Α μέρος

Η εμφάνιση του μαρξισμού αποτέλεσε επανάσταση στη φιλοσοφική σκέψη. Αυτό φαίνεται πιο έκδηλα στην κοινωνική φιλοσοφία. "Βαθαίνοντας κι αναπτύσσοντας τον φιλοσοφικό υλισμό - έγραφε ο Λένιν - ο Μαρξ τον έφερε ως το τέρμα, τον επεξέτεινε, από τη γνώση της φύσης στη γνώση της ανθρώπινης κοινωνίας. Το χάος και η αυθαιρεσία... αντικαταστάθηκαν από μία καταπληκτική, άρτια και αρμονική επιστημονική θεωρία". Με τον μαρξισμό εμφανίζεται ο ιστορικός υλισμός, η υλιστική αντίληψη της κοινωνίας. "Ο ιστορικός υλισμός του Μαρξ στάθηκε - υπογράμμιζε ο Λένιν - η πιο μεγάλη κατάκτηση της επιστημονικής σκέψης".

Μέχρι την εμφάνιση του μαρξισμού, στην κοινωνική σκέψη κυριαρχούσε ο ιδεαλισμός. Ιδεαλιστές, στις κοινωνικές τους αντιλήψεις, ήταν και οι προμαρξιστικοί υλιστές. Με τον μαρξισμό γεννήθηκε η νέα κοινωνική αντίληψη, η υλιστική - διαλεκτική, διαφορετική και ανώτερη, η μόνη επιστημονική κοινωνική θεωρία.

Ο μαρξισμός αντιλαμβάνεται τον άνθρωπο και την κοινωνία σαν τμήμα του ενιαίου υλικού κόσμου, όπου φύση και κοινωνία είναι αλληλένδετες μορφές του. Ο κόσμος είναι ενιαίος, η ενότητά του βρίσκεται στην υλικότητά του, υπάρχει, ανεξάρτητα από το ανθρώπινο πνεύμα μα και από οποιοδήποτε πνεύμα. Η φύση υπήρχε πριν από την εμφάνιση του ανθρώπινου γένους. Η ύπαρξη της φύσης αποτελεί προϋπόθεση για την ύπαρξη του ανθρώπου και της κοινωνίας.

Η μαρξιστική θεωρία υπερασπίζει τη θέση, που είναι σύμφωνη με τις θετικές επιστήμες ότι ο άνθρωπος είναι προϊόν της ίδιας της φύσης, το ακραίο σημείο της εξέλιξης της φύσης, που αναδείχτηκε μέσα από τη ζωική φύση, ότι είναιφυσικό - βιολογικό ον ποιοτικά διαφορετικό και ανώτερο απ' όλα τα άλλα, που δεν είναι δημιούργημα κάποιας υπερφυσικής δύναμης - του Θεού - ούτε και εμφανίστηκε με την ανάπτυξη της αλλοτριωμένης ιδέας, του απόλυτου πνεύματος, όπως ισχυρίζεται ο Χέγκελ. Ο Φ. Ενγκελς θεωρούσε τη ζωή σαν "αποτέλεσμα ολόκληρης της φύσης" σαν κατάληξη μακρόχρονων και πολύπλοκων διαδικασιών.

Το φυσικό - βιολογικό ον, ο άνθρωπος, στην ιστορική πορεία της εξέλιξής του, σε ορισμένες ιστορικές συνθήκες, μετατράπηκε, μεταμορφώθηκε, έπαψε να είναι μόνο καταναλωτής, έγινε και παραγωγός, άρχισε δηλαδή να εργάζεται, να παράγει τα αναγκαία αγαθά για την επιβίωσή του, έπαψε να ζει μόνο απ' ό,τι του πρόσφερε έτοιμο η φύση, έγινε παραγωγός όχι μόνο αγαθών προσωπικής κατανάλωσης, μα και κατασκευαστής εργαλείων για την παραγωγή, άρχισε να δημιουργεί ο ίδιος νέες συνθήκες ζωής και εργασίας, πιο απομακρυσμένες και πιο περίπλοκες από τη ζωική ζωή, από αυτές που προσφέρει η φύση, συνθήκες που τις αλλάζει, τις βελτιώνει συνεχώς.

