27 Σεπτέμβρη 1941. Γύρω στις 8 το βράδυ, σ' ένα μικρό σπιτάκι δύο δωματίων, στο κέντρο μιας μεγάλης αυλής, στο τέρμα της οδού Μαυρομιχάλη, φτάνουν 7 άτομα με ελάχιστη χρονική διαφορά ο ένας από τον άλλον. Οι τέσσερις από τους εφτά μπαίνουν μέσα στο μικρό σπιτάκι. Ηταν ο Λευτέρης Αποστόλου, εκπρόσωπος του ΚΚΕ, ο Χρήστος Χωμενίδης, από μέρους του Σοσιαλιστικού Κόμματος Ελλάδας (ΣΚΕ), ο Ηλίας Τσιριμώκος, από μέρους του κόμματος της Ενωσης Λαϊκής Δημοκρατίας (ΕΛΔ) και ο Απόστολος Βογιατζής, εκπρόσωπος του Αγροτικού Κόμματος Ελλάδας (ΑΚΕ). Οι τρεις που έμειναν έξω εκτελούσαν χρέη περιφρούρησης της ιστορικής αυτής σύσκεψης, ώστε σε περίπτωση κινδύνου να εξασφαλίσουν την ασφαλή διαφυγή των εκπροσώπων των κομμάτων.

Η σύσκεψη αυτή δεν ήταν η πρώτη. Είχαν προηγηθεί κι άλλες προκαταρκτικού χαρακτήρα κι έτσι τώρα τα πάντα ήταν έτοιμα για το μεγάλο βήμα: Την ίδρυση του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου, του θρυλικού ΕΑΜ. Χωρίς χρονοτριβές, οι συμμετέχοντες στη σύσκεψη ενέκριναν το ιδρυτικό κείμενο και το πρώτο διάγγελμα προς τον ελληνικό λαό της νεοσυσταθείσας οργάνωσης που πρότεινε το ΚΚΕ. "Από τους αντιπροσώπους των κάτωθι υπογραφομένων κομμάτων - έλεγε το ιδρυτικό κείμενο - ιδρύεται το Εθνικόν Απελευθερωτικόν Μέτωπον της Ελλάδας (ΕΑΜ). Εις το ΕΑΜ γίνεται ισοτίμως δεκτόν και παν άλλο κόμμα ή οργάνωσις που δέχεται τας αρχάς του παρόντος ιδρυτικού ως και να εργασθή διά την επιτυχίαν των σκοπών του ΕΑΜ. Προκειμένου να γίνει δεκτή εις το ΕΑΜ οιαδήποτε οργάνωσις, δεν εξετάζεται το παρελθόν ή αι αντιλήψεις των σχετικώς με τη μελλοντικήν ανασυγκρότησιν της ελευθέρας και ανεξαρτήτου Ελλάδος, αλλά η πίστις των εις την ανάγκην του Εθνικού Απελευθερωτικού Αγώνος, η τιμιότης των απέναντι αυτού και η αποδοχή των αρχών του ΕΑΜ που περιλαμβάνονται εις το παρόν ιδρυτικό".

Η κατάληψη της Ελλάδας από τα γερμανικά στρατεύματα βρήκε το ΚΚΕ οργανωτικά σμπαραλιασμένο, την ηγεσία του Κόμματος και το μεγαλύτερο μέρος των στελεχών του στις φυλακές. Και σα να μην έφταναν όλα αυτά, η ντόπια αντίδραση, που δεν επέτρεψε στους κομμουνιστές να πολεμήσουν στο μέτωπο εναντίον των Ιταλών, τώρα, αντί να τους απελευθερώσει, τους παρέδωσε στους κατακτητές. Το Κόμμα, όμως, ξαναστήθηκε στα πόδια του και μπήκε μπροστά στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα, έχοντας επικεφαλής τα λιγοστά στελέχη του, που αρχικά κατάφεραν να αποδράσουν από τις φυλακές και τις εξορίες και οργανωμένη δύναμη μερικές εκατοντάδες μέλη. Ετσι, στις 1 - 3 Ιούλη του 1941, συγκλήθηκε η 6η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ, η οποία, μεταξύ άλλων, προσδιόρισε με σαφήνεια ότι το άμεσο επιτακτικό καθήκον για το Κόμμα, το λαό και τις οργανώσεις του ήταν η συγκρότηση ενός μετώπου εθνικής απελευθέρωσης. "Το Κομμουνιστικό Κόμμα της Ελλάδας - έλεγε η απόφαση της Ολομέλειας - καλεί τον ελληνικό λαό, τα κόμματα και τις οργανώσεις του, σ' ένα εθνικό μέτωπο της απελευθέρωσης:

α) Για το διώξιμο της γερμανοϊταλικής κατοχής από την Ελλάδα.

β) Για την ανατροπή της κυβέρνησης - οργανέτου τους.

γ) Για την καθημερινή υποστήριξη και υπεράσπιση της Σοβιετικής Ενωσης (σ.σ. ήδη, από τις 22 Ιούνη η Γερμανία είχε εισβάλει στην ΕΣΣΔ).

