«Εμείς οι παλιοί ΕΠΟΝίτες - ΕΠΟΝίτισσες, οι ασπρομάλληδες "νέοι" και "νέες" που δέσαμε το Είναι μας, τη ζωή μας και τη δράση μας με τους αγώνες του ελληνικού λαού, στεκόμαστε αγωνιστικά και πάλι δίπλα του».

Πόσοι γνωρίζουν αλήθεια τις πρωτοφανείς προσπάθειες για μια πραγματικά λαϊκή Παιδεία, την εκστρατεία Αναγέννησης που οργάνωσε η ΠΕΕΑ, η «κυβέρνηση του βουνού» την εποχή της Αντίστασης; Πρωτοπόρες σ' αυτή την αναγεννητική εξόρμηση οι γυναίκες! Οχι μόνο οι μορφωμένες, αλλά και χιλιάδες απλές γυναίκες, όχι μόνο δασκάλες, αλλά και ΕΠΟΝίτισσες και μέλη της Εθνικής Αλληλεγγύης.

Η ΕΠΟΝ, με την καθοδήγηση των μεγάλων παιδαγωγών, όπως η Ρόζα Ιβριώτη, ο Μιχάλης Παπαμαύρος, ο Κώστας Σωτηρίου άνοιξε σχολές, ίδρυσε σχολεία στην ελεύθερη Ελλάδα, έγραψε σχολικά βιβλία. Οργάνωσε, όπως ακούσαμε στη γιορτή, παιδικούς σταθμούς. Λαϊκά συσσίτια. Κορυφαίο γεγονός: Η ίδρυση δυο μεγάλων παιδαγωγικών φροντιστηρίων για να βγάλουν δασκάλους, στο Καρπενήσι και στην Τύρνα. Μαζί με τα σχολεία, λέσχες πολιτισμού, βιβλιοθήκες... Η ΕΠΟΝ άνοιγε δρόμους.

Για να γίνουν όμως όλ' αυτά χρειάστηκε η στήριξη των πολλών νέων και μεγαλύτερων γυναικών, που στελέχωσαν τη γιγαντιαία αυτή προσπάθεια. Το χρονικό αυτής της εξόρμησης για την Παιδεία, που ξεκίνησε πριν από 64 χρόνια, δόθηκε στη διάρκεια της εκδήλωσης με μια σύνθεση λόγου και μουσικής - συλλογική εργασία μελών του ΔΣ της ΠΕΑΦΕ. Ηταν «ντυμένη» με κείμενα από το περιοδικό «Νέα Γενιά» της ΕΠΟΝ, με την επιμέλεια της Μάχης Κούκουρα, αλλά και κείμενα του Νίκου Καραντηνού, της Φρόσως Κοττορού, του Βασίλη Λιόγκαρη, καθώς και αντιστασιακά τραγούδια και ποιήματα. Υπεύθυνη της σύνθεσης η Ελένη Μωραΐτου, πρόεδρος της ΠΕΑΦΕ. Η χορωδία της ΠΕΑΦΕ υπό τη διεύθυνση του Διονύση Χρηστακόπουλου θύμισε μαζί με μέλη της ΚΝΕ τραγούδια του αγώνα. Τραγούδησε επίσης ο Κώστας Λάβαρης, που συνόδευσε με το ακορντεόν του και σε συνέχεια το συγκρότημα της Βαγγελιώς Λύτρα χόρεψε δημοτικούς κλέφτικους σκοπούς ξεσηκώνοντας το ακροατήριο. Η καλλιτεχνική εκδήλωση συνεχίστηκε με τη συμμετοχή της Ορχήστρας του Πανελλήνιου Μουσικού Συλλόγου και της Σούλας Βαζούρα.

