Τον τελευταίο καιρό οι άνθρωποι του υπουργείου Πολιτισμού, εκείνοι που κατά κόρον ασχολούνται με την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, αρχαιολόγοι, συντηρητές, αναστηλωτές, νιώθουν μάλλον ακρωτηριασμένοι. Αν εδώ και 66 χρόνια, από το 1932, ως βασικό εργαλείο για την εφαρμογή της προστασίας είχαν ένα νόμο, τώρα κινδυνεύουν να μην έχουν κανέναν. Κι επειδή πρέπει να αποδίδονται "τα του Καίσαρος τω Καίσαρι", ο αρχαιολογικός νόμος του 1932 αποτέλεσε το βασικό προστατευτικό πλαίσιο των αρχαιοτήτων, με αυτό δούλεψαν πολλές γενιές αρχαιολόγων και τελικά με αυτό αποκρυσταλλώθηκε η συνείδηση και η ηθική της προστασίας της κληρονομιάς. Δεν είναι λίγοι εκείνοι που λένε πως κάποιες τροποποιήσεις στην ισχύουσα νομοθεσία θα μπορούσαν να συγκροτήσουν ένα νόμο που να ανταποκρίνεται στις σύγχρονες απαιτήσεις και να θωρακίζει την πολιτιστική κληρονομιά.

Ανάλογα βέβαια με το τι εννοεί κανείς "σύγχρονες απαιτήσεις". Διότι στο νόμο που ετοιμάζεται προς αντικατάσταση του παλιού είναι φανερή η διάσταση φιλοσοφίας μεταξύ της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και του υπουργού Πολιτισμού.Και δυστυχώς στη σύνταξη του κειμένου δε μετείχε η Αρχαιολογική Υπηρεσία.

Το αποτέλεσμα είναι ένα προσχέδιο νόμου που αντί να θωρακίζει τις αρχαιότητες τις εκθέτει, αρχίζοντας από την ασαφή ορολογία - κι αυτό δεν είναι τυχαία επιλογή του νομοθέτη, αφού οι ασαφείς όροι αφήνουν περιθώρια για πολλαπλές ερμηνείες - τις χρονολογικές περιόδους της προστασίας,τις υπερεξουσίες στον υπουργό Πολιτισμού,τη χαλαρότητα ως προς τους κατόχους και συλλογείς,την ασάφεια ως προς τη σχέση ΥΠΠΟ - ΥΠΕΧΩΔΕ,τα πολλά Προεδρικά Διατάγματα... Και βέβαια τόσο ως προς την εικόνα του (λεκτικές διατυπώσεις, ορολογία κ.ά.) όσο και ως προς το περιεχόμενό του, μοιάζει να προσπαθεί να μιμηθεί δήθεν "εκσυγχρονιστικούς τρόπους" γραφής και ουσίας, ευρωπαϊκής έμπνευσης, ως μη όφειλε.

Αλλά ταυτόχρονα, διατρέχοντας όλο το κείμενο, παρατηρούμε ότι για καμία ενέργεια ανασκαφής, συντήρησης, αναστήλωσης, προστασίας δεν επισημαίνεται ότι πρέπει να βασίζεται στις διεθνείς αρχές και συνθήκες που αποτελούν και νόμο του κράτους.

Αναμφισβήτητα σχεδιάζεται ένας νόμος - πλαίσιο που αφήνει ανοιχτά πολλά ζητήματα. Ρυθμίσεις - "κλειδιά" για την προστασία, συντήρηση και ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς, που υποτίθεται πως θα σηματοδοτούσαν τη διαφοροποίηση από τον ξεπερασμένο νόμο του 1932, τελικά περιορίζονται σε ήξεις - αφήξεις διατυπώσεις προς διευκόλυνση ιδιοκτητών, κατόχων και συλλεκτών.Ξεκινώντας από τα χρονολογικά όρια της προστασίας, το προσχέδιο υπολείπεται σε αυστηρότητα ακόμα και του ισχύοντος νόμου, δεδομένου ότι μόνο από αρχαιοτάτων χρόνων έως το 1453 τα κινητά και ακίνητα, προστατεύονται αυτόματα ως αρχαία μνημεία, χωρίς προηγούμενο χαρακτηρισμό, ανήκουν στο κράτος κατά νομή και κυριότητα και είναι εκτός συναλλαγής.Από το 1453 και μετά όλα σχεδόν, αρχαία και νεότερα, είναι υπό συζήτηση και χρειάζονται προηγούμενο αιτιολογημένο χαρακτηρισμό.

