"Εν Λήμνω πρώτως ευρέθη τότε το πυρ και αι οπλουργίαι", γράφει ο ιστορικός Ελλάνικος στο έργο του "Περί Χίου Κτίσεως". Και αυτό το νησί ήταν το θέμα διεθνούς συνεδρίου, που πραγματοποιήθηκε πρόσφατα, με θέμα "Την Πολιόχνη και την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού στο Βόρειο Αιγαίο".

Μια συνάντηση, αποτέλεσμα 35χρονης έρευνας, που κυριολεκτικά κάλυψε ένα τεράστιο κενό για την ιστορία και τον πολιτισμό των νησιών του Αιγαίου, της παράκτιας ζώνης της Μακεδονίας και της Θράκης και των παραλίων της Μικράς Ασίας. Και όλα αυτά, με αφετηρία την Πολιόχνη της Λήμνου.

Τις έρευνες στην Πολιόχνη ξεκίνησε η Ιταλική Αρχαιολογική Σχολή και αργότερα συνεργάστηκε και η Ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία. Τα πρώτα συμπεράσματα, έτσι όπως μας τα παρουσίασε ο καθηγητής Χρήστος Ντούμας,είναι πράγματι εντυπωσιακά. Ο ίδιος άνθρωπος, το 1960, συνεργάστηκε με τους Ιταλούς αρχαιολόγους για την οργάνωση του Μουσείου της Λήμνου και αργότερα άρχισε να διδάσκει αυτόν τον πολιτισμό στο Πανεπιστήμιο.

Η Λήμνος, με σημείο αναφοράς την Πολιόχνη, έπαιξε βασικό ρόλο στα πράγματα του Αιγαίου, μπαίνοντας στην πρωτοπορία του πολιτισμού από τις αρχές της 3ης χιλιετίας π.Χ. Και η Πολιόχνη είναι η πρώτη αρχαία πόλη,τη στιγμή μάλιστα που θα περίμενε κανείς να δει αυτό το φαινόμενο εκεί που υπάρχει δυνατότητα να τραφεί πολύς πληθυσμός. Η έρευνα έδειξε ότι εκείνη ακριβώς την εποχή άρχιζε η χρησιμοποίηση και συνεπώς η ζήτηση των μετάλλων.Η Πολιόχνη είχε την τύχη να βρεθεί στο γεωγραφικό σημείο - κλειδί: μπροστά στα στενά του Ελλησπόντου.

"Και έτσι, μας λέει ο Χ. Ντούμας, η Πολιόχνη αναπτύχθηκε σε οικισμό με δημόσια έργα, όπως οι λιθόστρωτοι δρόμοι,τα δημόσια πηγάδια,η οχύρωση και επίσης ο καταμερισμός εργασίας,η τεχνική εξειδίκευση κλπ. Η γεωγραφική αυτή θέση συνέβαλε στην ανάπτυξη εμπορίου. Ποιο είναι το αγαθό που είναι σε ζήτηση; Είναι το μέταλλο. Αρα, πρέπει να δούμε το ρόλο της Πολιόχνης σε αυτόν τον τομέα.Τα ανασκαφικά δεδομένα έδειξαν ότι η Πολιόχνη έχει αναπτύξει μεταλλουργία και δε συμμετείχε απλώς στη διακίνηση.Εχουμε βρει μεταλλευτικές χοάνες και μήτρες για το χύσιμο χαλκού. Από την άλλη μεριά, το νησί αυτό δεν έχει δικά του μέταλλα. Επομένως τα εισήγαγε. Οι αναλύσεις που έγιναν δείχνουν ότι το μέταλλο που χρησιμοποιήθηκε στη Λήμνο, καθώς και στο υπόλοιπο Βόρειο Αιγαίο είναι προελεύσεως που ακόμη δεν έχει εντοπιστεί. Οι γεωλογικές ηλικίες που βρίσκουν οι ειδικοί στα μεταλλεύματα είναι πολύ μεγαλύτερες και παλαιότερες από εκείνες της ΝΑ Ευρώπης, της περιοχής της Μαύρης Θάλασσας και όλης της Μικράς Ασίας. Οι ειδικοί μελετητές βλέπουν περισσότερη συγγένεια με τα γεωλογικά στρώματα της περιοχής του Αφγανιστάν".