Αλλά ας μεταφερθούμε νοερά στα χρόνια εκείνα, που συντελέστηκε ένα αληθινό θαύμα. Ξανακούμε τα λόγια των παλιών ΕΠΟΝιτών:

«Μέσα στις χειρότερες συνθήκες, μέσα στη φωτιά του πολέμου και της αμορφωσιάς, όπου πάρα πολλά χωριά δεν είχαν ποτέ σχολειό, ενώ παρά πολλά σχολεία δεν είχαν ποτέ δάσκαλο και με τα 4/5 των σχολικών κτιρίων κατεστραμμένα. Με το 90% των παιδιών ασθενικά με αδενοπάθεια, η πείνα και η γύμνια να θερίζει τους μαθητές. Μέσα σε 120 σχολεία μιας επαρχίας, μόνο τα επτά ήταν πολυτάξια. Οι δάσκαλοι άλλοι είχαν εκτελεστεί, άλλοι είχαν φυλακιστεί κι άλλοι είχαν προσχωρήσει στην Αντίσταση.

Μέσα σ' αυτή τη λαίλαπα του πολέμου, γίνεται μια τεράστια εξόρμηση για την ανασυγκρότηση της Παιδείας. Οργανώνονται οι τοπικοί σύλλογοι, ανασυστήνεται η Διδασκαλική Ομοσπονδία, καλείται παιδαγωγικό συνέδριο. Ετσι καθορίστηκε όλο το πλαίσιο της εκπαιδευτικής εργασίας για τους πρώτους μήνες στην Ελεύθερη Ελλάδα και όπως είχε αφήσει υποθήκη ο Κωστής Παλαμάς: "Λιτά χτίστε τα, απλόχωρα, μεγάλα γερά θεμελιωμένα, τα σχολειά χτίστε"!

ΕΠΟΝίτες και ΕΠΟΝίτισσες εθελοντικά γράφτηκαν στα παιδαγωγικά φροντιστήρια και περπάτησαν για να φτάσουν σ' αυτά περνώντας ανάμεσα από τις εχθρικές γραμμές και τους Γερμανοτσολιάδες 10 και 11 μέρες.

Θαύμα είναι η ταχύτητα της συγγραφής και εικονογράφησης των βιβλίων των Δημοτικών Σχολειών μέσα σε 1,5 μήνα...».

Πώς έγιναν όμως όλα αυτά; Ο εκπαιδευτικός και συγγραφέας Χάρης Σακελλαρίου, που έφυγε πρόσφατα από τη ζωή, ήταν τότε στέλεχος της ΕΠΟΝ και ένας από τους συγγραφείς του αναγνωστικού της ΠΕΕΑ «Ελεύθερη Ελλάδα». Στο βιβλίο του «Η Παιδεία στην Αντίσταση» (εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή») περιγράφει με γλαφυρό τρόπο πώς τα παιδιά του λαού, νέοι και νέες, έδωσαν το παρών στο συγκλονιστικό προσκλητήριο για το μέλλον του τόπου μας: Δάσκαλοι και δασκάλες που βγήκαν από τα παιδαγωγικά φροντιστήρια, αλλά και νεαρές ΕΠΟΝίτισσες που στελέχωσαν τους παιδικούς σταθμούς. Με αυταπάρνηση, να μοιράσουν το συσσίτιο που είχαν μαγειρέψει, να πλύνουν και να λούσουν τα παιδιά, να μπαλώσουν τα ρούχα τους, να τα ξεψειριάσουν, να τους μάθουν τραγούδια και σκετς, να τα ψυχαγωγήσουν, να τ' ανεβάσουν πολιτιστικά... Τριάντα πέντε τέτοιοι παιδικοί σταθμοί λειτούργησαν, σύμφωνα με τη μαρτυρία της υπεύθυνης για τους παιδικούς σταθμούς Στερεάς, της Ναυσικάς Φλέγγα - Παπαδάκη, μόνο στην Ευρυτανία. Υπολογίζεται ότι πάνω από δώδεκα χιλιάδες παιδιά έσωσαν από την πείνα οι παιδικοί σταθμοί στην Ελεύθερη Ελλάδα. Στα αδούλωτα βουνά θα ανέβουν άντρες και γυναίκες, καλλιτέχνες, ποιητές, θεατρικοί συγγραφείς, θα δημιουργήσουν θέατρα, χορωδίες από παιδιά και στο κουκλοθέατρο θα παίζονται πατριωτικά έργα. Προγράμματα για τον πολιτισμό, όταν η πατρίδα θα ελευθερωθεί, μπαίνουν στα σκαριά. Δημιουργούνται γεωργικές σχολές. Καθιερώνεται η ισοτιμία των δυο φύλων και στην εκπαίδευση και για πρώτη φορά διορίζεται γυναίκα επιθεωρήτρια...

Ιδιαίτερη μνεία έγινε στην εκδήλωση της ΠΕΑΦΕ για τη «Νέα Γενιά», το περιοδικό που ήταν όργανο του Κεντρικού Συμβουλίου της ΕΠΟΝ. Το πρώτο της φύλλο κυκλοφόρησε στις 22 Μάρτη 1943 και το είχε επιμεληθεί η ηρωίδα Ηλέκτρα Αποστόλου. Στην πρώτη Συντακτική Επιτροπή, με αρχισυντάκτρια την Ηλέκτρα, μετείχαν η Ρόζα Ιμβριώτη, ο Κώστας Σωτηρίου, η Μαρία Σβώλου και ο ΕΠΟΝίτης Σταύρος Ζορμπαλάς. Λίγο αργότερα, με απόφαση του Προεδρείου της ΕΠΟΝ στη Συντακτική Επιτροπή μπήκαν ο Νίκος Καραντηνός, ΕΠΟΝίτης, φοιτητής στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου της Αθήνας και ο νεαρός δόκιμος δημοσιογράφος Νίκος Γιανναράς. «Η Νέα Γενιά» έφθανε σ' όλη τη σκλαβωμένη Ελλάδα και η κάθε παράνομη έκδοση έφθανε τα 5.000 - 10.000 φύλλα. Εκδίδεται αρχικά στην Αθήνα, αλλά από το 30ό μέχρι και το 38ο τεύχος της «ανεβαίνει» στα βουνά της Ελεύθερης Ελλάδας. Μετά την απελευθέρωση θα συνεχίσει την έκδοσή της στην Αθήνα με αρχισυντάκτη τον επίτιμο σήμερα πρόεδρο της ΠΕΑΦΕ, Νίκο Καραντηνό, μέχρι το 1947, εξήντα χρόνια πριν, που η έκδοσή της διακόπτεται με δικαστική απόφαση, κατάσχεται και οι υπεύθυνοι παραπέμπονται στο έκτακτο στρατοδικείο της Αθήνας. Συνεισέφερε κι αυτή στην Παιδεία του λαού μας με το πνεύμα κορυφαίων δασκάλων, ανδρών και γυναικών, στην ποίηση, στη λογοτεχνία, στην τέχνη, στην ιστορία. «Με έργα παρμένα από το λαό, γραμμένα για το λαό», όπως επισημαίνει η Μάχη Κούκουρα, που μελέτησε όλα τα τεύχη της «Νέας Γενιάς».

Το όραμα ενός πολιτισμού πρωτόγνωρου, το εκπολιτιστικό έργο της ΕΠΟΝ αποσιωπήθηκε, αγνοήθηκε, κατασυκοφαντήθηκε στα χρόνια που ακολούθησαν, δάσκαλοι και δασκάλες απολύθηκαν. Η Παιδεία μόνο για λίγα χρόνια πέρασε στα χέρια του λαού, που έδωσε το μέτρο των δυνατοτήτων του. Είναι μια εμπειρία συγκλονιστική, που μπορεί να δυναμώσει και να οδηγήσει τους νέους στην πάλη για ένα καλύτερο αύριο. Ποιος άνθρωπος που ενδιαφέρεται για την ιστορία του πολιτισμού μας και τους λαϊκούς αγώνες μπορεί να αδιαφορήσει γι' αυτή την ιστορία;