Ηταν 8 Σεπτέμβρη του 1943 όταν στις 6.30' το απόγευμα μεταδόθηκε από το BBC το παρακάτω ραδιοφωνικό μήνυμα: «Εδώ στρατηγός Ντουάιτ Ντ. Αϊζενχάουερ, αρχιστράτηγος των Συμμαχικών Δυνάμεων. Η ιταλική κυβέρνηση παρέδωσε τις ένοπλες δυνάμεις της άνευ όρων. Οι εχθροπραξίες μεταξύ των ενόπλων δυνάμεων των Συμμάχων Εθνών και της Ιταλίας τερματίζονται αμέσως. Ολοι οι Ιταλοί που τώρα βοηθούν έμπρακτα στην εκδίωξη του Γερμανού επιδρομέως από το ιταλικό έδαφος, θα έχουν τη βοήθεια και την υποστήριξη των Ηνωμένων Εθνών». Το ραδιοφωνικό αυτό μήνυμα ήταν γραμμένο σε δίσκο για να μπορεί να επαναλαμβάνεται απ' όλους τους συμμαχικούς ραδιοσταθμούς, ενώ ακολουθούσε και μετάφραση στα ιταλικά ούτως ώστε ο ιταλικός λαός να γίνεται γνώστης των εξελίξεων¹. Μια ώρα αργότερα το περιεχόμενο του μηνύματος του Αϊζενχάουερ επιβεβαίωσε με δήλωσή του από τη Ρώμη και ο επικεφαλής της ιταλικής κυβέρνησης στρατάρχης Μπαντόλιο. Ηταν πλέον σαφές ότι η Ιταλία είχε συνθηκολογήσει, ενώ το φασιστικό στρατόπεδο αδυνάτιζε αισθητά.

Η 8η του Σεπτέμβρη δεν είναι φυσικά η μέρα της ιταλικής συνθηκολόγησης, παρά μόνο η μέρα που το γεγονός αυτό ανακοινώθηκε. Η Ιταλία είχε συνθηκολογήσει από τις 3 Σεπτεμβρίου του 1943, όταν η 8η αγγλική στρατιά του Μοντγκόμερι πέρασε το στενό πορθμό της Μεσσήνης από τη Σικελία κι αποβιβάστηκε στη μύτη της ιταλικής μπότας. Η υπογραφή της συνθηκολόγησης - όπως μας πληροφορεί ο Τσόρτσιλ² - έγινε εκείνη τη μέρα σ' ένα δάσος από ελιές κοντά στις Συρακούσες. Συμφωνήθηκε όμως το γεγονός να κρατηθεί μυστικό ώσπου να γίνει η δεύτερη και κύρια συμμαχική απόβαση, η οποία σχεδιάστηκε να πραγματοποιηθεί στο καλάμι του ποδιού της Ιταλίας, στο Σαλέρνο, στα νότια της Νεαπόλεως³.

Ας δούμε όμως πώς φτάσαμε ως την ιταλική συνθηκολόγηση.

Η Ιταλία δε συνθηκολόγησε από τη μια στιγμή στην άλλη. Η κατάρρευσή της ήταν αποτέλεσμα της γενικότερης στροφής του πολέμου που σημειώθηκε με τη νίκη του κόκκινου στρατού στη μάχη του Στάλινγκραντ και την απελευθέρωση του Κουρσκ, του Κράσνονταρ, του Ροστόβ, του Ντον και του Βοροσίλοφγκραντ το Φλεβάρη του 1943. Στα τέλη του 1942 - αρχές του 1943 η 8η ιταλική στρατιά που περιλάμβανε 10 επίλεκτες μεραρχίες και βρισκόταν στο σοβιετογερμανικό μέτωπο εκμηδενίστηκε. Περίπου 200 χιλιάδες στρατιώτες έμειναν στο πεδίο της μάχης⁴. Το Μάρτιο του 1943 τα υπολείμματα αυτής της στρατιάς ανακλήθηκαν στην Ιταλία αλλά δεν είχαν τίποτα το σημαντικό να προσφέρουν στα άλλα μέτωπα. Η Ιταλία νικήθηκε στην Αφρική όπου έχασε όλες τις αποικίες της. Επίσης, ο στόλος της υπέστη σοβαρότατες ήττες στη Μεσόγειο.

