Στο Νεορουπίν, μια μικρή κωμόπολη, στην ανατολική πλευρά του Βερολίνου, στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα, κατασκευάστηκε, με κόκκινο τούβλο, μια σειρά τριώροφων κτιρίων, που μέχρι την άνοδο του ναζισμού λειτούργησαν ως το μεγαλύτερο «δημόσιο τρελοκομείο» της Γερμανίας. Στα χρόνια του ναζισμού πολλά από αυτά τα κτίρια λειτούργησαν ως χώροι οργιαστικής συνουσίας αξιωματικών του ναζιστικού στρατού με επιλεγμένες νεαρές Γερμανίδες, για την αναπαραγωγή της «Αρίας Φυλής»!!! Στα χρόνια της Γερμανικής Λαοκρατικής Δημοκρατίας τα κτίρια αυτά λειτούργησαν ως Δημόσιο Νοσοκομείο για όλα, ανεξαιρέτως, τα νοσήματα.

Αφορμή της αναφοράς μας σ' αυτά τα κτίρια είναι η εξαιρετικά ενδιαφέρουσα εικαστική έκθεση, που παρουσιάζει - έως 13/3 - στο Μουσείο Μπενάκη (Πειραιώς 138) η Ελληνική Ψυχιατρική Εταιρεία, με τίτλο «Αιτία Θανάτου: Ευθανασία (Εργα από τη Συλλογή Prinzhorn)». Η συλλογή ανήκει στην Ψυχιατρική Κλινική του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης, περιλαμβάνει 5.000 εικαστικά έργα (σχέδια, ζωγραφική, γλυπτική, έργα σε ύφασμα) της περιόδου 1850 - 1930 και σήμερα αριθμεί 12.000 έργα.

Η έκθεση διεκτραγωδεί τη «φρικτότερη στιγμή στην ιστορία του 20ού αιώνα κατά της ελευθερίας της τέχνης». Τη διπλή απαίτηση του Χίτλερ για εξολόθρευση της ««εκφυλισμένης τέχνης» και μαζικό αφανισμό των ανυπεράσπιστων ατόμων, σε θαλάμους αερίων, που χρησιμοποιήθηκαν στα ψυχιατρικά άσυλα, πριν το Ολοκαύτωμα.

Στην έκθεση παρουσιάζονται 96 έργα 18 καλλιτεχνών - ψυχασθενών, οι οποίοι στο διάστημα 1939 - 1944 υπήρξαν θύματα του ναζιστικού προγράμματος περί «ευθανασίας». Την έκθεση συνοδεύει η εικονογραφημένη έκδοση «Αιτία θανάτου: Ευθανασία- Συγκαλυμμένη εξόντωση των ψυχικά ασθενών στην εποχή του ναζισμού (Συλλογή Prinzhorn)» (εκδόσεις «Ινδικτος»). Το βιβλίο ιστορεί, αποκαλυπτικά, τη ναζιστική «Επιχείρηση Ευθανασία», περιλαμβάνει βιογραφίες των καλλιτεχνών και πρωτογενές υλικό (μαρτυρίες των ίδιων, του άμεσου περιβάλλοντος, του νοσηλευτικού προσωπικού των ψυχιατρείων) και αναδεικνύει τη μεγάλη προσφορά στην Ψυχιατρική και στην Τέχνη - με τη διάσωση εικαστικών έργων ψυχασθενών - του ιστορικού της Τέχνης, ψυχιάτρου και δημιουργού της συλλογής αυτής, Χανς Πρίντζχορν.

Το 19ο αιώνα, «φωτισμένοι» ψυχίατροι άρχισαν να δημιουργούν τις πρώτες συλλογές έργων ανώνυμων καλλιτεχνών-ψυχοπαθών, βοηθώντας έτσι στη μελέτη της σχέσης μεταξύ των κυρίαρχων αισθητικών ρευμάτων και των έργων ψυχασθενών, καθώς και στην ανάπτυξη «διαλόγου» μεταξύ Ψυχοπαθολογίας - Ψυχανάλυσης και Τέχνης των ψυχασθενών.

Ο Χανς Πρίντζχορν (1886 - 1933), επηρεασμένος από την πολιτισμική ανθρωπολογία και τις απαρχές της καλλιτεχνικής ενόρμησης, μελετούσε τη «σχιζοφρενική αίσθηση της ύπαρξης», όπως αποτυπωνόταν στην εξπρεσιονιστική τέχνη, και πίστευε ότι η αμεσότητα των έργων ψυχασθενών βοηθά στην κατανόηση της καλλιτεχνικής δημιουργικότητας, γενικά. Ο Πρίντζχορν, το 1919, με έκκλησή του σε διάφορα ψυχιατρεία να στείλουν τις συλλογές τους στην Ψυχιατρική Κλινική του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης, συγκροτεί και μελετά αυτή την παγκόσμιας φήμης συλλογή. Αποχωρώντας από την κλινική, το 1922, εκδίδει την πρωτοποριακή μελέτη του «Εικαστικά έργα ψυχιατρικών ασθενών», αναδείχνοντας την «αισθητική δεινότητα και διεισδυτικότητα» ορισμένων έργων και συμβάλλοντας στην αναγνώρισή τους, από πρωτοπόρους εικαστικούς - λ.χ. Ερνστ Λούντβιχ Κίρχνερ, Πάουλ Κλέε, Οσκαρ Σλέμερ, οι οποίοι γοητεύθηκαν από τα έργα αυτά - ενώ οι υπερρεαλιστές, ιδιαίτερα ο Μαξ Ερνστ, θεώρησαν τη μελέτη του Πρίντζχορν «Βίβλο» της τέχνης.

Η ουσιαστικότερη διάσταση της έκθεσης είναι η αποκάλυψη της πιο κτηνώδους και μαζικής εξολόθρευσης των ψυχασθενών στην Ιστορία των Νεότερων Χρόνων. Η «ευγονική» του ναζισμού απαιτούσε την «κάθαρση» του ανθρώπινου είδους από καθετί επιβαρυντικό, τον αφανισμό της «ανάξιας βίου ζωής», για μία ανόθευτη εξέλιξη της «Αρίας Φυλής». Οι αίθουσες αερίων, όπως και άλλες μορφές εξόντωσης που λειτούργησαν στα ψυχιατρεία, υπήρξαν τόποι αδυσώπητων μαζικών φόνων, ανάλογων με τις αίθουσες αερίων στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Μαζί με τους νοσούντες ο ναζισμός απαίτησε και την εξαφάνιση της Τέχνης τους, την οποία ενέτασσαν στην, επίσης διωκόμενη, «εκφυλισμένη τέχνη» των καλλιτεχνών που εναντιώνονταν στην αθλιότητα του καθεστώτος, αλλά και στα «αισθητικά» του γούστα.

Να σημειωθεί ότι από το 1930 ο εθνικοσοσιαλισμός εμπόδισε τον παραπέρα εμπλουτισμό της συλλογής του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης. Οταν ο ναζισμός έγινε εξουσία κατέστρεψε άλλες ανάλογες συλλογές της «τέχνης των τρελών», επέβαλε στους καλλιτέχνες- ασθενείς «κοινωφελή» καταναγκαστικά έργα και παρουσίασε (1938 - 1941) σε περιοδεύουσα έκθεση μέρος της συλλογής Πρίντζχορν, παράλληλα με μια άλλη έκθεση που οργάνωσε, με τίτλο «Εκφυλισμένη Τέχνη», προκειμένου να συκοφαντήσει και να εξαπολύσει την καταστροφή και των έργων των επώνυμων νεωτερικών δημιουργών. Οταν έκλεισε η έκθεση, οι ναζί κατέστρεψαν και τα έργα της έκθεσης της μοντέρνας τέχνης, αλλά και της Συλλογής της Χαϊδελβέργης. Εξάλλου, αρκετοί από τους ασθενείς-καλλιτέχνες, ως «άχρηστες υπάρξεις», είχαν δολοφονηθεί (1940 - 1941) σε θαλάμους αερίων, άλλοι με φάρμακα ή με υποσιτισμό από ψυχιάτρους του καθεστώτος.

Μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο η Συλλογή της Χαϊδελβέργης περιέπεσε στη λήθη. Το 1963 ο Χάραλντ Στσέεμαν, διευθυντής της Αίθουσας Τέχνης της Βέρνης, παρουσίασε εκεί αρκετά έργα της συλλογής. Ακολούθησαν και άλλες, μικρότερες, εκθέσεις. Στη δεκαετία του 1970 ομάδα επιστημόνων έφερε στο «φως» σχεδόν το 60% των φακέλων ασθενείας των καλλιτεχνών.

Αντίθετα από τον Πρίντζχορν «δούλευε» ο σκοταδισμός. Το 1920, στην ηττημένη, στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, Γερμανία, δύο καθηγητές, ο νομικός Καρλ Μπίντινγκ και ο ψυχίατρος Αλφρεντ Χόχε, αξιοποιώντας ανάλογες απόψεις στα τέλη του 19ου αιώνα, με κείμενό τους, υπό τον τίτλο «Η νομιμοποιημένη εξόντωση της άχρηστης ζωής», θέτοντας το ερώτημα «Τόσους και τόσους υγιέστατους συζύγους και γιους χάσαμε στον πόλεμο, πρέπει τώρα να χαραμίσουμε κι άλλο, επιπλέον ανθρώπινο δυναμικό και χρήματα για μερικούς αρρώστους με ανίατα νοσήματα;», ουσιαστικά εισηγήθηκαν την εξόντωση των ανίατα πασχόντων. Με την εμφάνιση του εθνικοσοσιαλιστικού κόμματος επικράτησε η άποψη: «Η εξόντωση ανθρώπων πνευματικώς νεκρών δεν συνιστά έγκλημα, δεν συνιστά ενέργεια ανήθικη, δεν συνιστά μια ενστικτώδη, κτηνώδη πράξη, αλλά μια πράξη επιτρεπτή, όσο και επωφελή».

Τον Οκτώβρη του 1939, ο Χίτλερ εξουσιοδότησε τους αρχηγούς του Ράιχ - Μπούλερ και δρ. Ιατρικής Καρλ Μπραντ - «να διευρύνουν τις αρμοδιότητες προσδιορισμένων ονομαστικώς ιατρών, ώστε να καταστεί εφικτή η διενέργεια ευθανασίας σε ασθενείς με ανίατα νοσήματα, κατόπιν εκτιμήσεως της κατάστασής τους». Με αυτό το ολιγόλογο κείμενο νομιμοποίησε τη δολοφονία ασυλοποιημένων ψυχοπαθών και άλλων χρονίως ασθενών, αλλά και παιδιών με σωματική ή νοητική υστέρηση που διέμεναν στο σπίτι τους.

Ταυτόχρονα με την επίθεση στην Πολωνία, τα SS εκκένωσαν γερμανικά και πολωνικά ιδρύματα, με μαζικές εκτελέσεις. Το ειδικό στρατιωτικό απόσπασμα Λάνγκε, υπεύθυνο για τις εκτελέσεις στις περιοχές Ντάντσιχ - Δυτική Πρωσία, Βάρτεγκαου και Ανατολική Πρωσία, χρησιμοποίησε φορητούς θαλάμους αερίων (μονοξείδιο του άνθρακα) που έφεραν πινακίδες με την επιγραφή «Καφετέρια του αυτοκράτορα».

Στο Ράιχ και στην προσαρτημένη Αυστρία, αρμόδια γι' αυτά τα θέματα ήταν μια ημικρατική οργάνωση, στην καγκελαρία του Χίτλερ (KdF), που έδρευε στο Βερολίνο, στον αριθμό 4 της Τιεργκαρτενστράσε - εξ ου και η συντομογραφία της «Επιχείρηση Τ4». Τον Οκτώβρη του 1939, στάλθηκαν σε όλα τα ιδρύματα της χώρας τα πρώτα έντυπα ερωτηματολόγια, με την παρακάτω εντολή:

Να δοθούν τα ονόματα: 1) Των πασχόντων από χρόνια / ανίατα νοσήματα και των ακατάλληλων προς εργασία στα εργαστήρια των ιδρυμάτων, ή των δυναμένων να απασχολούνται μόνο με μηχανικές εργασίες (π.χ. λανάρισμα). 2) Οσων διαμένουν επί πέντε τουλάχιστον χρόνια αδιαλείπτως σε ιδρύματα. 3) Οσων φυλάσσονται εκεί ως ψυχιατρικοί ασθενείς με εγκληματική συμπεριφορά. 4) Οσων δεν διαθέτουν γερμανική υπηκοότητα ή δεν ανήκουν στη γερμανική ή συγγενική αυτής φυλή.

Τα συμπληρωμένα, από 42 γιατρούς, ερωτηματολόγια κατέληγαν σε 3, οι οποίοι γνωμάτευαν για την τύχη των ασθενών. Ο κόκκινος σταυρός (+) σήμαινε θάνατο, η γαλάζια παύλα (-) επιβίωση. Οι προϊστάμενοι του τμήματος γνωματεύσεων, Χέρμπερτ Λίντεν, Βέρνερ Χάιντε (διευθυντής του ιατρικού τμήματος της κεντρικής υπηρεσίας της Επιχείρησης Τ4) και Καρλ Σνάιντερ (καθηγητής της πανεπιστημιακής σχολής της Χαϊδελβέργης), έπαιρναν την τελική απόφαση.

