Είμαστε στις αρχές της δεκαετίας του 1860. Ο πληθυσμός της Αθήνας έχει φτάσει ήδη τις 42 χιλιάδες. Τότε δημιουργείται η αυθαίρετη συνοικία τα Αναφιώτικα στο βράχο της Ακρόπολης από Αναφιώτες οικοδόμους. Οι Αναφιώτες είναι ένα τμήμα από τους εσωτερικούς μετανάστες της εποχής που έρχονται από την υπόλοιπη Ελλάδα και δουλεύουν ως τεχνίτες, χτίστες και λατόμοι στα πολλά εργοτάξια της Αθήνας. Δυο απ' αυτούς, ο ξυλουργός Γ. Δαμίγος και ο κτίστης Μ. Σιγάλας, άστεγοι όπως οι περισσότεροι, συγκέντρωσαν τα απαραίτητα δομικά υλικά και έχτισαν εν μια νυκτί δυο δωμάτια για την οικογένειά τους στο βράχο της Ακρόπολης. Οταν κατέφτασαν οι Αρχές δεν είχαν το κουράγιο να τους διώξουν. Τη μέθοδό τους μιμήθηκαν και άλλοι συμπατριώτες τους που αρχικά είχαν εγκατασταθεί στο Προάστιο της Αθήνας, τα σημερινά Εξάρχεια. Στη Νεάπολη (Νέα πόλη) στην περιοχή των οδών Νικηταρά, Κιάφας, Ζαλόγγου, Σουλίου, Γραβιάς, Μαυροκορδάτου έβρισκαν καταφύγιο οι φτωχοί αγωνιστές του '21 και η φτωχολογιά που έρχονταν από την επαρχία.

Το αυξημένο κόστος των ενοικίων στη Νεάπολη τους οδήγησε στην πλαγιά του βράχου της Ακρόπολης. Ο τοίχος τους είναι ο βράχος, δάπεδο ο βράχος, σκεπή επίπεδη από πλίνθο και το σπίτι είναι έτοιμο. Ετσι δημιουργήθηκαν τα Αναφιώτικα. Ενα νησί κάτω από την Ακρόπολη, στη βόρεια πλευρά της, σε ένα τοπίο ανάλογο με αυτό του νησιού. Σπίτια στοιβαγμένα το ένα κάτω από τ' άλλο, σαν κολλημένα όστρακα στο βράχο. Με μικρά ασβεστωμένα σπίτια, ανθοστόλιστους κήπους και δρόμους στενούς, απότομους και δαιδαλώδεις, με σκαλοπάτια. Η οίκηση παρέμεινε σχεδόν αμιγής μέχρι το 1922 οπότε προστέθηκαν Μικρασιάτες πρόσφυγες και έκτοτε η σύνθεση του πληθυσμού άλλαξε σημαντικά. Ο αυθαίρετος αυτός οικισμός προκάλεσε την αντίδραση και προσπάθειες να κατεδαφιστεί. Στα 1950 ένα τμήμα της συνοικίας κατεδαφίστηκε στο πλαίσιο αρχαιολογικών ανασκαφών, ενώ στα 1970 πραγματοποιήθηκαν εκτεταμένες απαλλοτριώσεις από το υπουργείο Πολιτισμού. Σήμερα κάποια από τα εναπομείναντα σπίτια κατοικούνται και μερικά τα χρησιμοποιεί η Αρχαιολογική Υπηρεσία.

Το Βατραχονήσι ήταν μία από τις πρώτες συνοικίες των Αθηνών που άρχισαν να σχηματίζονται δίπλα στον Ιλισό. Στα μισά της διαδρομής του ποταμού, απέναντι από το λόφο του Αρδηττού, ο Ιλισός χωριζόταν στα δύο σχηματίζοντας μια επίπεδη νησίδα, το Βατραχονήσι. Εκεί που σήμερα είναι η είσοδος του Παγκρατίου, η οδός Αγίου Σπυρίδωνος. Το ονόμασαν έτσι αφού στα νερά του κάθε μέρα πλατσούριζαν βατράχια. Και η περιοχή γύρω από το Παναθηναϊκό Στάδιο, αριστερά του Αρδηττού, ονομάστηκε Βατραχονήσι.

Ο Ιλισός στο ύψος του Βατραχονησιού ήταν η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στη νέα πόλη των εύπορων επήλυδων και στα λαϊκά στρώματα. Από τη μια μεριά το παλάτι και τα μέγαρα των ευγενών. Από την άλλη, κάτω από τη γέφυρα, φτωχικά σπίτια του Βατραχονησιού.