Η εργασία, η παραγωγή αγαθών, εργαλείων και νέων συνθηκών ζωής είναι το θεμελιώδες χαρακτηριστικό γνώρισμα του ανθρώπου. Ο άνθρωπος έγινε άνθρωπος λόγω εργασίας. Σ' αυτή τη διαδικασία έγινε και λογικό ον, απόχτησε νόηση, σκέψη, κρίση, βούληση, συνείδηση, συναισθήματα και, μέσω της γλώσσας, άρχισε να επικοινωνεί, να μεταβιβάζει τα συναισθήματα, τις ιδέες, τις γνώσεις, την πείρα του κ. ά. στους συνανθρώπους του.

Στη διαδικασία της παραγωγής, μπαίνει σε σχέση, όχι μόνο με τη φύση, την οποία τη μεταβάλλει, την προσαρμόζει και τη χρησιμοποιεί προς όφελός του, μα και με τους άλλους ανθρώπους και έτσι φτάνουμε στη δημιουργία αυτού που ονομάζουμε ανθρώπινη κοινωνία. Η κοινωνία είναι το ανώτερο στάδιο ανάπτυξης και οργάνωσης του υλικού κόσμου. Στην κοινωνία ο άνθρωπος είναι παραγωγικό, λογικό και κοινωνικό ον. Αυτές οι όψεις του είναι αξεχώριστες. Κατά τη μαρξιστική υλιστική αντίληψη η κοινωνία δεν είναι ένα απλό άθροισμα ανθρώπων. "Ο Μαρξ - έγραφε ο Λένιν - έβαλε τέρμα στην αντίληψη ότι η κοινωνία είναι ένα μηχανικό άθροισμα ατόμων που επιτρέπει κάθε λογής αλλαγές κατά τη θέληση των αρχών". Η κοινωνία είναι ένα ενιαίο, οργανωμένο σύστημα ανθρώπινων σχέσεων (οικονομικών - πολιτικών - νομικών - ηθικών κλπ. ) ένα σύστημα πολλαπλών εξαρτήσεων, αλληλοσυνδέσεων και αλληλοπροσδιορισμών, ιστορικά προκαθορισμένων, που διαμορφώνεται (το σύστημα) ανεξάρτητα από τη θέληση και τη συνείδηση των ατόμων και όπου κύριο ρόλο, καθοριστικό σε τελευταία ανάλυση, έχουν οι οικονομικές παραγωγικές σχέσεις, που βρίσκονται σε διαλεκτική ενότητα με τις παραγωγικές δυνάμεις. Η διαλεκτική ενότητα παραγωγικών δυνάμεων και παραγωγικών σχέσεων αποτελεί τον τρόπο παραγωγής.

Ο μαρξισμός ανακάλυψε πως ο τρόπος παραγωγής της υλικής ζωής είναι η βάση της ύπαρξης και της ανάπτυξης της κοινωνίας. Ετσι ο μαρξισμός προσδιόρισε για πρώτη φορά επιστημονικά την αναγκαία εσωτερική σύνδεση ανάμεσα στα κοινωνικά φαινόμενα, έδωσε το κλειδί για την επιστημονική κατανόηση των γεγονότων, διατύπωσε με πλήρη σαφήνεια την κοινωνική νομοτέλεια. Στην κοινωνία, όπως και στη φύση, υπάρχουν αντικειμενικοί νόμοι που εκφράζουν την εσωτερική, αναγκαία, γενική και επαναλαμβανόμενη σύνδεση και αλληλεξάρτηση των κοινωνικών φαινομένων. Οι κοινωνικοί νόμοι είναι γενικοί και ειδικοί, ανεξάρτητα από τη θέληση των ανθρώπων. Τα κοινωνικά φαινόμενα, όσο διαφορετικά κι αν είναι μεταξύ τους, υπόκεινται σε αντικειμενικούς νόμους, γι' αυτό η κοινωνική νομοτέλεια είναι η βάση της κοινωνικής εξέλιξης και ανάπτυξης. Με βάση την κοινωνική νομοτέλεια η μαρξιστική θεωρία εξηγεί επιστημονικά, για πρώτη φορά, τη δράση των ατόμων, των μαζών, των κοινωνικών τάξεων και στρωμάτων, των προσωπικοτήτων. Η παραγνώριση των κοινωνικών αντικειμενικών νόμων και των ιδιαιτεροτήτων των, κάνει αδύνατη τη δράση των ανθρώπων.

