Η αρχαία ελληνική ποίηση αρχίζει από την Ιλιάδα και την Οδύσσεια, ποιητής τους είναι ο Ομηρος. Τι σημαίνει το όνομα Ομηρος, ποια είναι η πατρίδα του, είναι ιστορικό πρόσωπο, ποια ήταν η θέση του στην κοινωνία του, τυφλώθηκε και ποια είναι η πιθανή χρονολογία της γραφής των Ομηρικών Επών; Ολα αυτά τα ερωτήματα συμβάλλουν στο λεγόμενο «ομηρικό ζήτημα». Ας δούμε, λοιπόν, τι λέει ο ιστορικός Γιάννης Κορδάτος για όλα αυτά.

Το Ομηρος δεν είναι ελληνική λέξη. Πιθανόν το οικογενειακό του όνομα να μην ήταν αυτό και να είναι παρατσούκλι. Παρ' όλες τις ετυμολογικές απόπειρες μερικών φιλολόγων, δεν κατορθώθηκε να ελληνοποιηθεί η λέξη αυτή. Φαίνεται πως είναι μικρασιατική και τι ακριβώς σημαίνει δε γνωρίζουμε. Είναι αλήθεια πως και στην αρχαία εποχή θέλησαν να την ετυμολογήσουν, χωρίς όμως να καταλήξουν σε κανένα θετικό αποτέλεσμα.

Κατάγεται από τόπο που κατοικούσαν Αιολείς και όχι Ιωνες, επικρατέστερες πόλεις είναι η Χίος, η Σμύρνη, η Μίλητος και η Εφεσος. Κι' αυτό γιατί ο Τρωικός πόλεμος και οι περιπέτειες του Οδυσσέα που περιγράφονται στα δύο έπη ανήκουν στην ιστορία των Αχαιών, που δεν είναι της ίδιας φυλετικής καταγωγής με τους Ιωνες.

Ο Ομηρος κατά πάσα πιθανότητα ήταν αοιδός, ανήκε δηλαδή στην τάξη του ιερατείου. Οταν με την κοινωνική διαφοροποίηση που συντελέσθηκε στις ελληνικές (αιολοϊωνικές) πόλεις της Μικρασίας, οι αοιδοί έχασαν τα προνόμιά τους και παράλληλα επινοήθηκε και καθιερώθηκε η νέα (δημοτική) γραφή, ο αοιδός αυτός κάθισε και μετέγραψε τους παλιούς ύμνους και ιστορίες από τα ιερά βιβλία. Η τέτοια του πράξη στην αρχή δεν κατακρίθηκε από τους ευγενείς που είχαν στο αναμεταξύ συγκεντρώσει μεγάλη εξουσία στα χέρια τους.

Οταν όμως πέρασαν μερικά χρόνια και τα μεταγραμμένα στη νέα γραφή τραγούδια έκαναν μεγάλη εντύπωση στο λαό, όχι μόνο οι ιερείς άρχισαν να κατακρίνουν τον Ομηρο, μα και οι ευγενείς δεν έβλεπαν με καλό μάτι την τέτοια προσπάθειά του και το νέο επάγγελμά του, γιατί έβρισκαν πως ο νεοτερισμός αυτός του Ομήρου μπορεί να βλάψει.

Αρχισε, λοιπόν, συστηματική καταδρομή εναντίον του και καθόλου απίθανο να χαρακτηρίσθηκε αποστάτης και ασεβής. Ισως για το λόγο αυτό να τον ονόμασαν Ομηρο. Η λέξη όμηρος είναι ξένη (φρυγική ή λυδική) και πιθανό να σήμαινε τον αποστάτη, τον υβριστή των θείων, τον ιερόσυλο ή κάτι τέτοιο. Δεν υπάρχουν γραπτές πηγές που να μας το επιβεβαιώνουν αυτό. Ωστόσο, όμως, όλοι οι αρχαίοι θρύλοι γύρω από τη ζωή και τη δράση του Ομήρου, και όλες οι γραπτές μαρτυρίες, μόνο σ' ένα τέτοιο συμπέρασμα μας οδηγούν. Πρώτα πρώτα έχουμε τη μαρτυρία του Ηροδότου, που λέει πως ο Ομηρος και ο Ησίοδος έζησαν στην ίδια εποχή και πως:

«Αυτοί είναι που έγραψαν τη θεογονία των Ελλήνων και που έδωκαν στους θεούς ονόματα και που τους απέδωκαν τιμές και καθόρισαν το επάγγελμά τους και που περιγράψανε τις μορφές τους» (Β. 53).

Από όσα, όμως, γράφει ο Ηρόδοτος, είναι φανερό πως στην Ελλάδα το ιερατείο στα χρόνια του Ομήρου και Ησιόδου έχασε την προνομιούχα θέση του και έπαυσε να είναι ο αποκλειστικός φύλακας των θρησκευτικών παραδόσεων, γιατί οι παραδόσεις αυτές έγιναν κτήμα όλου του λαού. Ο Ομηρος, λοιπόν, και ο Ησίοδος ήταν οι πρώτοι εκλαϊκευτές όλων των παλαιών ιερατικών παραδόσεων. Τα κείμενα τα έβρισκαν από «αρχεία» που υπήρχαν, δηλαδή ιερά βιβλία, και αυτά χρησιμοποίησαν. Γι' αυτό και ο Αριστοτέλης (κατά μαρτυρία του Πορφυρίωνος) έλεγε πως ο Ομηρος εποίει τα πράγματα «οία ήν τότε», δηλαδή τα έγραφε όπως ήταν πριν απ' αυτόν.