Εκεί στην κοίτη του Ιλισού, που ήταν αρκετά πλατιά και αρκετά βαθιά, οι Αθηναίοι έκαναν την μπουγάδα τους. Μάζευαν στο μπουγαδοκόφινο αποβραδίς τα άπλυτα και το πρωί με το κοφίνι και το καζάνι επ' ώμου ξεκινούσαν. Συνήθως ήταν παρέες, δυο τρεις νοικοκυρές μαζί ή παραδουλεύτρες. Οταν έφταναν, πρώτη δουλειά, άναβαν φωτιά για να έχουν καυτό νερό και αλισίβα. Η αλισίβα ήταν απαραίτητη για το πλύσιμο των ασπρόρουχων. Στο νερό που έβραζε έριχναν 2-3 χούφτες κοσκινισμένη στάχτη. Με το βράσιμο η στάχτη καθότανε στον πάτο και έτσι δημιουργούνταν η αλισίβα, το σταχτόνερο. Αφού πλένανε τα ασπρόρουχα καλά με αλισίβα και σαπούνι τα βάζανε στο κοφίνι, τα σκέπαζαν με ένα λευκό πανί και πάνω του έριχναν δύο χούφτες κοσκινισμένη στάχτη. Με ένα δοχείο ρίχνανε χλιαρή αλισίβα πάνω στην μπουγάδα σιγά σιγά, ώστε να περάσει από όλα τα ρούχα και τα αφήνανε έτσι για μερικές ώρες. Κάποιες φορές μέχρι το πρωί της επόμενης μέρας. Στη συνέχεια τα ξεπλένανε με άφθονο νερό. Με αυτόν τον τρόπο τα ρούχα γίνονταν κάτασπρα, μαλακά και μοσχοβολούσανε. Η αλισίβα πέραν από τις ιδιότητες του λευκαντικού και του μαλακτικού των ρούχων, μαλάκωνε το νερό, με αποτέλεσμα το σαπούνι να βγάζει περισσότερη σαπουνάδα και έτσι τα ρούχα να πλένονται καλύτερα. Για το πλύσιμο των χοντρών μάλλινων ρούχων, των κουρελούδων, των κουβερτών κλπ. χρησιμοποιούσαν τον κόπανο. Τα άφηναν πρώτα να μουλιάσουν στο νερό και στη συνέχεια τα έβαζαν λίγα λίγα τα ρούχα πάνω σε μια πέτρα πλατιά και γερή και τα κοπάνιζαν δυνατά να φύγει η βρωμιά. Στο τέλος τα ξεπλένανε με άφθονο νερό. Ο κόπανος ήταν ένα ξύλο μήκους 70 εκ. περίπου, το μισό ήταν φαρδύ περίπου 10 εκ. για να χτυπά τα ρούχα και το υπόλοιπο κατέληγε πιο λεπτό και κυκλικό για να πιάνεται με το χέρι.

Με το Βατραχονήσι και τον Ιλισό είναι συνδεδεμένο το χιλιοτραγουδισμένο λαϊκό άσμα «Ανδριάνα»:

Πάρε με Ανδριάνα μου / να σε βοηθώ στην πλύση και να σου κουβαλώ νερό / απ' το Βατραχονήσι ωωωωχ

Ανδριάνα μου γλυκιά / απ' το Βατραχονήσι, Γιατί να βασανίζεσαι / ασπριδερή μου χήνα με λίγδες και με κάρβουνα / μέσα εις την κουζίνα ωωωωχ

Ακούω τα πιάτα που βροντούν / όταν τα θερμοπλένεις κι εγώ νομίζω πως σιγά / τη σκάλα κατεβαίνεις ωωωωχ

Δεν είναι κρίμα κι άδικο / σε νια χαριτωμένη στο μαγεριό ξυπόλυτη / το ντεντζερέ να πλένει ωωωωχ.

Η ωραία των Αθηνών, η Ανδριάνα, ήταν υπαρκτό πρόσωπο που έζησε στην Αθήνα στα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα και το όνομά της συνδέθηκε με τον Ιλισό και το Βατραχονήσι. Η Ανδριάνα, ξακουστή για την ομορφιά αλλά και τη νοικοκυροσύνη, ήταν πλύστρα σε αρχοντικό της Πλάκας. Κουβαλούσε νερό για την πλύση από το Βατραχονήσι και στο διάβα της όσοι τη βλέπανε θαύμαζαν την ομορφιά της. Αρκετοί προσφέρονταν να της κουβαλούν το νερό. Κάποιος Αθηναίος (κοσμηματογράφος κατά πώς λένε) την ερωτεύτηκε και εξέφρασε το ντέρτι του με το παραπάνω τραγούδι, το οποίο ως επιδημία μεταδόθηκε αμέσως στη διψασμένη για λαϊκά τραγούδια Αθήνα. Ο ύμνος της Ανδριάνας για πρώτη φορά βρέθηκε καταγεγραμμένος σε φυλλάδια του 1860, ενώ ηχογραφήθηκε για πρώτη φορά γύρω στο 1910 στην Κωνσταντινούπολη. Ηταν το «σουξέ» της περίφημης τραγουδίστριας κιορ Κατίνας στα τέλη του 19ου αιώνα και ιδιαίτερα δημοφιλές στα καφέ σαντάν.

Σύμφωνα με τις κακές γλώσσες η Ανδριάνα ούσα ζωηρούλα ήξερε να εκμεταλλεύεται τα προσόντα της. Είχε αναπτύξει στενές φιλίες με αρκετούς υπουργούς και παντρεύτηκε έναν πλούσιο θαυμαστή της. Απόκτησε τιμές κυρίας και κατάφερε να ξεφύγει από την προηγούμενη μίζερη ζωή της. Σύντομα όμως γίνεται ερωμένη ενός πασά Αιγύπτιου, ο οποίος επειδή υποπτευόταν πως δεν του ήταν πιστή, τυφλωμένος από τη ζήλια του την παραμόρφωσε.