Η κατάσταση αυτή, όπως ήταν αναμενόμενο, είχε ισχυρό αντίκτυπο στην ιταλική οικονομία που την άνοιξη του '43 έφτασε σε συνθήκες ολοκληρωτικής κατάρρευσης. Η χώρα είχε αποκοπεί από τις πατροπαράδοτες ξένες πηγές εφοδιασμού της απ' όπου προπολεμικά έπαιρνε όλο το καουτσούκ, το 80% του πετρελαίου, το 70% των σιτηρών, το 40% της ξυλείας. Οι εθνικοί κλάδοι της οικονομίας είχαν παραλύσει και τα προπολεμικά εργοστάσια δούλευαν με σοβαρές διακοπές. Ο πληθυσμός πεινούσε, η μερίδα του ψωμιού μειώθηκε στα 150 γρ. κι ακόμη περισσότερο, και ο κρατικός μηχανισμός αδυνατούσε να κάνει το παραμικρό για να καλυτερεύσουν τα πράγματα. Τέλος, το δημόσιο χρέος της χώρας ήταν δεκαπλάσιο από το συνολικό ετήσιο εισόδημά της. Το μόνο στήριγμα που θα μπορούσε να έχει η Ιταλία ήταν η χιτλερική Γερμανία. Ομως το καθεστώς των ναζί λειτουργούσε με τις προτεραιότητες του πολέμου και δεν έδινε το παραμικρό στο φασιστικό καθεστώς του Μουσολίνι αν αυτό δεν ήταν απαραίτητο για την πραγματοποίηση των γερμανικών πολεμικών σχεδίων. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι η ιταλική βιομηχανία, ιδιαίτερα τα μεγάλα εργοστάσια, αλλά και η ιταλική αγροτική οικονομία ήταν υπό γερμανικό έλεγχο. Επιπλέον, με γερμανική αξίωση πάνω από 500 χιλιάδες Ιταλοί εργάτες της βιομηχανίας μετάλλου, άνθρακα, χημικών προϊόντων και οικοδομικών υλικών στάλθηκαν στη Γερμανία για καταναγκαστικά έργα⁵.

Οι στρατιωτικές ήττες του φασιστικού άξονα αλλά και η άθλια εσωτερική κατάσταση της Ιταλίας, έδωσαν ισχυρή ώθηση στο ιταλικό αντιφασιστικό και εργατικό κίνημα. Από το Μάη του 1942 άρχισαν οι πρώτες ανοιχτές ενέργειες κατά του φασισμού και το ιταλικό ΚΚ όπως ήταν φυσικό βρέθηκε στην πρώτη γραμμή. Μάλιστα, από τον Ιούλη του 1942 άρχισε και η παράνομη έκδοση της εφημερίδας του «Ουνιτά». Σιγά σιγά έκαναν την εμφάνισή τους και απεργιακές κινητοποιήσεις που μήνα με το μήνα πλήθαιναν σε αριθμό και συμμετοχή εργαζομένων, παίρνοντας όλο και περισσότερο σαφή πολιτικό, αντιφασιστικό περιεχόμενο. Ετσι, από τον Αύγουστο του 1942 ως το Μάρτιο του 1943, 14 εργατικές εκδηλώσεις είχαν σαφή πολιτικό περιεχόμενο, αφού στρέφονταν κατά του φασισμού και κατά του πολέμου. Στις 5 Μάρτη του 1943 με την καθοδήγηση του ιταλικού ΚΚ κατέβηκαν σε απεργία οι εργάτες της «Φίατ». Στις 24 Μάρτη η απεργία επεκτάθηκε στα πολεμικά εργοστάσια του Μιλάνου και λίγο αργότερα αγκάλιασε ολόκληρη το Βόρειο Ιταλία. Ετσι, στις 2 Απρίλη η φασιστική κυβέρνηση αναγκάστηκε να ικανοποιήσει τα οικονομικά αιτήματα των απεργών.

Κι ενώ το εργατικό κίνημα ανέβαινε, το φασιστικό κόμμα κατέρρεε. Ετσι, η ιταλική αστική τάξη που έβλεπε τον κίνδυνο να τα χάσει όλα άρχισε να προετοιμάζει το έδαφος για να απαλλαγεί από το Μουσολίνι και να αλλάξει πολεμικό στρατόπεδο.

«Στο εσωτερικό μέτωπο - γράφει ο Στ. Πέιν⁶ - το ηθικό ήταν πολύ χαμηλό. Ηγετικές προσωπικότητες του επιχειρηματικού κόσμου και άλλοι συντηρητικοί πίεζαν για ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις και απόσυρση από τον πόλεμο, πράγμα που υποστήριζε και η Εκκλησία. Η υποστήριξη προς το καθεστώς μειωνόταν κατακόρυφα, καθώς ήταν πολύ λίγοι οι Ιταλοί που πίστευαν ότι συνδέονταν με κάποια ζωτικά συμφέροντα, αλλά για τον Μουσολίνι ο κύβος είχε πλέον ριφθεί».

