Συνηθίσαμε να ακούμε ότι ο Επικούρειος Απόλλωνας είναι μνημείο με σπουδαιότητα ανάλογη του Παρθενώνα. Και συνηθίσαμε ο μοναδικός παραλληλισμός τους να είναι το όνομα του αρχιτέκτονα, αφού σύμφωνα με τον Παυσανία η πατρότητα του Επικούρειου αποδίδεται στον Ικτίνο.Αυτό όμως είναι μόνο ένα σημείο της πραγματικής σχέσης των δύο ναών. Ο Παρθενώνας αποτελεί το λαμπρότερο δείγμα της ελληνικής αρχιτεκτονικής και τον καθρέφτη μιας εποχής όπου η δημοκρατία επέτρεπε το διάλογο. Στην αρχιτεκτονική αυτός ο διάλογος εκφράστηκε με τη συνύπαρξη των δωρικών και ιωνικών στοιχείων, με την απομάκρυνση από τη δωρική λιτότητα και εν τέλει με μία άλλη αντίληψη για το χώρο της θρησκευτικής λατρείας, που στον Παρθενώνα βρήκε την πιο τέλεια απόδοσή της.

Ο Επικούρειος,όμως, χτίστηκε ακριβώς πάνω στη μετάβαση των εποχών. Κατά το πιθανότερο οικοδομήθηκε στο τελευταίο τέταρτο του 5ου π.Χ. αιώνα,στη θέση Βάσσες του όρους Κωτίλιου, αλλά μαρτυρείται στην ίδια θέση αρχαϊκός ναός. Τιμώμενος θεός ο Απόλλωνας, που ως "επικούρειος" έσωσε του Πελοποννήσιους από επιδημία, όπως λέγεται, αλλά επίσης τους οδήγησε και σε νικηφόρο μάχη κατά των Αθηναίων. Αξιος ιδιαίτερης μνείας είναι ο προσανατολισμός του ναού από βορρά προς νότο αντί του συνήθους από ανατολή προς δύση. Ο Κ. Κουρουνιώτης (ΑΕ, 1910) και ο Α. Ορλάνδος (Αθήνα 1967/68) αποδίδουν τον προσανατολισμό σε κατασκευαστικά προβλήματα.Αλλά ο Ν. Γιαλούρης (Αρχαιολογία, Δεκ. 1988) συσχετίζει τον ιδιάζοντα προσανατολισμό με τη λατρεία του Απόλλωνα ως "Υπερβορείου",που φαίνεται να επιβιώνει στα υψίπεδα της Αρκαδίας. Εξάλλου, ο προγενέστερος αρχαϊκός ναός έχει τον ίδιο προσανατολισμό.

Ο ναός έγινε το θρησκευτικό και αρχιτεκτονικό σύμβολο της αμφισβήτησης. Και ο αρχιτεκτονικός διάλογος πια γίνεται ανάμεσα στα στοιχεία του Παρθενώνα και στις αρκαδικές, αρχαϊκές ναϊκές παραδόσεις.Ετσι το μνημείο σηματοδοτεί μία "επανάσταση". Οι προκλήσεις για τον αρχιτέκτονα είναι πολλές...

Το ευρύχωρο εσωτερικό περιστύλιο του Παρθενώνα,αλλά και του ναού του Ηφαίστου, που περιέβαλε το κολοσσιαίο άγαλμα, ήθελε να το προσαρμόσει στο επίμηκες αρχαϊκό κέλυφος.Και το έκανε. Ηθελε να φέρει τον ιωνικό ρυθμό,για πρώτη φορά στην Πελοπόννησο και το έκανε. Αυτοί οι νεοτερισμοί για να σταθούν αυτόματα επέβαλαν τη γέννηση και άλλων. Το κορινθιακό κιονόκρανο στη ναοδομία εκεί πρωτοεμφανίστηκε για να δώσει λύση στο πρόβλημα της σύνθεσης του εσωτερικού περιστυλίου.Οπως επίσης πρώτη φορά στον Επικούρειο ο ιωνικός θριγκός εμφανίζεται σε εσωτερικό χώρο.Βέβαια οι περιηγητές του τέλους του 18ου αι. που επισκέπτονται τις Βάσσες, μας πληροφορούν ότι το 1812 η γνωστή ομάδα συλλεκτών αρχαιοτήτων, οι Ντελετάντι, άρπαξαν τις 23 πλάκες της περίφημης ιωνικής ζωφόρου. Σήμερα εκτίθενται στο Βρετανικό Μουσείο.

Το μνημείο στέκεται ακριβώς στο μεταίχμιο δύο περιόδων, της κλασικής και της ελληνιστικής και γι' αυτό έμελλε να γίνει ο πρόδρομος του ελληνιστικού ναού.Οπως γράφει ο αρχιτέκτονας, Δ. Σβολόπουλος,στη μελέτη που εκπόνησε "ο αρχιτέκτονας του ναού κλήθηκε να χειριστεί ταυτόχρονα δύο αντιφατικά δεδομένα. Το πρώτο ήταν ο σεβασμός προς μία ισχυρότατη τοπική λατρευτική παράδοση, που υπέδειξε το γενικό σχέδιο του ναού, τις διαστάσεις, τις γενικές αναλογίες, τα κύρια τυπολογικά στοιχεία. Το δεύτερο ήταν η αξιοποίηση των αρχιτεκτονικών εργαλείων της αττικής ναοδομίας: η "ανακάλυψη" του εσωτερικού χώρου, η ραδινότητα και ο πλούτος του ιωνικού ρυθμού. Ενας συμβιβασμός, μία οπισθοδρόμηση ή μία κερδισμένη ευκαιρία; Μάλλον ένα θαρραλέο βήμα προς τα εμπρός, στη διαδικασία που ονομάζουμε αρχιτεκτονική περιπέτεια. Η ιστορία της αρχιτεκτονικής θα καταγράψει πολλούς ναούς που ακολούθησαν ή δανείστηκαν στοιχεία από την πρωτοπόρο σύνθεση των Βασσών: το ναό της Αθηνάς Αλέας στην Τεγέα, το ναό του Διός στη Νεμέα, το ναό του Διός στον Στράτο της Ακαρνανίας, τη Θόλο των Δελφών, τη Θόλο της Επιδαύρου, το Φιλίππειο της Ολυμπίας, το ναό του Απόλλωνα των Διδύμων".

Δ. ΜΥΡΙΛΛΑ