Τα κοινωνικά φαινόμενα, στενά συνδεδεμένα με την ανθρώπινη πράξη και δράση, είναι πολύπλοκα, ιδιόμορφα. Οι αιτίες τους δε βρίσκονται έξω από την κοινωνία, δεν οφείλονται ούτε σε παράγοντες υπερφυσικούς, ούτε στην ελεύθερη βούληση των ανθρώπων, βρίσκονται στην ίδια την ουσία της κοινωνικής ζωής, στις υλικές συνθήκες, είναι αντικειμενικές κι όχι υποκειμενικές. Γι' αυτό η μαρξιστική υλιστική αντίληψη της κοινωνίας απαιτεί, η μελέτη των κοινωνικών φαινομένων, να ξεκινά από την ίδια την κοινωνία, τις ιδιαιτερότητες και ιδιομορφίες της από την παραδοχή ότι το κοινωνικό "είναι" αποτελεί το πρωτεύον στοιχείο και η "κοινωνική συνείδηση"το δευτερεύον.

Συστατικό στοιχείο της υλιστικής αντίληψης είναι η αναγνώριση της αρχής της αλλαγής κίνησης της εξέλιξης και ανάπτυξης του φυσικού κόσμου, της κοινωνίας. Δεν περιορίζεται όμως μόνο σ' αυτό, εκφράζει και μία διαφορετική αντίληψη για την ουσία, το χαρακτήρα, τον τρόπο διεξαγωγής της ίδιας της ανάπτυξης, εκφράζει τη διαλεκτική άποψη για την ανάπτυξη, που είναι διαμετρικά αντίθετη με τη μεταφυσική.

Στα "Φιλοσοφικά τετράδια" ο Λένιν, χαρακτηρίζοντας τις δύο αντιλήψεις, διαλεκτική και μεταφυσική, γράφει: "Οι δύο βασικές αντιλήψεις για την ανάπτυξη (εξέλιξη) είναι στην ουσία: η ανάπτυξη σαν μείωση και αύξηση, σαν επανάληψη και η ανάπτυξη σαν ενότητα των αντιθέσεων (ο διχασμός του ενιαίου σε αντίθετα αλληλοαποκλειόμενα και σε αλληλοσχέση τους). Στην πρώτη αντίληψη της κίνησης παραμένει στη σκιά η αυτοκίνηση, η κινούσα δύναμή της, η πηγή της, το κίνητρό της (ή η πηγή αυτή μετατίθεται έξω - θεός, υποκείμενο κλπ. ). Στη δεύτερη αντίληψη η κύρια προσοχή στρέφεται ακριβώς στη γνώση της πηγής, της αυτοκίνησης. Η πρώτη αντίληψη είναι νεκρή, φτωχή, ξερή. Η δεύτερη είναι ζωντανή. Μόνο η δεύτερη δίνει το κλειδί για άλματα, για τη διακοπή του βαθμιαίου, τη μετατροπή σε αντίθετο, για την εκμηδένιση του παλιού και την εμφάνιση του καινούριου".

Είναι πολύ σαφής ο λενινιστικός προσδιορισμός της διαμετρικής διαφοράς μεταξύ της μεταφυσικής και διαλεκτικής αντίληψης για την ανάπτυξη. Αναγνωρίζοντας την αρχή της ανάπτυξης ο μαρξισμός μάς δίνει και το κλειδί για τη σωστή, επιστημονική εξήγηση της πηγής, του χαρακτήρα, των μορφών και τις κατευθύνσεις της ανάπτυξης, μας, βοηθάει να κατανοήσουμε την πολυπλοκότητά της, τον αντικειμενικό νομοτελειακό χαρακτήρα και τη διαλεκτική της. Οι γενικοί νόμοι που έχουν ισχύ και εγκυρότητα, τόσο στη φύση, όσο και στην κοινωνία, είναι:

α) Ο νόμος της ενότητας και της πάλης των αντιθέτων, που αποκαλύπτει τηνπηγή κάθε ανάπτυξης, την εσωτερική ώθηση της κίνησης και εξέλιξης, την κινούσα δύναμη. "Η ανάπτυξη - έλεγε ο Λένιν - είναι πάλη των αντιθέτων" πλευρών, δυνάμεων, τάσεων που προσιδιάζουν στα αντικείμενα και στα φαινόμενα. Αυτή η πάλη είναι πολύπλοκη διαδικασία εμφάνισης, ανάπτυξης και λύσης των αντιφάσεων.

β) Ο νόμος του περάσματος των ποσοστικών αλλαγών σε ποιοτικές, που αποκαλύπτει με ποια μορφή, με ποιο τρόπο, γίνονται οι μετατροπές, οι ποιοτικές αλλαγές. Κατά τη μαρξιστική διαλεκτική αντίληψη υπάρχουν δύο μορφές, δύο τρόποι: η μορφή της ομαλής, βαθμιαίας συσσώρευσης ποσοτικών αλλαγών που μετατρέπονται σε ποιοτικές και η μορφή του άλματος, της διακοπής του βαθμιαίου, η επαναστατική μορφή της κίνησης. Το άλμα - κατά την έκφραση του Ενγκελς - είναι η "αποφασιστική στροφή".

γ) Ο νόμος της άρνησης της άρνησης που αποκαλύπτει τη βασική κατεύθυνση, την κύρια τάση ανάπτυξης. Ανάπτυξη σημαίνει πέρασμα από το παλιό στο καινούριο, από το κατώτερο στο ανώτερο, από το απλό στο σύνθετο. Αυτό δε σημαίνει διακοπή κάθε σύνδεσης. Η άρνηση δεν είναι στείρα, κούφια, είναι στοιχείο σύνδεσης, διατήρησης των θετικών στοιχείων της παλιάς ποιότητας. Η κατεύθυνση της ανάπτυξης δεν είναι ευθεία γραμμή, υπάρχουν και σημεία στασιμότητας, ακόμη και πισωγυρίσματα.

Οι γενικοί αυτοί νόμοι της διαλεκτικής δρουν διαφορετικά, σε εξάρτηση από την ιδιαίτερη φύση του κάθε συστατικού στοιχείου του υλικού κόσμου. Η ανθρώπινη κοινωνία, όπως ήδη υπογραμμίσαμε, είναι ένα σημαντικότατο στοιχείο του υλικού κόσμου, ανώτατο στάδιο οργάνωσης και λειτουργίας του, με σημαντικές ιδιαιτερότητες. Τα περίπλοκα κοινωνικά φαινόμενα διέπονται τόσο από τους παραπάνω γενικούς νόμους, όσο και από ειδικούς. Και οι γενικοί και οι ειδικοί αντικειμενικοί νόμοι πρέπει να είναι γνωστοί από τους ανθρώπους.

Σχετικά με την κοινωνική ανάπτυξη είναι σημαντικό να έχουμε υπόψη μας δυο λενινιστικές υποδείξεις: Για να ανακαλύψουμε τον ουσία των κοινωνικών φαινομένων, τη νομοτέλειά τους, πρέπει, - έλεγε ο Λένιν - "να εξετάζουμε κάθε ζήτημα από την άποψη του πώς εμφανίστηκε ένα ορισμένο φαινόμενο στην ιστορία, ποια κύρια στάδια πέρασε το φαινόμενο αυτό στην εξέλιξή του, να εξετάσουμε τι έχει γίνει αυτό το πράγμα σήμερα". Είναι στην ουσία η μεθοδολογική υπόδειξη του Λένιν για "συγκεκριμένη ανάλυση της συγκεκριμένης κατάστασης". Επίσης, ο Λένιν υπογράμμιζε πως είναι αντιδιαλεκτικό, μη επιστημονικό και θεωρητικά όχι σωστό "να φαντάζεται κανείς ότι η παγκόσμια ιστορία τραβάει προς τα μπρος ομαλά και κανονικά, χωρίς να κάνει κάποια γιγάντια άλματα προς τα πίσω".

Κώστας ΚΑΤΣΙΑΜΑΝΗΣ

Συνεργάτης του ΚΜΕ