Το σύνθημα για την ανατροπή του Μουσολίνι δόθηκε με την απόβαση των συμμαχικών δυνάμεων στη Σικελία στις 10 Ιούλη του 1943. Στις 12 Ιούλη τα αγγλοαμερικανικά στρατεύματα είχαν προωθηθεί σε βάθος 50 χλμ., στις 22 Ιούλη κυρίευσαν το Παλέρμο και στο τέλος του μήνα είχαν φτάσει στην περιοχή της Νικωσίας. Στις 24 Ιούλη το «Μεγάλο Φασιστικό Συμβούλιο» που είχε να συνεδριάσει από το 1939, υπό την προεδρία του Τσιάνο, γαμπρού του Μουσολίνι και σε συνεννόηση με τον βασιλιά, αποφάσισε να ζητήσει την παραίτηση του Ιταλού δικτάτορα, διατάσσοντας ταυτόχρονα τη σύλληψή του. Στη θέση του Μουσολίνι τοποθετήθηκε ο στρατάρχης Μπαντόλιο⁷ που δεν ήταν βέβαια διαφορετικός από το προκάτοχό του στις ιδέες. Απλώς, επρόκειτο για έναν κλασικό εκπρόσωπο της μονοπωλιακής αστικής τάξης, των μοναρχικών και ανώτατων στρατιωτικών κύκλων που είχε κριθεί ως ο πιο κατάλληλος να βγάλει την Ιταλία από τον πόλεμο υπογράφοντας κρυφά από τη Γερμανία χωριστή συνθήκη ειρήνης με τους δυτικούς συμμάχους⁸. Επίσης, αποστολή του είχε να σώσει την ιταλική αστική τάξη κι αυτό το δείχνει η εγκύκλιος που εξέδωσε αμέσως μόλις σχημάτισε την κυβέρνησή του. Εκεί έλεγε χαρακτηριστικά⁹: «Κάθε κίνημα θα παταχτεί σκληρά στη γέννησή του. Είναι ανάγκη ν' αποφεύγονται οι παλιές μέθοδοι, τα οδοφράγματα, τα φωναχτά συνθήματα και η προπαγάνδα αντιλήψεων. Τα στρατεύματα πρέπει να χτυπούν τις παραβιάσεις της πειθαρχίας και χωρίς καμία προειδοποίηση να ανοίγουν πυρ εξ αποστάσεως, χωρίς να διστάσουν να χρησιμοποιήσουν τα ολμοβόλα και το πυροβολικό ακριβώς όπως θα πολεμούσαν τον εχθρό. Απαγορεύονται οι πυροβολισμοί στον αέρα αλλά κατευθείαν στο στόχο, όπως και στον πόλεμο και αν υπάρξουν μεμονωμένες περιπτώσεις βίας κατά των ενόπλων δυνάμεων, οι ένοχοι θα τουφεκίζονται αμέσως».

Η κυβέρνηση του Μπαντόλιο με εκπρόσωπό της το στρατηγό Καστελάνο, άρχισε μυστικές διαπραγματεύσεις με την κυβέρνηση της Αγγλίας και των ΗΠΑ στις 15 Αυγούστου του 1943 στη Μαδρίτη. Οι διαπραγματεύσεις συνεχίστηκαν στη Λισαβόνα και ολοκληρώθηκαν στις 3 Σεπτέμβρη με την υπογραφή της συμφωνίας για την ιταλική συνθηκολόγηση. Η συμφωνία εκείνη δεν προέβλεπε τίποτα για την κατάργηση του φασισμού στην Ιταλία και την αποκατάσταση των συνεπειών από τη μακρόχρονη κυριαρχία του. Επίσης, δεν υπήρχε μέριμνα για την αποκατάσταση των ζημιών που είχε προκαλέσει η Ιταλία σε άλλες χώρες στη διάρκεια του πολέμου. Το μόνο που προβλεπόταν ήταν η διακοπή των πολεμικών επιχειρήσεων, ο επαναπατρισμός των αιχμαλώτων, ο αφοπλισμός του ιταλικού στόλου και της ιταλικής αεροπορίας και η παραχώρηση σε Αγγλία και ΗΠΑ του δικαιώματος να χρησιμοποιούν ανεμπόδιστα τα ιταλικά αεροδρόμια και τις ναυτικές βάσεις¹⁰. Λίγο αργότερα, στις 13 Οκτώβρη του 1943 η κυβέρνηση Μπαντόλιο κήρυξε τον πόλεμο κατά της Γερμανίας.

