"Από την πρώτη σωστική επέμβαση στο ναό έως την τωρινή πρόταση ριζικής αποκατάστασής του πολλά και σπουδαία συντελέστηκαν στον τομέα των αναστηλώσεων των αρχαίων μνημείων στην Ελλάδα και αποκτήθηκε πολύτιμη πείρα. Ομως, στο μνημείο της Φιγαλείας τα προβλήματα είναι ιδιόρρυθμα και η κατάσταση τραγική όσο πουθενά αλλού".Με αυτά τα λόγια κλείνει η αρχαιολόγος Θεοδώρα Καράγιωργα - πρόεδρος της Επιτροπής Συντηρήσεως Ναού Επικούρειου Απόλλωνος Βασσών - τον απολογισμό της συντήρησης του μνημείου έως το 1994, στη σχετική έκδοση του ΥΠΠΟ και της Επιτροπής Συντήρησης.

Το χρονικό της προστασίας και συντήρησης του μνημείου αρχίζει το 1965. Η νεότερη ιστορία του αρχαίου ναού δεν είναι τόσο λαμπρή όσο άλλοτε. "Τότε διαπιστώθηκε", σημειώνει στην εισαγωγή του απολογισμού (έκδοση του ΥΠΠΟ) η κ. Καράγιωργα, "η απελπιστική κατάσταση φθοράς του μνημείου, η ίδια που και σήμερα προκαλεί αλγεινή εντύπωση στον επισκέπτη: γενική παραμόρφωση του κτιρίου από την κρηπίδα μέχρι τα επιστύλια και καθιζήσεις, οριζόντιες μετακινήσεις και αποκλίσεις από την κατακόρυφο, έντονη διάβρωση του πετρώματος με τρομερές ρηγματώσεις, θραύσεις, αποτμήσεις, αποσάθρωση κλπ.".Το μνημείο κρίθηκε επικίνδυνα ετοιμόρροπο, κατάσταση που επιδεινώθηκε και από έναν σεισμό, ο οποίος απλώς έβαλε τους τότε αρμόδιους προ των ευθυνών τους. Το 1965 και το 1966 ο καθηγητής και τότε προϊστάμενος της Διεύθυνσης Αναστηλώσεων, Χ. Μπούρας,προχώρησε στις πρώτες και σωστικού χαρακτήρα επεμβάσεις. Ωστόσο, αυτές οι επεμβάσεις έφεραν στο προσκήνιο το πραγματικό πρόβλημα: Ο ναός νοσεί και χρειάζεται ριζική επέμβαση αποκατάστασης.Η Επιτροπή που ιδρύθηκε το 1975 μελέτησε, αναγνώρισε την όλη εικόνα παραμόρφωσης. Αλλά η λειτουργία της διεκόπη απότομα το 1979. Επανασυστάθηκε το 1982 και από τότε μέχρι σήμερα συνεχίζει το έργο της.

Ενα έργο δύσκολο, αφού η φθορά του μνημείου σχετίζεται με τις δυσμενείς περιβαλλοντικές συνθήκες της περιοχής, όπως: το νερό της βροχής, που προκαλεί διάβρωση (χημική βλάβη) και διαρρήξεις (μηχανική βλάβη), ο παγετός,η έντονη σεισμικότητα της περιοχής, οι μεγάλες θερμοκρασιακές διακυμάνσεις,ο ανθρώπινος παράγοντας.Προστίθενται βέβαια οι συνθήκες θεμελίωσης του κτιρίου: Ανάμεσα στο βράχο, που είναι ιζηματογενής ασβεστόλιθος, και τη θεμελίωση ο αρχιτέκτονας των Βασσών έκανε μια επίχωση (μπάζωμα) προκειμένου να γίνουν επίπεδα τα ανισόπεδα εξάρματα του βράχου. Αυτός όμως ο τρόπος θεμελίωσης δεν άντεξε... και η θεμελίωση αυτή τη στιγμή παρουσιάζει γεωμετρικές παραμορφώσεις, ρηγματώσεις και διανοίξεις αρμών με άμεσες επιπτώσεις στην ανωδομή, όπως απόκλιση των κιόνων από την κατακόρυφο, μετακινήσεις κιόνων (μετακινήσεις μεγάλης έκτασης προκάλεσε και ο σεισμός) καθώς και οριζόντιες ολισθήσεις σφονδύλων.Ιδιομορφίες παρουσιάζει και τοδομικό υλικό το οποίο, επίσης, δεν άντεξε τις περιβαλλοντικές καταπονήσεις, αλλά και τις αρνητικές επιδράσεις του ανθρώπινου παράγοντα.

Η ανθρώπινη επέμβαση εντοπίζεται σε δύο περιπτώσεις. Η πρώτη είναι η ηθελημένη καταστρεπτική επέμβαση,αφού έχουν καταρριφθεί τοίχοι του σηκού και έχουν αφαιρεθεί μετακιόνιες πλάκες του στυλοβάτη,με σκοπό να γίνουν ασβέστης. Αλλωστε, στην περιοχή αναφέρονται ασβεστοκάμινα. Επίσης, έχει γίνει αρπαγή των μεταλλικών συνδέσμων,με σκοπό τη χρήση του σίδερου, με αποτέλεσμα να εξασθενήσει κι άλλο η αντοχή του μνημείου. Η δεύτερη περίπτωση της ανθρώπινης επέμβασης είναι οι συνέπειες της αναστήλωσης των ετών 1902 - 1908 στη διάρκεια της οποίας έγινε εκτεταμένη χρήση σιδήρου, ο οποίος τώρα είναι οξειδωμένος, καθώς και αυθεντικού υλικού για συμπληρώσεις, το οποίο όμως προηγουμένως απολαξευόταν, με αποτέλεσμα να έχουν εκμηδενιστεί πια οι δυνατότητες ορθής επανένταξής του.Σε όλα αυτά έρχεται να προστεθεί η απώλεια της στέγης που προκάλεσε πολλαπλασιασμό της δράσης των φυσικών αιτιών φθοράς.