δ) Για την υποστήριξη κάθε συνεπούς αντιφασιστικής δύναμης με όλα τα μέσα.

ε) Για το σχηματισμό προσωρινής κυβέρνησης απ' όλα τα κόμματα, που θ' αποκαταστήσει τις δημοκρατικές ελευθερίες του λαού, θα του εξασφαλίσει ψωμί και δουλιά, θα συγκαλέσει Συντακτική Εθνοσυνέλευση και θα υπερασπιστεί την ακεραιότητα και την ανεξαρτησία της Ελλάδας από κάθε ξενική ιμπεριαλιστική δύναμη".

Πρώτη στο κάλεσμα του ΚΚΕ ανταποκρίθηκε η εργατική τάξη. Στις 16 Ιούλη του '41, δημιουργήθηκε το Εργατικό ΕΑΜ, ύστερα από ευρεία σύσκεψη συνδικαλιστικών στελεχών και εκπροσώπων των αριστερών κομμάτων. Το ΕΕΑΜ έθεσε ως στόχους του να οργανώσει την εργατική τάξη, τόσο για τις καθημερινές διεκδικήσεις και ανάγκες της, όσο και για την απαλλαγή της από τον κατακτητή μέσω της συγκρότησης ενός πανελλαδικού εθνικοαπελευθερωτικού μετώπου.

Σιγά σιγά το εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα φούντωνε στη χώρα και η ανάγκη να αποκτήσει συγκεκριμένη οργάνωση και καθοδήγηση ήταν επιτακτική. Σ' αυτή την κατεύθυνση, οι κομμουνιστές δούλεψαν ακούραστα, επιδιώκοντας την πιο πλατιά συσπείρωση κομμάτων και οργανώσεων, αλλά από μέρους των αστικών κομμάτων συνάντησαν επιφυλακτικότητα έως και άρνηση. Ετσι, στις αρχές Σεπτέμβρη 1941, συγκλήθηκε η 7η Ολομέλεια της ΚΕ του Κόμματος, που αποφάσισε την επιτάχυνση των διαδικασιών συγκρότησης του ΕΑΜ. "Είναι καιρός - έλεγε η απόφαση της Ολομέλειας - να περάσουμε από τη φιλολογία σε πρακτική δράση, στον τομέα αυτό. Από κάτω ίσαμε πάνω, πρέπει να αποκρυσταλλώσουμε τη συνένωση των εθνικών δυνάμεων, να τους δώσουμε οργανωτική μορφή. Η δουλιά άρχισε και θα προχωρήσει με όσους και όποιους θέλουν να δέχονται να αγωνιστούν για το ξεσκλάβωμα της χώρας".Στη βάση αυτής της απόφασης, το ΕΑΜ έγινε πραγματικότητα ελάχιστο χρονικό διάστημα μετά.

Τα αστικά κόμματα - όπως προαναφέραμε - αντιμετώπισαν την πρωτοβουλία του ΚΚΕ για συγκρότηση εθνικού μετώπου απελευθέρωσης είτε επιφυλακτικά είτε αρνητικά. Και κράτησαν ακόμη πιο εχθρική στάση στη συνέχεια, όταν από τα ίδια τα πράγματα φάνηκε πως το ΚΚΕ είχε απόλυτο δίκιο σε όσα πρότεινε, όταν ο ελληνικός λαός αγκάλιασε μαζικά, με θέρμη και ενθουσιασμό το ΕΑΜ και τις οργανώσεις του. Σύμφωνα με όσα αναφέρει ο Λ. Αποστόλου στο βιβλίο του "Το ξεκίνημα του ΕΑΜ" (σελ. 31, 37, 39, 41 - 42), η στάση των αστών πολιτικών αρχηγών, τους οποίους συνάντησε και συζήτησε μαζί τους, ήταν αποκαρδιωτική. ΟΘ. Σοφούλης θεωρούσε ότι την εποχή εκείνη το "ξεκίνημα κάθε αγώνα ενάντια στους κατακτητές θα είχε καταστροφικές συνέπειες για το έθνος" κι ότι "συνασπισμοί σαν αυτόν που πρότεινε το ΚΚΕ ήσαν κατ' αρχήν καταδικασμένοι σε αποτυχία". Ο Στ. Γονατάς ζητούσε ως προϋπόθεση για τη συγκρότηση του μετώπου να αναγγελθεί δημόσια ότι μετά την απελευθέρωση το μέτωπο θα αγωνιζόταν για εγκαθίδρυση Αβασίλευτης Δημοκρατίας. Ακόμη απαιτούσε να υπάρξει συμφωνία για το προσώπου του Προέδρου της Δημοκρατίας και πρότεινε γι' αυτήν τη θέση τον Ν. Πλαστήρα. Ο Τσέλος, εκπρόσωπος του Π. Κανελόπουλου, αρνήθηκε τη συνεργασία, με το επιχείρημα ότι το κόμμα του είναι αστικό και δεν μπορούσε να προχωρήσει σε τέτοιας έκτασης συμμαχία με το ΚΚΕ, που ήταν κόμμα επαναστατικό. Ο Καφαντάρης κράτησε, κατά βάση, στάση επιφυλακτική, υπερτονίζοντας την απογοήτευσή του γιατί θεωρούσε ότι, ενώ είχε προσφέρει στο Εθνος, είχε αδικηθεί απ' αυτό. Τέλος, ο Γ. Παπανδρέου, σύμφωνα με όσα μαρτυρεί ο Θ. Χατζής ("Η Νικηφόρα Επανάσταση που χάθηκε", τόμος Α, σελ. 167), αρνήθηκε ακόμη και να συναντηθεί με το ΚΚΕ, με το πρόσχημα ότι αυτό συνεργαζόταν με τον Τσιριμώκο, ενώ ο Σοφιανόπουλος δήλωσε συμφωνία με τους σκοπούς του ΕΑΜ, αλλά εξέφρασε τη θέληση να μείνει εκτός των γραμμών του.