"Η Λήμνος είναι συνδεδεμένη με τη μεταλλουργία και στην ελληνική μυθολογία", επισημαίνει ο καθηγητής. "Γνωρίζουμε ότι ο Ηφαιστος έχει εκεί το εργαστήρι του.Επίσης, η ελληνική μυθολογία είναι πολύ δεμένη με τον Καύκασο και μάλιστα με θέματα που έχουν άμεση σχέση με τη μεταλλουργία. Για παράδειγμα, ο Προμηθέας καταδικάζεται να καρφωθεί στον Καύκασο, επειδή έδωσε τη φωτιά, που είναι το υπ' αριθμόν ένα στοιχείο. Το χρυσόμαλλο δέρας καταφεύγει, επίσης, στον Καύκασο. Ακόμα και ο Στράβων λέει ότι το χρυσόμαλλο δέρας δεν είναι τίποτα άλλο από τη μέθοδο συλλογής χρυσού μέσα στα ποτάμια.Ακόμη και σήμερα, οι κάτοικοι της περιοχής του Καυκάσου στρώνουν προβιές στον πυθμένα των ποταμιών για να κολλάνε πάνω του τα ψήγματα του χρυσού. Συνεπώς, οι μύθοι ενισχύουν τις σχέσεις του Αιγαίου με τη Μαύρη Θάλασσα και δείχνουν μία τάση να αποκτηθούν μέταλλα, αλλά και σχετική τεχνογνωσία. Στο μύθο των Αργοναυτών βλέπουμε στοιχεία που σχετίζονται με τη μεταλλουργία: ο Ιάσων υποχρεώνεται να κάνει κάποια κατορθώματα πριν πάρει το χρυσόμαλλο δέρας. Ενα από αυτά είναι να δαμάσει δύο ατίθασους ταύρους του Αιήτη, που είναι έργα του Ηφαίστου με μπρούτζινες οπλές και βγάζουν φλόγες από τα ρουθούνια τους. Εκεί πιστεύω ότι κρύβεται το μεταλλευτικό φυσερό".

Με αυτό το σκεπτικό, άρχισαν οι έρευνες σε ένα από τα δημόσια οικοδομήματα- έχει μία αποθήκη και το βουλευτήριο. "Δουλέψαμε το βουλευτήριο, 14 μέτρα μήκος και 4 πλάτος, το οποίο διαθέτει από δυο σειρές βαθμίδων σε κάθε μακρά πλευρά.Αυτό χρονολογείται στην αρχή της 3ης χιλιετίας. Επειδή δε βρέθηκε κανένα άλλο κτίριο που να αποδεικνύει σχέση με τη διαχείριση των κοινών, πιστεύουμε ότι η διαχείριση γινόταν συλλογικά. Το κτίριο χρησιμοποιήθηκε για συναθροίσεις άγνωστου ακόμα χαρακτήρα. Ισως, όμως, "φωτογραφίζει" τη μετέπειτα αρχαία ελληνική αγορά".

Ανακύπτει το ερώτημα "γιατί αυτό το κτίριο εκεί και όχι αλλού;". Η σειρά συλλογισμών είναι απόρροια συγκρίσεων μεταξύ μικρασιατικής και ελλαδικής ηπειρωτικής χώρας και νησιών, κυρίως των μικρών.

