Τα χέρια τους είναι επιδέξια, μα δεν είναι μόνο χειρώνακτες. Το βλέμμα τους είναι διεισδυτικό σα να ακτινογραφεί την ιστορία του ανθρώπου μέσα από χρώματα και υλικά, μα δεν είναι περιηγητές παρ' όλο που χρειάζεται να περιηγούνται - για μέρες ή μήνες ολόκληρους - την Ελλάδα. Η εμπειρία τους μέρα με τη μέρα αυξάνει, μα χωρίς τη γνώση ίσως και να γίνεται "ατροφική". Τα εργαλεία τους μοιάζουν με εκείνα των χειρουργών, μα εκείνοι με το νυστέρι κρατάνε στη ζωή... ζωή χιλιάδων χρόνων. Κάποιος έλεγε ότι κάθε άνθρωπος είναι, έτσι κι αλλιώς, προσωρινός. Μα μόνο ένα τετραγωνικό τοιχογραφίας περικλείει μέσα του πολλές ζωές, ανάγκες, συναισθήματα, πολιτισμούς. Αξίζει να τα κρατήσει κανείς ζωντανά και ίσως αθάνατα... με όποιο τίμημα.

Το παρόν δημοσίευμα αναφέρεται στους Συντηρητές Αρχαιοτήτων.Συνήθως δεν έχουμε την ευκαιρία να μαθαίνουμε ότι η δουλιά τους είναι σκληρή, επίπονη και συνάμα εξαιρετικά ευαίσθητη. Συνήθως τα φώτα πέφτουν στο εύρημα, όταν αποκαλύπτεται. Εκείνοι έρχονται μετά, μετά από μέρες, μήνες, χρόνια για να το βοηθήσουν να περάσει στους αιώνες και στις άλλες γενιές.

Πώς προετοιμάζεται η επέμβαση σε ένα αντικείμενο ή μνημείο; Πώς διαπιστώνεται η κατάσταση διατήρησης και οι φθορές; Πώς επιλέγονται οι τρόποι και τα υλικά συντήρησης και αποκατάστασης; Μέχρι ποιου σημείου επιτρέπεται η επέμβαση; Αυτά ήταν τα θέματα μιας εσωτερικής συζήτησης.

Ως το 1985. Τότε ο συνδικαλιστικός φορέας των συντηρητών, η Πανελλήνια Ενωση Συντηρητών Αρχαιοτήτων (ΠΕΣΑ) πήρε την πρωτοβουλία της διοργάνωσης μιας επιστημονικής συνάντησης. Πριν λίγες ημέρες πραγματοποιήθηκε η 7η Συνάντηση των Συντηρητών και όσοι την παρακολούθησαν είχαν την ευκαιρία να "αγγίξουν" ένα κομμάτι αυτής της δουλιάς.

Για παράδειγμα: Πώς αποσπάστηκε, μεταφέρθηκε, μελετήθηκε, αποκαταστάθηκε και τέλος εκτέθηκε στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού ο παλαιοχριστιανικός Τάφος του Ευστοργίου;Αυτό ήταν το θέμα που παρουσίασε ο συντηρητής της 9ης ΕΒΑ, Γιώργος Κωνσταντινίδης,ο οποίος το 1996 συμμετείχε στη μελέτη (μαζί με τους Η. Καραγιαννίδου και Ν. Νησιάντση) αποκατάστασης και έκθεσης του τάφου, υπό την επίβλεψη του προϊστάμενου της Διεύθυνσης Συντήρησης, Νίκου Μίνου.

Ο τάφος, που είναι καμαροσκεπής, μονόχωρος,χτισμένος με αργολιθοδομή, ανήκει στο δυτικό παλαιοχριστιανικό νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης έξω από τα τείχη και βρέθηκε από τον Μανόλη Κοτζιά,το 1925, στα θεμέλια πολυκατοικίας και καλυμμένος με τσιμεντόπλακα. Ωστόσο, σωζόταν ακέραιος και ήταν διακοσμημένος με ανθρώπινες μορφές, αλλά και φυτικό διάκοσμο.Ο επισκέπτης στο Μουσείο θα δει να παριστάνεται μια οικογενειακή τελετή νεκρικής λατρείας,στη διάρκεια της οποίας προσφέρονταν χοές λαδιού, κρασιού ή γάλατος στο νεκρικό βωμό. Προηγούνταν η ανθοφορία του τάφου και ο στολισμός του με γιρλάντες και κορδέλες - έθιμο που έρχεται από τα ρωμαϊκά χρόνια - ενώ οι κλάδοι δάφνης που κρατούν οι δύο σύζυγοι στα χέρια ίσως ανήκουν στο τυπικό της τελετής. Στην ερμηνεία της σκηνής συμβάλλει και η παρουσία σχετικής επιγραφής.