Αποτέλεσμα όλων αυτών είναι "η κάμψη των μηχανισμών άμυνας του μνημείου απέναντι στις εχθρικές συνθήκες του φυσικού περιβάλλοντος, η αλλοίωση του δομικού συστήματος και η συνολική υποβάθμιση του μνημείου ως αρχιτεκτονήματος, ως έργου τέχνης και ως επιστημονικού τεκμηρίου",όπως σημειώνει ο αρχιτέκτονας Δ. Σβολόπουλος στη σχετική αρχιτεκτονική μελέτη.

Να σημειωθεί ότι έχει εκπονηθεί, επίσης, δομική μελέτη (στερέωση) από τον Κ. Παπαντωνόπουλου και φυσικοχημική μελέτη (προστασία λίθου) από τον Π. Θεουλάκη.

Η Επιτροπή που έχει επιφορτιστεί με την προστασία και την ανάδειξη του μνημείου έθεσε δύο στόχους, αφού πρώτα απάντησε στο ερώτημα αν θα έσωζαν το μνημείο επιμέρους επεμβάσεις. Και η απάντηση ήταν αρνητική. Ετσι ο πρώτος στόχος ήταν η άμεση προστασία και ο δεύτερος η εκτεταμένη επέμβαση που θα αντιμετωπίσει τις αιτίας φθοράς.

Για την άμεση προστασία υιοθετήθηκαν προσωρινά μέτρα, που επιβαρύνουν αισθητικά το μνημείο, το αποκόπτουν από το περιβάλλον του, αλλά τουλάχιστον το προστατεύουν. Εδώ βρίσκει κανείς τη χειρότερη έκφραση της κρατικής αδιαφορίας, αφού πέραν αυτών των μέτρων καμία πολιτική ηγεσία δε φρόντισε να ενισχύσει την Επιτροπή με χρήματα, επιστημονικό και εργατοτεχνικό προσωπικό ώστε να προχωράει γρήγορα στο έργο της. Το μνημείο από το 1987 βρίσκεται κάτω από ένα στέγαστρο περίκλειστο και ειδικά μελετημένο για να αντέχει τις ακραίες κλιματολογικές συνθήκες της περιοχής.Κατασκευάστηκε ένα αντισεισμικό ικρίωμα (από το 1985), που προστατεύει τα επιστύλια από πτώση και τους κίονες από ανατροπή σε περίπτωση σεισμού. Τοποθετήθηκε ένα αντικεραυνικό σύστημα (κλωβός Faraday), καθώς και αποστραγγιστικό σύστημα και έγινε καταγραφή του διάσπαρτου υλικού.

Το μεγάλο πρόβλημα όμως είναι η έναρξη της εκτεταμένης επέμβασης. Οι βασικοί στόχοι είναι οι παρακάτω, έτσι όπως με σαφήνεια τους περιγράφει η κ. Καράγιωργα στο σχετικό απολογισμό: "άρση των αιτιών της καθίζησης, αύξηση της στατικής επάρκειας με την επαναφορά της οριζόντιας και της κατακόρυφης γραμμής, αποκατάσταση κατά το δυνατόν της ακεραιότητας και συνοχής των λίθων, ενίσχυση της αντοχής τους. Απώτερος σκοπός, η ανάκτηση των μηχανισμών άμυνας του οικοδομήματος (ικανότητα αυτοπροστασίας) και η ικανοποίηση του αισθητικού αιτήματος της επαναφοράς της αρχικής γεωμετρίας".Καθώς η Επιτροπή μελετούσε την υλοποίηση των παραπάνω βρέθηκε μπροστά στο πρόβλημα των διάσπαρτων μελών. Ετσι, έκρινε ότι στο μέτρο του δυνατού μπορεί να διασωθεί και να επανατοποθετηθεί ικανός αριθμός των κατακείμενων μελών.Ο Δ. Σβολόπουλος στη μελέτη του σημειώνει: "Το ζήτημα της αναβάθμισης της κλίμακας αξιών άπτεται στο σύνολό του της αξιοποίησης του πλήθους των κατακείμενων στο έδαφος αρχιτεκτονικών μελών. Ο ναός του Επικούρειου Απόλλωνος διαθέτει το σπάνιο προνόμιο, μεταξύ των αρχαίων ναών, να διασώζει στο έδαφος περισσότερο από το 12% του συνόλου των λίθων της ανωδομής του".

Παρ' όλα αυτά υπάρχουν οι αντικειμενικές δυσκολίες εργασίας στο μνημείο που σχετίζονται με τις ιδιαιτερότητες του τόπου. Οι κλιματολογικές συνθήκες είναι δυσμενείς και το μνημείο απομακρυσμένο από εμπορικά και αστικά κέντρα.Αυτό σημαίνει ότι οι εργασίες είναι δυνατές μόνο το καλοκαίρι, ενώ για την προμήθεια των στοιχειωδών υλικών χρειάζονται πολύωρες μετακινήσεις. Οι παραπάνω συνθήκες επιτείνουν ακόμα περισσότερο τις δυσκολίες εξεύρεσης προσωπικού, διατεθειμένου να εργαστεί με αυτές τις προϋποθέσεις. Συνεπώς, μόνο η αυτάρκεια, η εργατοτεχνική επάρκεια και οι εντατικοί ρυθμοί μπορούν να εγγυηθούν τη συνεχή πορεία του έργου.

Δήμητρα ΜΥΡΙΛΛΑ