Σκεπάστηκε ο Ιλισός, σταμάτησε ο κοασμός των βατράχων, ξεχάστηκε και η Ανδριάνα...

Εκεί που κάποτε κυλούσε ο Ιλισός σήμερα είναι η Μιχαλακοπούλου, η Βασιλέως Κωνσταντίνου, η Αρδηττού και η Καλλιρρόης (καλή ροή). O Ιλισός ήταν το δεύτερο μεγάλο ποτάμι της Αθήνας. Πήγαζε από τις πλαγιές του Υμηττού και στον Ταύρο ενωνόταν με τον Κηφισό και χύνονταν στο Φαληρικό Ορμο, στην περιοχή Τζιτζιφιές. Στέρευε το καλοκαίρι, αγρίευε το χειμώνα και πλημμύριζαν τη γύρω περιοχή τα ορμητικά νερά του. Μπροστά από το «Μετς» (μπιραρία στον Αρδηττό), ο ποταμός σχημάτιζε και μικρές υδατοπτώσεις, τους «καταρράκτες του Ιλισού», όπως τους αποκαλούσαν.

Το ένα από τα δύο ρεύματα του Ιλισού επιχωματώθηκε το 1897, ύστερα από μια μεγάλη πλημμύρα. Η αντίστροφη μέτρηση έχει πλέον αρχίσει. Οι κάτοικοι της Αθήνας αυξάνονταν και αργά αλλά σταθερά η κοίτη του ποταμού σκεπαζόταν. Το ακάλυπτο τμήμα του είχε μετατραπεί σε θλιβερό σκουπιδότοπο. Το 1962 καλύφτηκε και το τελευταίο κομμάτι του, το τμήμα μεταξύ Σταδίου και Λεωφόρου Συγγρού. Τέλος εποχής για τον ποταμό, αλλά και την παλιά πόλη, ή «...με άλλα λόγια θα στο πω/ κι έναν ανάπηρο σκοπό/ απ' το '50 και μετά/ μας έχουν πνίξει τα μπετά/ να δεις τι σου 'χω για μετά!/ μπαίνουμε σ' άλλη εποχή/ πιο "στέρεο" και γιωταχί...».

Κυκλοφόρησαν αρκετά ενδιαφέροντα ημερολόγια για το 2009 - δύο από τα οποία παρουσιάζουμε σήμερα - που εκτός από τη χρησιμότητά τους στην καθημερινότητά μας, τα σύντομα αλλά περιεκτικά κείμενα που τα συνοδεύουν, ανοίγουν τους ορίζοντές μας: «Ψήγματα Βυζαντινής Ιατρικής» τιτλοφορείται το νέο ημερολόγιο των εκδόσεων «ASCENT» με κείμενα του πολυγραφότατου, ακούραστου συγγραφέα και επιστήμονα Γεράσιμου Ρηγάτου, ο οποίος συνεχίζει να διευρύνει τις ιστορικές μας γνώσεις. Το ημερολόγιο περιέχει σύντομα αλλά ουσιώδη κείμενα, που ενώ καθένα διατηρεί την αυτοτέλειά του, όλα μαζί αποτελούν ενιαία αφήγηση. Η ανάγνωσή τους θα δείξει φωτισμένες προσωπικότητες, πολύπλευρες δράσεις, κοινωνικές ευαισθησίες και καινοτόμες διαθέσεις, παρά τις δυσχέρειες και την αντιφατικότητα της εποχής. Μέσα από τους γιατρούς και την Ιατρική του Βυζαντίου, ο αναγνώστης θα διαπιστώσει ότι η βυζαντινή περίοδος δεν αποτελεί μια σκοτεινή αναδίπλωση της ιστορίας μας, αλλά μια φάση με πολλές φωτεινές σκηνές.

«Δε γεννιέσαι γονιός, το παιδί που αναθρέφεις σε κάνει», «το παιδί σου δεν είναι η συνέχεια της ζωής σου, είναι η αφετηρία της δικής του ζωής», «σε εκτιμάει και σε θαυμάζει περισσότερο αν παραδέχεσαι τα λάθη σου και δεν το παίζεις ξερόλας», «όταν φωνάζεις ή χτυπάς το παιδί σου, είσαι αδύναμος και ηττημένος». Χρήσιμα λόγια της Δάφνης Φιλίππου, που συνοδεύουν ένα επίσης χρήσιμο ημερολόγιο που τιτλοφορείται «365 ημέρες γονιός». Μέσα στις σελίδες του οι γονείς θα ανακαλύψουν πολλά ακόμη παρόμοια «δώρα» για τους ίδιους αλλά και για τα παιδιά τους... Η Δ. Φιλίππου είναι ψυχιατρική κοινωνική λειτουργός και ψυχοθεραπεύτρια Gestalt. Κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ».