Ο ίδιος ο Πριγκοζίν αναφέρθηκε στην προσπάθεια όπως λέει "ενοποίησης της κλασικής φυσικής, της φιλοσοφίας και των τεχνολογικών εφαρμογών". Ο Πριγκοζίν θεωρεί ότι "η αντίληψη ενός ντετερμινιστικού σύμπαντος θα ερχόταν αργά ή γρήγορα σε αντίθεση με τη φιλοσοφία". Δηλώνει ακόμη ότι η "γέννηση του Σύμπαντος αποτελεί εκδήλωση του προϋπάρχοντος βέλους του χρόνου".

Ετσι, ο κλασικός ντετερμινισμός αίρεται κατά τον Πριγκοζίν, αφού δε δέχεται την ενότητα του φυσικού κόσμου και θεωρεί ότι ζούμε σε έναν κόσμο απρόβλεπτο, στον οποίο κυριαρχεί η απροσδιοριστία που αποτελεί τον κανόνα, ενώ η αιτιοκρατία εμφανίζεται μόνο σαν ειδική περίπτωση.

Ο Πριγκοζίν δε δέχεται τη συμβατική ερμηνεία του δεύτερου νόμου της θερμοδυναμικής και θεωρεί ότι η τάξη μπορεί να παραχθεί από το χάος. Η διαίσθηση, που σύμφωνα με τον Μπέρξον είναι προϊόν μυστικιστικής ζωικής ορμής και χαρακτηρίζει ό,τι υπάρχει, βρίσκει τη νέα μορφή της στο έργο του Ιλια Πριγκοζίν.

Η επιστήμη, σύμφωνα με τον Πριγκοζίν δεν ενδιαφέρεται για το σταθερό και το αναλλοίωτο, αλλά για τα φαινόμενα που εμφανίζουν αστάθειες, εξελίξεις, κρίσεις.

Και ενώ ο Πριγκοζίν δέχεται τη δημιουργικότητα της επιστημονικής δραστηριότητας, προβάλλει ουσιαστικά το αίτημα της ύπαρξης πρωταρχικής αφετηρίας και του έσχατου τέλους. Η οποιαδήποτε αρχή, όμως, θα είχε τότε την έννοια ότι κάτι άρχισε από κάτι που δεν υπήρχε και θα καταλήξει σε κάτι που δεν είναι. Ετσι θεωρεί ότι το δυναμικό γίγνεσθαι δεν είναι εξέλιξη του υπάρχοντος, αλλά είναι απρόβλεπτη και καινούρια δημιουργία και ότι ο χρόνος δε βρίσκεται σε αδιάσπαστη ενότητα με το χώρο και την κίνηση αλλά είναι αυτόνομη και προσδιορίζουσα έννοια.

Είναι φανερή στο έργο του μια νέα φιλοσοφική επεξεργασία της Σχολής της Κοπεγχάγης. Οπως είναι φανερό επίσης, πού οδηγούν φιλοσοφικές αντιλήψεις που σαν αποτέλεσμα θετικιστικών τάσεων θεωρούν σαν μόνη βάση της γνώσης τα άμεσα δεδομένα των αισθήσεων και των προσωπικών βιωμάτων.

* * *

Κατασκευάζει έτσι ο Πριγκοζίν ένα νέο θεωρητικό σχήμα με τελεολογικές ερμηνείες, με το οποίο θέλει να εισάγει το στοιχείο της αβεβαιότητας.

Στις κυμάνσεις αυτές που δημιουργούν την τάξη, ο Πριγκοζίν δίνει τα χαρακτηριστικά μυστηριακής δύναμης, ενώ θέλει συστήματα κλασικά και κβαντικά να διέπονται από ένα δεύτερο χρόνο που υπακούει στην αρχή της αβεβαιότητας.

Η εμπλοκή όμως των φυσικών επιστημών στις φιλοσοφικές αντιλήψεις της "ζωικής δύναμης" και του ανθρωποκεντρικού ιδεαλισμού δεν πετυχαίνει να συσκοτίσει, παρά τη σχετική ευφορία των αστών ιδεολόγων και τις θριαμβευτικές ιαχές, με τις οποίες τις υποδέχονται, την πραγματική ενότητα του κόσμου που βρίσκεται στην υλικότητά του, υλικότητα που όπως λέει ο Ενγκελς στο Αντι - Ντύρινγκ δεν αποδείχνεται με μερικές ταχυδακτυλουργικές φράσεις, αλλά από τη μακρόχρονη και επίμονη ανάπτυξη της φιλοσοφίας και των φυσικών επιστημών. Γιατί η διαλεκτική εξετάζει τα φαινόμενα σαν ένα συναρτημένο ενιαίο σύνολο, όπου τα αντικείμενα, τα φαινόμενα συνδέονται οργανικά το ένα με το άλλο, εξαρτώνται το ένα από το άλλο και που το τυχαίο είναι η παράπλευρη ή δευτερεύουσα πλευρά της αναγκαιότητας.

* * *

Γι' αυτό και τα φαινόμενα δεν μπορούν να γίνουν κατανοητά αν τα αποσπάσουμε από τα άλλα φαινόμενα και τις συνθήκες που τα περιβάλλουν. Δέχεται έτσι η υλιστική διαλεκτική την αιτιοκρατική σύνδεση των φαινομένων και την ιεραρχική τους εξάρτηση. Θεωρεί ότι η πορεία της εξέλιξης από το κατώτερο στο ανώτερο είναι εξέλιξη που περνάει από τις λανθάνουσες ποσοτικές αλλαγές σε αλλαγές ριζικές, σε αλλαγές ποιοτικές που δεν επέρχονται τυχαία, αλλά με νομοτέλεια σαν αλματικά περάσματα από τη μια κατάσταση στην άλλη.

Και μπορεί βέβαια ο Πριγκοζίν να επικαλείται τους γενικούς νόμους της φυσικής, θεωρεί, όμως, ότι τα μη αντιστρεπτά φαινόμενα ορίζουν μια κατεύθυνση του χρόνου από το παρελθόν προς το μέλλον που είναι το "βέλος του χρόνου" σαν ένδειξη της αντικειμενικότητάς τους. Αλλά η διαρκής αλλαγή βρίσκεται σε διαλεκτική ενότητα με την ύπαρξη σταθερών δομών και μορφών στο χωροχρόνο, πράγμα που αντίθετα με την άποψη του Πριγκοζίν επιβεβαιώνει το γεγονός ότι η φύση διαθέτει τη δυνατότητα και τα μέσα, για να ξεπεράσει και να νικήσει κάθε διατάραξη.

Γιατί η κίνηση στη γενικότερή της έννοια περιλαμβάνει όλες τις μεταβολές και συνδέεται με όλα τα φαινόμενα γι' αυτό είναι απόλυτη με την έννοια της σταθερότητάς της σαν τρόπος ύπαρξης της ύλης, έχει όμως και σχετικό χαρακτήρα, αφού όλες οι συγκεκριμένες εκδηλώσεις της υλικής κίνησης αποκτούν διαφορετικό περιεχόμενο και διαφορετικές ιδιότητες σε εξάρτηση από τις συγκεκριμένες σχέσεις και αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στα αντικείμενα. Γι' αυτό ο Ενγκελς, στη διαλεκτική της φύσης τόνιζε ότι ξεκινώντας από την αλληλεπίδραση των φαινομένων φθάνουμε στην πραγματική αιτιώδη σχέση. "Εμείς δεν μπορούμε - έγραφε - να πάμε μακρύτερα από τη γνώση αυτής της αλληλεπίδρασης ακριβώς γιατί πίσω από αυτή δεν υπάρχει τίποτε, για να μάθουμε". Είναι έτσι αδύνατο να αγνοήσουμε τη σημασία των σχέσεων και των συνδέσεων ανάμεσα στα πράγματα και το ρόλο τους στην αλλαγή των ιδιοτήτων και των ποιοτήτων των φαινομένων.

* * *

Γι' αυτό η έρευνα του πεδίου βαρύτητας στη γενική θεωρία της σχετικότητας οδήγησε σε ακόμα βαθύτερη αποκάλυψη της εξάρτησης του χώρου και του χρόνου από την κινούμενη ύλη. Ο Πριγκοζίν όμως θεωρεί ότι κάνει λάθος ο Αϊνστάιν για το χρόνο, αφού δε δέχεται τη βιωμένη εμπειρία που είναι ικανή να ανατρέψει, όπως λέει, εκείνο που δε δέχεται η επιστήμη.