Κάπου εδώ αρχίζει και ο προβληματισμός των συντηρητών. Οι τοιχογραφίες παρουσίαζαν απώλειες της ζωγραφικής επιφάνειας, ρωγμές, αποκολλήσεις, άλατα και οπές σε ορισμένα σημεία.Η συντήρηση όμως ήταν αδύνατον να γίνει επιτόπου, λόγω ακαταλληλότητας των περιβαλλοντικών συνθηκών. Ετσι, προκειμένου να αποφευχθεί ο τεμαχισμός των τοιχογραφιών, αποφασίστηκε η απόσπαση και μεταφορά ολόκληρου του τάφου, αφού προηγήθηκε αντιστήριξη εσωτερικά και η τμηματική αφαίρεση της τοιχοποιίας.

Τρεις διαδοχικές αποστολές χρειάστηκε να οργανώσει η Διεύθυνση Συντήρησης Αρχαιοτήτων στη Μονή της Αγίας Αικατερίνης του Ορους Σινά,προκειμένου να αποκατασταθεί μέρος των τοιχογραφιών της Παλαιάς Τράπεζας.Την πορεία της συντήρησης - αποκατάστασης παρουσίασαν οι συντηρητές Απόστολος Βούλγαρης και Ιάκωβος Μιχαηλίδης.Οι τοιχογραφίες είχαν αποσπαστεί το 1977 από συνεργείο του ΥΠΠΟ και μέχρι την επανεντοίχισή τους φυλάσσονταν στο παρεκκλήσι του Αγίου Ιακώβου. Σε πρώτη φάση συγκολλήθηκαν τα δύο τριγωνικά τμήματα που επρόκειτο να τοποθετηθούν στην ανατολική πλευρά της τράπεζας, πάνω από την κόγχη, η οποία είναι τοιχογραφημένη τον 16ο αιώνα με παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας. Μετά την επανεντοίχιση το επόμενο βήμα ήταν η αισθητική αποκατάσταση στη διάρκεια της οποίας αποκαλύφθηκε ζωγραφικό στρώμα του 13ου αι.,το οποίο έκρυβαν τα άλατα και οι ρύποι. Ετσι αποκαλύφθηκε ο Προφήτης Ηλίας καθισμένος στους γρανιτένιους καφεκόκκινους σιναϊτικους βράχους, κοιτώντας τον ουρανό, όπου ένα κοράκι πλησιάζει κρατώντας με το ράμφος του τον άρτο, τροφή του Προφήτη. Δίπλα στον προφήτη παριστάνεται πιθανόν ο Δαβίδ. Αλλού εικάζεται πως βλέπουμε τον Αγιο Αντώνιο να μοιράζεται τον άρτο, που έλαβε από το κοράκι, με τον Αγιο Παύλο το Θηβαίο. Ο προφήτης Ιερεμίας κοιτάζει προς το κέντρο, εκεί δηλαδή που βρισκόταν η κεντρική παράσταση, η οποία δε σώζεται. Τα δύο σωζόμενα τμήματα των τοιχογραφιών είναι κομμένα ύστερα από μεταγενέστερη επέμβαση και τοποθέτηση πέτρινου τόξου.

Από το Σινά επιστρέφουμε πίσω, στην Ελλάδα και φτάνουμε την Καστοριά.Στην πόλη με τα 45 περίπου βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνημεία. Ανάμεσά τους16 ναοί που χτίστηκαν το 19ο αιώνα και παρουσιάζουν κοινά μορφολογικά στοιχεία. Η ανέγερσή τους σχετίζεται με την οικονομική ευμάρεια των κατοίκων της πόλης κατά την περίοδο αυτή. Εκείνη την εποχή λειτούργησαν πρότυπες ελληνικές βιοτεχνικές μονάδες (π.χ. βυρσοδεψεία), ιδρύθηκε ιερατική σχολή, ελληνικό φροντιστήριο και παρθεναγωγείο.