• Αρχαία μνημεία νοούνται τα κινητά και ακίνητα έως το 1453.Από το 1453 ως το 1830 χαρακτηρίζονται ως αρχαία... αν αναγνωριστεί η ιστορική - αρχαιολογική τους αξία. Μάλιστα για κινητά της μεταβυζαντινής περιόδου υπάρχει και εξαίρεση: προστατεύονται μόνο μετά από χαρακτηρισμό, όσα δεν είναι ανασκαφικά ευρήματα, δεν αποσπάστηκαν από ακίνητο μνημείο, δεν είναι εικόνες ή άλλα λειτουργικά αντικείμενα.Δηλαδή, χιλιάδες αντικείμενα, με ιστορική, αρχαιολογική ή λαογραφική αξία μπορεί να μείνουν απροστάτευτα και... εκτεθειμένα σε άλλες χρήσεις.
• Νεότερα μνημεία νοούνται τα μεταγενέστερα του 1830 και παλαιότερα των... εκάστοτε τελευταίων 100 ετών, εάν προηγουμένως κηρυχτούν ως τέτοια. Ωστόσο, για το χαρακτηρισμό και την προστασία των νεότερων μνημείων, στο παρελθόν είχαν εκφραστεί διαμαρτυρίες, επειδή πολλά απ' αυτά (ακίνητα και κινητά) συχνά συνδέονται με επιχειρηματικές χρήσεις. Φαίνεται, λοιπόν, πως το θέμα των διαμαρτυρομένων... λύθηκε. Νεότερα θα νοούνται και θα χαρακτηρίζονται και τα μνημεία που χρονολογούνται μετά το 1830 και είναι παλαιότερα των εκάστοτε τελευταίων 30 ετών,μόνο αν αξιολογηθούν ως "ιδιαίτερης σημασίας".

Το κράτος έχει την ευθύνη της προστασίας για κινητά και ακίνητα αρχαία, αλλά το ιδιοκτησιακό καθεστώς από το 1453 και εξής δε θίγεται. Απλώς θα τίθεται "υπό περιορισμούς" ως προς τις επιτρεπόμενες χρήσεις και την υποχρέωση της προστασίας και συντήρησης.

Στην ημερίδα που πραγματοποιήθηκε την περασμένη Τρίτη, το θέμα της περιδιολόγησης της προστασίας συζητήθηκε και επί της επιστημονικής εγκυρότητας της χρονολόγησης. Ωστόσο, όταν πρόκειται για αρχαιολογικό νόμο τα χρονολογικά όρια αποτελούν εργαλείο προστασίας, όχι όμως μέτρο για το μέγεθος της προστασίας. Ετσι ο Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων επέμεινε στη θέση η προστασία να εκτείνεται ως το 1830.

Στις συλλογές επικρατεί πλήρης χαλαρότητα.Οχι μόνο δεν περιορίζονται οι "ιδιωτικές σχέσεις" με την πολιτιστική κληρονομιά, αλλά ούτε καν ελέγχονται.Το προσχέδιο του νόμου αφήνει θολό αν ο συλλέκτης οφείλει να παρουσιάζει παραστατικά προέλευσης των αντικειμένων, αφού μάλλον οι σχέσεις με τα κυκλώματα αρχαιοκαπηλίας θα ελέγχονται με... "εύλογες πιθανολογήσεις".Επιπλέον, διατηρείται το δικαίωμα να κληρονομείται η συλλογή, εάν ο κληρονόμος πληροί κάποιες προϋποθέσεις για την ασφάλεια των αντικειμένων. Επίσης, η μεταβίβαση λόγω θανάτου, δηλαδή η άδεια κατοχής, αναγνωρίζεται και για κινητά αρχαία που εισάγονται και χρονολογούνται μέχρι το 1453, εφόσον αυτά δεν είχαν εξαχθεί από την ελληνική επικράτεια στο διάστημα της 50ετίας πριν την εισαγωγή. Στην προκειμένη περίπτωση θα έπρεπε να ζητείται απόδειξη από τον κάτοχο ότι δεν είναι προϊόντα κλοπής ή λαθρανασκαφής,διότι αν ισχύσει η εν λόγω διάταξη συμβαίνει το εξής τραγελαφικό: τα Μάρμαρα του Παρθενώνα αν εισαχθούν και ζητηθεί από ιδιώτη η κατοχή, επειδή ακριβώς εξήχθησαν πολύ πριν τα 50 χρόνια, η άδεια κατοχής θα δοθεί!

Σχετικά με τις βλαπτικές ενέργειες σε μνημεία ή το περιβάλλον τους, απαγορεύεται η εγκατάσταση λατομείων χωρίς άδεια της υπηρεσίας, αλλά "η εγκατάσταση ή λειτουργία βιομηχανικής, βιοτεχνικής ή εμπορικής επιχείρησης καθώς και η εκτέλεση οποιουδήποτε τεχνικού ή άλλου έργου πλησίον αρχαίου επιτρέπεται μετά από άδεια του υπουργού".Μάλιστα εδώ μπαίνει ως κριτήριο και η "φύση του έργου", τη σπουδαιότητα της οποίας θα εκτιμήσει ο εκάστοτε υπουργός, που ως φαίνεται πρέπει να θεωρείται εκ προοιμίου "πέραν κάθε υποψίας". Είναι χαρακτηριστικό ότι στο πρόσωπο του υπουργού συγκεντρώνονται αρμοδιότητες που ανέκαθεν ήταν στην ευθύνη της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας. Και για του λόγου το αληθές, υπάρχει διάταξη που ορίζει ότι "προκειμένου να διασωθεί μνημείο που αποκαλύπτεται κατά την εκτέλεση τεχνικού έργου, δημόσιου ή ιδιωτικού, ή εξαιτίας φυσικού φαινομένου ή τυχαίου γεγονότος, διενεργείται ανασκαφή από την Υπηρεσία. Με απόφαση του Υπουργού ορίζεται ο υπεύθυνος της ανασκαφής"! Στο μεταξύ, δε διευκρινίζεται ποιες άλλες περιπτώσεις συνιστούν βλάβη ή αλλοίωση του αρχαίου. Λ.χ., συμπεριλαμβάνονται η χάραξη συμβόλων ή διαφημίσεων επί των μνημείων;

Για τους περιορισμούς των ιδιοκτησιών,τις χρήσεις γης και το χαρακτηρισμό ιστορικών τόπων και αρχιτεκτονικών συνόλων θα εκδίδονται κοινές αποφάσεις των υπουργών Πολιτισμού και ΠΕΧΩΔΕ και ισχύουν οι διατάξεις του αρχαιολογικού νόμου. Εδώ όμως επικρατεί πλήρης σύγχυση, χωρίς να αντιμετωπίζεται το μεγάλο πρόβλημα των αλληλοεπικαλύψεων. Δηλαδή, αν και με νόμο του κράτους το ΥΠΕΧΩΔΕ προστατεύει ιστορικούς τόπους και παραδοσιακούς οικισμούς, σύμφωνα με το προσχέδιο του αρχαιολογικού νόμου οι ιστορικοί τόποι κηρύσσονται ως τέτοιοι από το ΥΠΠΟ. Δηλαδή άλλος κηρύσσει και άλλος προστατεύει, αν θέλει να προστατέψει και να συμμορφωθεί με την κήρυξη.

Επίσης, ορίζεται ότι οι αρχαιολογικοί χώροι κηρύσσονται κατ' αρχήν προσωρινά και εφ' όσον ολοκληρωθεί η έρευνα ακολουθεί η οριστική κήρυξη. Το ίδιο ισχύει και για τους ιστορικούς τόπους, χωρίς να παίρνεται υπόψη ότι ένας ιστορικούς τόπος δε χρειάζεται ανασκαφή για να αποδειχθεί ως τέτοιος! Εντούτοις το προσχέδιο είναι πλήρες ασαφειών για τις Ζώνες Προστασίες.Μάλιστα, αναφέρεται ότι "με κοινή απόφαση Υπουργών Πολιτισμού και ΠΕΧΩΔΕ, η οποία εκδίδεται ύστερα από γνώμη του Συμβουλίου, μπορεί να ορίζονται μέσα στους αρχαιολογικούς χώρους (!) περιοχές για τις οποίες θεσπίζονται ειδικές ρυθμίσεις όσον αφορά στους περιορισμούς της ιδιοκτησίας, της χρήσης γης, τις οικοδομικές ή άλλες κατασκευές και τις επιτρεπόμενες δραστηριότητες".

Σημειώνεται ότι αν και κατ' αρχήν φαίνεται ότι το προσχέδιο επιχειρεί να βάλει τάξη στην ανασκαφική δραστηριότητα, οι αρχαιολόγοι θεωρούν ότι η διατύπωση είναι "ασαφής", γεγονός που θα προκαλέσει παρερμηνείες. Στο μεταξύ θεσμοθετείται η υποχρέωση των τακτικών δημοσιεύσεων από τους υπεύθυνους (αρχαιολόγους, συντηρητές, αναστηλωτές) καθώς η συντήρηση των κινητών μνημείων υπό τον έλεγχο της αρμόδιας υπηρεσίας και βάσει του ισχύοντος νόμου για την άδεια άσκησης επαγγέλματος.Τέλος, υπάρχει κεφάλαιο ποινικών διατάξεων που προβλέπει καθείρξεις μέχρι 10 χρόνια για εγκλήματα, όπως κλοπή, υπεξαίρεση, φθορά κ.ά., καθώς και ειδικές ποινικές ευθύνες για τα όργανα του κράτους.

Το μείζον θέμα όμως της προστασίας της Πολιτιστικής Κληρονομιάς, σε καιρούς που η διαχείριση - αξιοποίηση των μνημείων είναι στόχος τόσο επιθυμητός όσο και εξαιρετικά ύποπτος και επικίνδυνος, δε λύνεται...

Δήμητρα ΜΥΡΙΛΛΑ