Ο διαλεκτικός υλισμός, όμως, υποστηρίζει ότι από τον αδιάρρηκτο δεσμό χώρου και χρόνου με την κινούμενη ύλη απορρέει το γεγονός ότι όπως δεν υπάρχει ύλη έξω από το χώρο και το χρόνο έτσι δεν υπάρχει και δεν μπορεί να υπάρξει χώρος και χρόνος χωρίς ύλη. Η ερμηνεία του Πριγκοζίν για το ότι η γέννηση του σύμπαντος αποτελεί εκδήλωση του προϋπάρχοντος βέλους του χρόνου όπως και η δήλωσή του ότι "ο χρόνος προηγείται της ύπαρξης", δεν ανταποκρίνεται έτσι στην αντικειμενική πραγματικότητα, αφού από την αδιάρρηκτη σχέση του χρόνου με την κινούμενη ύλη προκύπτει ότι ο χρόνος υπάρχει αντικειμενικά και ότι όπως και να μεταβληθούν τα υλικά αντικείμενα, η ύπαρξη του χρόνου δεν εξαρτάται από αυτές τις μεταβολές τους, γιατί η ύλη με την οποία είναι αδιάρρηκτα δεμένος υπάρχει αιώνια και με αυτή την έννοια ο χρόνος είναι απόλυτος, αφού δεν είναι δυνατόν να υπάρχει τίποτα έξω από το χρόνο. Υπάρχει όμως, διαφορά μεταξύ της χρονικής διάρκειας ύπαρξης του ξεχωριστού φαινομένου και ολόκληρης της φύσης σαν σύνολο. Γι' αυτό οι ιδιότητες του χρόνου στα διάφορα μέρη του σύμπαντος μεταβάλλονται ανάλογα με την κίνηση των υλικών μαζών. Από αυτή την άποψη ο χρόνος είναι σχετικός. * * *

Ετσι στην προσπάθειά τους οι ιδεαλιστές φιλόσοφοι να ανατρέψουν την αντίληψη ότι ο χώρος είναι άπειρος έβγαλαν το συμπέρασμα ότι το σύμπαν διαστέλλεται, αφού δημιουργήθηκε κάποια χρονική στιγμή από ένα εξαιρετικά μικρό έσχατο όγκο, από ένα είδος αρχικού ατόμου που ήταν άπειρα μικρό. Γι' αυτό η θεωρία του διαστελλομένου σύμπαντος δεν είναι επιστημονική θεωρία και δεν είναι σε θέση να κλονίσει την άποψη ότι το σύμπαν είναι ατελείωτο μέσα στο χώρο και στο χρόνο. Η δύναμη όμως και η ζωτικότητα κάθε φιλοσοφικής θεωρίας ελέγχεται από το κατά πόσο αυτή η θεωρία επιβεβαιώνεται στην πράξη. Από τη στιγμή που εμφανίστηκε η υλιστική διαλεκτική αντίληψη του κόσμου πέρασαν πάνω από εκατό χρόνια. Στο χρονικό αυτό διάστημα διάφορες αστικές θεωρίες και φιλοσοφικές σχολές εμφανίστηκαν και άδοξα πέρασαν στη λήθη.

Ο Μαρξισμός - Λενινισμός όμως αποδείχτηκε ότι είναι η πανίσχυρη ιδεολογική δύναμη της ανάπτυξης και επιβεβαιώθηκε από όλες τις σύγχρονες επιστημονικές ανακαλύψεις. Ο Λένιν είχε δώσει την εξήγηση για την ανεξάντλητη ζωτικότητα του διαλεκτικού και ιστορικού υλισμού. Η θεωρία του Μαρξ, είπε, είναι παντοδύναμη γιατί είναι αληθινή.

Μάκης ΠΑΡΕΝΤΗΣ

Μέλος της Ιδεολογικής Επιτροπής της ΚΕ του ΚΚΕ και μέλος του ΔΣ του ΚΜΕ

Ο διαλεκτικός υλισμός διδάσκει ότι μέσα από την τόσο σύνθετη και συχνά μπερδεμένη κίνηση που φαίνεται σαν να είναι χωρίς τάξη και σαν χαοτική, ανοίγει το δρόμο της η βασική γραμμή της ανάπτυξης από το απλό στο σύνθετο, από το κατώτερο στο ανώτερο. Είναι η ανάπτυξη που απορρέει από τους νόμους της διαλεκτικής και βρίσκει τη βαθύτερη έκφρασή της στο νόμο της άρνησης της άρνησης.