"Οι μεγάλες στεριές, με τη συνεχή βελτίωση των μέσων παραγωγής, αρχίζουν να εμφανίζουν αγροτικό πλεόνασμα που πρέπει να συγκεντρωθεί και να αναδιανεμηθεί προκειμένου να μην καταστραφεί. Ετσι, από τα νεολιθικά χρόνια στη Θεσσαλία, βρίσκουμε σε κάθε οικισμό από ένα μεγάλο κεντρικό κτίριο που οι αρχαιολόγοι το ονόμασαν νεολιθικό μέγαρο. Είναι τυποποιημένο στη μορφή και στις διαστάσεις και σε κεντρική θέση. Είναι λογικό να σκεφτεί κανείς ότι αυτό το μέγαρο είναι το κέντρο διαχείρισης του πλεονάσματος. Ανάλογο φαινόμενο βλέπουμε στην 3η χιλιετία, σε θέσεις που ελέγχουν πεδινές εκτάσεις, όπως η Θήβα, η Τίρυνθα, η Μεσσηνία. Είναι τα γνωστά πρωτοελλαδικά μέγαρα με αποκρυσταλλωμένη μορφή, ένα μόνο σε κάθε οικισμό και πιστεύω ότι είναι κέντρα διαχείρισης του πλεονάσματος και συνεπώς της εξουσίας. Δεν είναι τυχαίο ότι στις ίδιες θέσεις ξεφυτρώνουν τα μυκηναϊκά ανάκτορα. Εχουμε μία ιστορική εξέλιξη του πώς γεννήθηκε ο βασιλικός θεσμός. Το ίδιο παρατηρείται και στην Κρήτη που έχουμε βασιλικά ανάκτορα. Στα μικρά νησιά, όμως, δεν υπάρχουν προϋποθέσεις για να συγκεντρωθεί και αναπτυχθεί αγροτικό πλεόνασμα, λόγω περιορισμένων καλλιεργήσιμων εκτάσεων. Οι κάτοικοι οδηγούνται σε άλλες δραστηριότητες για να μπορέσουν να επιβιώσουν. Από την 4η χιλιετία που έχει ολοκληρωθεί η διαδικασία αποικισμού των νησιών, αναπτύσσεται εμπόριο. Πιστεύω ότι από εκείνη τη στιγμή και ύστερα ο χαρακτήρας της οικονομίας του Αιγαίου είναι μεταπρατικός και έτσι είναι μέχρι σήμερα.Τα νησιά έχοντας ανάγκη να εισάγουν αγαθά για την επιβίωσή τους από τις μεγάλες στεριές πρέπει να δίνουν κάτι σε αντάλλαγμα. Και αυτό που έχουν είναι υπηρεσίες με τα πλοία τους και τεχνολογία. Ετσι, αναπτύσσουν την τεχνολογία και φυσικά συμβάλλουν στη διάθεση του πλεονασμάτων των μεγάλων στεριών.Δεν είναι τυχαία η κομψότητα των ευρημάτων της Πολιόχνης. Πιστεύω ότι κάποια στιγμή αναπτύχθηκε ένα είδος καταναλωτικής κοινωνίας".

Οσο για το Βορειοανατολικό Αιγαίο,τα πορίσματα των ερευνών πλησιάζουν όλο και περισσότερο στη διαπίστωση ότι ο πολιτισμός των νησιών του Βορειοανατολικού Αιγαίου είναι κοινός και ότι η παράκτια ζώνη της ίδιας περιοχής έχει έντονα στοιχεία του πολιτισμού των νησιών, αλλά και στοιχεία της ενδοχώρας.Είναι εντυπωσιακό ότι η παράκτια ζώνη Μακεδονίας - Θράκης έχει πολύ έντονα τα στοιχεία του στεριανού πολιτισμού και λιγότερο του νησιωτικού, ενώ αντίθετα η μικρασιατική παραλία έχει έντονα τα στοιχεία του νησιωτικού πολιτισμού.

"Ωστόσο, μιλάμε για διαφοροποιήσεις του ίδιου πολιτισμού που οφείλονται κυρίως στο περιβάλλον", λέει ο Χρήστος Ντούμας, "γιατί πολιτισμός είναι το σύνολο των αποκρίσεων του ανθρώπου στις πιεστικές προκλήσεις του περιβάλλοντος".

Να σημειωθεί ότι τα τελευταία χρόνια η Ιταλική Αρχαιολογική Σχολή ξανάρχισε τις έρευνες στην Πολιόχνη. Επίσης δουλεύουν και φοιτητές των ελληνικών Πανεπιστημίων, αφού η Λήμνος έχει κι άλλους σημαντικούς οικισμούς σαν την Πολιόχνη, όπως τη Μύρινα, που ανασκάπτεται από την αρμόδια Εφορεία και το Κουκονήσι,οικισμός που ανασκάπτεται από την Ακαδημία Αθηνών και η ζωή του ξεπερνάει τα όρια της ζωής της Πολιόχνης. Εξάλλου, στο συνέδριο κλήθηκαν και Τούρκοι αρχαιολόγοι, προκειμένου να αποκαλυφθεί ο βαθμός συγγένειας των πολιτισμών και να αναπτυχθούν στενότερες σχέσεις συνεργασίας για την έρευνα των μικρασιατικών παραλίων.

Αλλωστε, όπως λέει ο συνομιλητής μας, "ο πολιτισμός έχει διαφορετικά σύνορα από εκείνα που έχουν οι διοικητικές υποδιαιρέσεις".

Δήμητρα ΜΥΡΙΛΛΑ