Μεταξύ των 16 αυτών μνημείων βρίσκεται και ο ναός του Αγίου Λουκά,που ανήκει στον τύπο της μονόχωρης βασιλικής και κτισμένος το 1840. Η επιγραφή γράφει "ανεκαινίσθη", απ' όπου συνάγεται ότι υπήρχε παλαιότερος ναός.Σε αυτό συνηγορούν δύο κειμήλια με αναθηματικές επιγραφές.

Για τη συντήρηση - αποκατάσταση της οροφογραφίας και των τοιχογραφιών μίλησε ο συντηρητής της 11ης ΕΒΑ, Πέτρος Σγούρος, ο οποίος έκανε τη σχετική μελέτη υπό την επίβλεψη της Διεύθυνσης Συντήρησης Αρχαιοτήτων.

Οι τοιχογραφίες με θέματα της δυτικής τέχνης και με δυτική τεχνοτροπία, όπου υπερτερούν οι επιδράσεις του νεοκλασικισμού, παρουσίαζαν ρωγμές, απώλειες της ζωγραφικής επιφάνειας, απολεπίσεις, άλατα, λεκέδες από την ανάπτυξη μικροοργανισμών και άλλες φθορές.

Η οροφογραφία παρουσιάζει αποκλίσεις από το αρχικό ύψος, οι οποίες οφείλονται κυρίως στα προβλήματα της στέγης. Στο δυτικό τμήμα μεγάλες ρωγμές διατρέχουν την επιφάνειά της, ενώ έχει καταρρεύσει το υποστήριγμά της.Επίσης, παρατηρήθηκαν απώλειες του υποστρώματος και της ζωγραφικής επιφάνειας,ενώ στην πίσω επιφάνεια της οροφογραφίας, στα ξύλα της στέγης παρατηρήθηκαν παραμορφώσεις.

Οι προτεινόμενες επεμβάσεις, σύμφωνα με τη μελέτη προβλέπουν αντικατάσταση της υπάρχουσας στέγης από νέα.Σημειώνεται ότι εξ αιτίας της παλαιότερης επέμβασης στη στέγη είχε χαθεί το μεγάλο κεντρικό τμήμα της οροφογραφίας. Επίσης, η μελέτη προβλέπει καθαίρεση, συντήρηση και επανατοποθέτηση της παράστασης του Παντοκράτορος από το κεντρικό τμήμα της οροφής, αφού όμως αποκατασταθεί η στέγη. Μετά την ολοκλήρωση των έργων στην οροφή θα ακολουθήσει η συντήρηση των τοιχογραφιών, όπου θα γίνουν στερεώσεις του υποστρώματος, στερέωση της ζωγραφικής επιφάνειας στα σημεία των απολεπίσεων, συμπλήρωση των κενών και καθαρισμός από τη σκόνη, την αιθάλη, τις αποθέσεις εντόμων και τη δράση των μικροοργανισμών.

Θα μπορούσε κάποιος να αναφερθεί σε δεκάδες ακόμα στιγμιότυπα διάσωσης της ιστορίας και της μνήμης έτσι όπως παρουσιάστηκαν στην 7η Συνάντηση και σε άλλα ακόμα που πιθανόν δε χώρεσαν. Θα μπορούσε, επίσης, κάποιος να αναρωτηθεί γιατί η συντήρηση επίσημα δε θεωρείται επιστήμη και δεν έχει ενταχθεί στην Ανώτατη Εκπαίδευση. Πάντως, την ώρα που θα διαβάζονται αυτές οι γραμμές, ίσως κάποιοι άνθρωποι ταξιδεύουν στα μνημεία. Από την Κρήτη μέχρι τη Μακεδονία, από την Ηπειρο ως την Πελοπόννησο και από τη Δήλο ως το Αγιον Ορος...

Δήμητρα ΜΥΡΙΛΛΑ