Η κεντρική υπηρεσία της «Τ4» συνέτασσε τους καταλόγους των προς μεταφορά ασθενών. Τους παραλάμβαναν λεωφορεία, με βαμμένα τζάμια και τους μετέφεραν στις έξι εγκαταστάσεις εκτέλεσης. Φθάνοντας, τους παραλάμβανε «νοσηλευτικό» προσωπικό, που τους έγδυνε και τους οδηγούσε στους γιατρούς, οι οποίοι έλεγχαν τον αριθμό και το φάκελο των θυμάτων, συνέτασσαν μια πλαστή αιτία θανάτου, τους οδηγούσαν κατά ομάδες στους θαλάμους αερίων (έμοιαζαν με λουτρά) και έκλειναν ερμητικά τις πόρτες. Ο γιατρός άνοιγε τη βαλβίδα της φιάλης με το μονοξείδιο του άνθρακα και τα θύματα πέθαιναν από ασφυξία, που περιγραφόταν ως «ήρεμος θάνατος, ένας γαλήνιος ύπνος, με την πιο κυριολεκτική σημασία της λέξης».

Μετά το θάνατο κάθε ασθενούς, στελνόταν στους δικούς του ειδοποίηση ότι μεταφέρθηκε σε επαρχιακό ίδρυμα, όπου «προς το παρόν δεν επιτρέπονται επισκέψεις» και λίγο αργότερα μια «παρηγορητική επιστολή», για τον «αιφνίδιο» θάνατό του και για την παραλαβή της τεφροδόχου του.

Το μπέρδεμα με ορισμένα ονόματα, τεφροδόχους και αγγελτήρια θανάτου προκάλεσε αντιδράσεις ακόμα και στην Εκκλησία και τη Δικαιοσύνη. Τον Αύγουστο του 1941, ο Χίτλερ αναστέλλει την «Επιχείρηση Τ4» για να οργανώσει το πρόγραμμα «ευθανασίας» συγκαλυμμένα. Με την εξόντωση των ασθενών με φάρμακα. Λ.χ., στα ιδρύματα της Βαυαρίας Εγκλφινγκ - Χάαρ και Καουφμπόιρεν καθιερώθηκε η «ε-δίαιτα» («δίαιτα ευθανασίας») σε ειδικά οικήματα, βοηθούσης και της κεντρικής υπηρεσίας της «Επιχείρησης Τ4», που προμήθευε τους διευθυντές των ιδρυμάτων και άλλα μέσα «ευθανασίας» και φαρμακευτικές ουσίες (μορφίνη και σκοπολαμίνη).

Γιατροί του ναζισμού που συμμετείχαν στις θανατώσεις ασθενών (μεταξύ των οποίων οι Πάουλ Νίτσε, Καρλ Σνάιντερ, Χανς Χάιντσε και Ερνστ Ρίντιν - πρόεδρος της εταιρείας Γερμανών νευρολόγων-ψυχιάτρων), εμφανίζοντας την «ευθανασία» ως «μεταρρύθμιση» της ψυχιατρικής περίθαλψης, έρευνας και θεραπείας, χρησιμοποίησαν ως σύγχρονες «θεραπευτικές» μεθόδους την ηλεκτροσπασμοθεραπεία, τη χρήση ινσουλίνης και την εργοθεραπεία. Στους ιδρυματοποιημένους και χρονίως πάσχοντες επέβαλλαν εκμετάλλευση της εργασιακής τους δύναμης, μέχρι εξουθενωτικής ...«ευθανασίας».

Βασισμένη στο πρόγραμμα «ευθανασία», όσον αφορά στις μεθόδους μαζικής, «βιομηχανοποιημένης» εξόντωσης ανθρώπων, ήταν και η «τελική λύση του ζητήματος των Εβραίων», όπως και όλες οι μαζικές εξοντώσεις, μη Εβραίων, σε όλα τα ναζιστικά στρατόπεδα. Εξάλλου, μέρος του προσωπικού στην «Επιχείρηση Τ4» χρησιμοποιήθηκε και στα ναζιστικά στρατόπεδα.

Ωρες λειτουργίας της έκθεσης: Τετάρτη, Πέμπτη, Κυριακή 10 π.μ. - 6 μ.μ. Παρασκευή, Σάββατο 10 π.μ. - 10 μ.μ. Δευτέρα, Τρίτη: κλειστά.