"Αλεξάνδρεια": Από το σημαίνον στα σημαινόμενα...

"Αλεξάνδρεια": Από το σημαίνον στα σημαινόμενα...

"Σαν έτοιμος από καιρό, σαν θαρραλέος, αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια που φεύγει". Στις δομές επιφανείας των ανωτέρω στίχων, ο Καβάφης αναφέρεται σε διαδικασία αποχαιρετισμού. Η σημειολογική ανάλυση, στηριζόμενη σε επιστημολογικές παραμέτρους της επικοινωνίας κατά Jakobson και στην εξέλιξή τους σε δομικές οντότητες, σύμφωνα με τη θεωρία του Greimas, οδηγεί στις βαθιές δομές όπου συστηματοποιούνται τα δεδομένα του ποιήματος: Τοποθετούμε στη θέση του Δράστη το Συνομιλητή, που δηλώνεται διά του δευτέρου ενικού προσώπου. Υπ' αυτή την οπτική γωνία, Δρώμενο του Δράση είναι ο αποχαιρετισμός. Συμπαραστάτης του Δέκτη - Συνομιλητή εμφανίζεται ο ποιητής, ο οποίος ταυτίζεται ενδεχομένως με τον Καβάφη. Προς το παρόν δεν υπάρχει Αντιτιθέμενος εφόσον τα σημειακά συστήματα στο ποίημα "Απολείπειν ο θεός Αντώνιον" δεν αποκαλύπτουν αντίπαλη θέση.

Ο ποιητής επικοινωνεί με έναν συνομιλητή οικείο, "έτοιμο" να δεχτεί τις παροτρύνσεις του, χτυπώντας τον εκεί που πονάει περισσότερο:

"... την τύχη σου που ενδίδει πια, τα έργα σου που απέτυχαν, τα σχέδια της ζωής σου που βγήκαν όλα πλάνες...".

Ερώτηση: Αν ο Συνομιλητής υλοποιήσει το Δρώμενο (αποχαιρετισμός) ποιος επωφελείται; Σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, Ευεργετούμενος είναι ο ηττοπαθής, μοιρολάτρης "Συνομιλητής" πειθόμενος στις παγιδευτικές συμβουλές του ποιητή που προκρίνουν τις έννοιες "Κοινωνία" και "Αίσθημα τιμής".

Ο ποιητής - θεός συμβουλεύει το Συνομιλητή να προστατέψει την αξιοπρέπειά του: "μη ανοφέλετα θρηνήσεις", "προ πάντων να μη γελασθείς, μην πεις πως ήταν ένα όνειρο, πως απατήθηκεν η ακοή σου, μάταιες ελπίδες τέτοιες μην καταδεχθείς". Ο ποιητής εκφράζει τις θέσεις του Υποκινητή, του Ηθικού δηλαδή αυτουργού τοποθετούμενος αυτοδικαίως στους Ευεργετούμενους.

Η στρατηγική των παροτρύνσεων είναι ενδεικτική της ενοχής του στην προσπάθεια απομακρύνσεως του Συνομιλητή από την "Αλεξάνδρεια", λέξημα θετικών αποχρώσεων στις οποίες ο Υποκινητής δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα μέσω χαρακτηριστικής επαναλήψεως: "Αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια που φεύγει / που χάνεις".

Η Αλεξάνδρεια προβάλλεται εν είδει Eldorado όπου ηχούν χαρούμενες "οι φωνές" "αόρατου θιάσου". Εντούτοις, ο Συνομιλητής - Δράστης της κινήσεως του ποιήματος, "σαν έτοιμος από καιρό, σαν θαρραλέος" (δεύτερη "μοιραία" επανάληψη) πρέπει να την αποχωριστεί. Γιατί; Για να ικανοποιήσει έναν "ηρωικό" εγωισμό: "σαν που ταιριάζει σε που αξιώθηκες μια τέτοια πόλι... ", για να μην ευθυγραμμιστεί η συμπεριφορά του "με των δειλών τα παρακάλια και παράπονα". Ο ποιητής - Ηθικός αυτουργός ψιθυρίζει ύπουλα στο αυτί του Συνομιλητή τρόπους αυτοεξορίσεως, εκκινώντας από τον απολογισμό της αποτυχημένης ζωής και καταλήγοντας σε ανελέητες "συμβουλές" στα όρια του σαδισμού: "κι άκουσε με συγκίνηση /... / ως τελευταία απόλαυσι τους ήχους, τα εξαίσια όργανα του μυστικού θιάσου και αποχαιρετά την, την Αλεξάνδρεια που χάνεις".

Ποια περιθώρια αφήνει άραγε ένας μεγάλος ποιητής στον αθώο, ανυποψίαστο αναγνώστη να αναχθεί σε αντιτιθέμενο; Διότι, ένας αξιοπρεπής Αντιτιθέμενος οφείλει για τη δική του "τιμή των όπλων" να αγωνιστεί για τη δική του Αλεξάνδρεια, έστω και αν "φεύγει" σαν μια ζωή που τελειώνει...

Απ' εμάς η ύβρις, αλλά μπαίνω στον πειρασμό να υιοθετήσω το περίφημο "καφασικό": "Το θέμα είναι να τη βρω (την Αλεξάνδρεια) και από τα δύσκολα να βγω". Δεν μπορεί, θα υπάρχει κάποιος δρόμος. Κι έπειτα, το ταξίδι για την Ιθάκη τι το κάναμε;

Μαρίκα ΘΩΜΑΔΑΚΗ

Αν. Καθηγήτρια

Παν/μίου Αθηνών