Την αλλαγή φρουράς στην Ιταλία, και, φυσικά, όλη τη μεθόδευση της ιταλικής συνθηκολόγησης ευνόησαν οι Αγγλοαμερικανοί που από τον Φλεβάρη του 1943, σε συνεννόηση με το Βατικανό, προετοίμαζαν την απομάκρυνση του Μουσολίνι χάριν της διατήρησης της φασιστικής εξουσίας. Στόχος των Ηνωμένων Πολιτειών και της Μ. Βρετανίας ήταν να βάλουν πόδι στο ιταλικό έδαφος το γρηγορότερο δυνατό, να βγάλουν την Ιταλία από τον πόλεμο και στη συνέχεια να επεκταθούν στα Βαλκάνια και στις χώρες της Νοτιοανατολικής και Κεντρικής Ευρώπης. Αν το πετύχαιναν αυτό θα είχαν καταφέρει να ξαναδημιουργήσουν την παλιά «υγειονομική ζώνη» γύρω από την ΕΣΣΔ, εμποδίζοντας τον Κόκκινο Στρατό να προελάσει εκτός σοβιετικού εδάφους. Μαζί μ' αυτό το στόχο, βλέποντας την ανάπτυξη του ιταλικού εργατικού κινήματος, βιάζονταν να προλάβουν απρόβλεπτες εξελίξεις σ' αυτή τη χώρα που θα τους χαλούσαν το γενικότερο στρατιωτικοπολιτικό σχεδιασμό. Ο Τσόρτσιλ, για παράδειγμα, δε δίσταζε να γράψει στον Ρούζβελτ στα τέλη Ιούλη του 1943: «Θα συνεννοηθώ με οποιαδήποτε ιταλική αρχή, ικανή να εκτελέσει τις υποχρεώσεις της. Και δε θα με φοβίσει καθόλου το αν θα δημιουργηθεί η εντύπωση ότι υποστηρίζω τη δυναστεία τη Σαβοΐας ή τον Μπαντόλιο, αρκεί να μπορούν να αναγκάσουν τους Ιταλούς να κάμουν αυτό που μας χρειάζεται για τους πολεμικούς μας σκοπούς. Το χάος, ο μπολσεβικισμός ή ο εμφύλιος πόλεμος φυσικά θα εμπόδιζαν την επίτευξη αυτών των σκοπών»¹¹. Ηταν σκοποί πεντακάθαροι και με σαφή ταξικό προσανατολισμό.

1. Ρεμόν Καρτιέ: «Ιστορία του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου», Εκδόσεις «Πάπυρος», τόμος β', σελ. 168

2. Ουίνστον Τσόρτσιλ: «2ος Παγκόσμιος Πόλεμος - Απομνημονεύματα», Εκδόσεις «Ελληνική Μορφωτική Εστία», τόμος Ε', σελ. 284

3. Λ. Χαρτ: «Ιστορία του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου», έκδοση 7ου ΕΓ/ΓΕΣ, τόμος β', σελ. 53-76

4. Υπουργείο Αμύνης ΕΣΣΔ: «Β' Παγκόσμιος Πόλεμος» εκδόσεις «20ός αιώνας», Αθήνα 1959, σελ. 302

5. Ακαδημία Επιστημών ΕΣΣΔ: «Παγκόσμια Οικονομία», εκδόσεις «Μέλισσα», τόμος Ι1-Ι2, σελ. 376 - 377

6. Στάνλεϊ Πέιν: «Η Ιστορία του Φασισμού», εκδόσεις «Φιλίστωρ», σελ. 543

7. Γκέοργκ Σόιερ: «Σύντροφος Μουσολίνι - Ρίζες και δρόμοι του πρωτογενούς φασισμού», εκδόσεις «Φιλίστωρ», σελ. 135.

8. «Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος 1939 - 1945», εκδόσεις ΣΕ, τόμος 2ος, σελ. 83

9. Υπουργείο Αμύνης ΕΣΣΔ: «Β' Παγκόσμιος Πόλεμος» εκδόσεις «20ός αιώνας», Αθήνα 1959, σελ. 303

10. Στο ίδιο σελ. 204

11. «Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος 1939 - 1945», εκδόσεις ΣΕ, τόμος 2ος, σελ. 84