Τον ποιητή, στα τελευταία χρόνια της ζωής του, ίσως να τον τύφλωσαν οι εχθροί του. Για να επιμένει η αρχαία παράδοση πως ήταν τυφλός θα πει πως κάτι είχε συμβεί. Στη βιογραφία του Ομήρου που αποδίδεται στον Πλούταρχο (Α, 2) σημειώνεται πως ο ιστορικός Εφορος που ήταν από την Κύμη της Μικρασίας έγραψε πως ο ποιητής της «Ιλιάδας» «επηρώθη τας όψεις». Δε λέει, όμως, πώς και πότε. Ωστόσο η μαρτυρία αυτή δεν μπορεί να είναι από την αρχή ως το τέλος θρύλος. Εχει τη βάση της σε κάποιο ιστορικό γεγονός. Και δεν είναι καθόλου απίστευτο να τύφλωσαν τον ποιητή εκείνοι που τόνε χαρακτήρισαν για αποστάτη και επικίνδυνο νεοτεριστή. Εξάλλου ο τέτοιος τρόπος της τιμωρίας δεν ήταν άγνωστος στα παλιά εκείνα τα χρόνια, μα ίσα - ίσα νόμιμος. Από γραφόμενα του Πλάτωνα βγαίνει πρώτα πως στην Ελλάδα υπήρχαν ποιητές που ήρθαν σε σύγκρουση με τους ιερείς και δεύτερο πως οι τέτοιοι παραβάτες πρέπει, στο μέλλον, να τιμωρούνται αυστηρά.

Ο Ομηρος, μια που προερχόταν από το αιολικό ιερατείο και επειδή μετέγραψε την αχαϊκή παράδοση, μεταχειρίστηκε μάλλον το αιολικό ιδίωμα. Αυτό είναι το πιθανότερο. Τα Ομηρικά Επη γράφτηκαν μόλις τελείωσε ο Τρωικός Πόλεμος. Φυσικά, δεν εννοούμε με αυτό που λέμε πως γράφηκαν από την αρχή ως το τέλος με τη μορφή που είναι σήμερα. Πάνω στο ζήτημα αυτό δεν υπάρχουν σημαντικές διαφωνίες και οι φιλόλογοι και οι γλωσσολόγοι είπαν την τελευταία λέξη. Τα ομηρικά κείμενα έχουν ένα σωρό προσθήκες και όπως βγαίνει από τη μελέτη του έπους «Γιλγαμές» και «ιστορίες» που ήταν κοινές για τους μεσογειακούς λαούς σε μια εποχή πολύ μακρινή από τα χρόνια που τοποθετείται ο Τρωικός «πόλεμος». Κι αυτό δείχνει πως μαζί με την «ιστορία» του Τρωικού «πολέμου» και τις περιπέτειες του Οδυσσέα ανακατεύθηκε και υλικό από ύμνους και παραδόσεις που επιχωρίαζαν στο Αιγαίο και στη νοτιοανατολική μεσογειακή λεκάνη πολύ πριν το 1200.

Κι αφού αυτό είναι γεγονός, πρέπει να παραδεχτούμε πως τάχα κάποιος ποιητής κάθισε κι έγραψε την ιστορία του Τρωικού Πολέμου και μαζί και την ιστορία του Αχιλλέα, Αγαμέμνονα και Οδυσσέα, βάζοντας σε αυτές τους θρύλους που ήταν πασίγνωστοι στα χρόνια του, ή μήπως πρέπει να δεχθούμε πως το πιθανότερο είναι ότι δεν γράφηκε ποτέ μια τέτοια «ιστορία» από έναν ποιητή, παρά απλώς καταγράφονταν (δηλαδή «κωδικοποιούνταν») τα διάφορα γεγονότα από το ιερατείο των Αχαιών;

Στα πολύ παλιά χρόνια σ' όλους τους λαούς δεν υπήρχαν ποιητές που έπαιζαν σαν άτομα το ρόλο που έπαιζαν στα χρόνια του πολιτισμού και ύστερα. Δηλαδή, διάφορα άτομα που είχαν το χάρισμα να φτιάχνουν στίχους και να τους δημοσιεύουν όπως λέμε σήμερα. Πριν γίνει η κοινωνική διαφοροποίηση και σχηματισθεί ο θεσμός του Κράτους, σε κάθε Γένος υπήρχε το ιερατείο που είχε τη χρέωση να φροντίζει για όλα τα οργανωτικά και παραγωγικά ζητήματα της ομάδας. Φυσικά, το ιερατείο αποτελούνταν από πολλά άτομα και μέσα σ' αυτά υπήρχε κάποιος καταμερισμός εργασίας. Κάποιοι από αυτούς «κωδικοποιούσαν» τις παραδόσεις γύρω στην πολεμική τέχνη. Αλλοι ήταν οι αποθησαυριστές της πείρας για την οργάνωση της παραγωγής.

Τέλος, για τη ζωή του Ομήρου, υπάρχουν ελάχιστες πληροφορίες, και αυτές αντιφατικές, ενώ η φιλολογική επιστήμη των δύο τελευταίων αιώνων αμφισβήτησε ακόμη και την ύπαρξή του. Οπότε για όσους ενδιαφέρονται για το θέμα, τους ευχόμαστε καλό διάβασμα.