Το ΕΑΜ ξαναζωντάνεψε το '21 στις συνθήκες του 20ού αιώνα, γι' αυτό και συγκέντρωσε στις γραμμές του πάνω από 2 εκατομμύρια μέλη. Εφερε σε πέρας με επιτυχία τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα και με τους λαοκρατικούς θεσμούς που δημιούργησε, τη Λαϊκή Αυτοδιοίκηση, τη Λαϊκή Δικαιοσύνη, την Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης, γνωστή ως Κυβέρνηση του Βουνού, το Εθνικό Συμβούλιο των εκλεγμένων αντιπροσώπων του λαού άνοιξε το δρόμο για τη λαοκρατική αναγέννηση της μεταπολεμικής Ελλάδας, κάτι που θα γινόταν πραγματικότητα, αν δε μεσολαβούσε η αγγλική κατοχή, που κατέστειλε βίαια το λαϊκοδημοκρατικό κίνημα. Για την επιτυχία του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα, ενάντια στη φασιστική κατοχή, το ΕΑΜ δημιούργησε το ένοπλο τμήμα του, τον ΕΛΑΣ, ο οποίος (μόνιμος και εφεδρικός) μαζί με την Εθνική Πολιτοφυλακή συγκροτούσε δύναμη 133.500 ανδρών. Δίπλα στον ΕΛΑΣ, δημιουργήθηκε και το αντιστασιακό ναυτικό, το ΕΛΑΝ. Στις ΕΑΜικές οργανώσεις, υπολογίζεται και η Εθνική Αλληλεγγύη, η οποία ιδρύθηκε από στελέχη του ΚΚΕ στις 2/5/1941 και ήταν η πρώτη εθνικοαπελευθερωτική οργάνωση. Η δράση της Εθνικής Αλληλεγγύης, στα χρόνια της κατοχής, ήταν καθοριστικής σημασίας για την επιβίωση του λαού, τη στήριξη των αγωνιστών και των οικογενειών τους. Υπολογίζεται ότι τα μέλη της έφταναν γύρω στα 3 εκατομμύρια. Στο χώρο της νεολαίας, κυριαρχούσε η ΕΑΜική οργάνωση ΕΠΟΝ, που συγκέντρωσε στις γραμμές της 700 χιλιάδες νέους. Η ΕΠΟΝ, με σύνθημα "Πολεμάμε και τραγουδάμε - Πολεμάμε και μαθαίνουμε", ήταν πάντοτε πρώτη στην οργάνωση της αντίστασης του λαού και της νεολαίας. Δίπλα στην ΕΠΟΝ στάθηκαν και τα μικρά παιδιά, τα γνωστά με το όνομα Αετόπουλα που αναλάμβαναν κάθε λογής σαμποτάζ σε βάρος του εχθρού, προσφέροντας κι αυτά για τη λευτεριά της πατρίδας, πληρώνοντας συχνά γι' αυτή τους την προσφορά με την ίδια τη ζωή τους. Τέλος, στις ΕΑΜικές οργανώσεις συγκαταλέγεται και η ΟΠΛΑ, η οργάνωση για την προστασία των λαϊκών αγωνιστών που κινδύνευαν από την τρομοκρατία των κατακτητών και των ντόπιων οργάνων τους, από το χαφιεδισμό και τις προβοκάτσιες. Στην αντιστασιακή δράση του ΕΑΜικού κινήματος, ξεχωριστής σημασίας και τεράστιας σπουδαιότητας κεφάλαιο είναι η πολιτιστική, μορφωτική και διαφωτιστική δραστηριότητα των οργανώσεών του.

Η ανάταση που έφερε στον ελληνικό λαό το ΕΑΜ είναι κάτι το ξεχωριστό και το σπάνιο στη μακραίωνη ιστορία της χώρας. Κι αυτό, γιατί μπόρεσε να πιάσει τον παλμό της ιστορίας, γιατί η Ελλάδα βρήκε στο ΕΑΜ την έκφραση, την τιμή και την υπερηφάνεια της, το δρόμο για ένα καλύτερο, λεύτερο, ανεξάρτητο και ανθρώπινο μέλλον.