Ο ιρανικός κινηματογράφος, άγνωστος σχεδόν στη χώρα μας, με μοναδικό γνωστό τον Αμπάς Κιαροστάμι,στηρίζεται παρά τη νεαρή του ηλικία (μόλις 60 χρονών), σε βαθιά θεμέλια. Το κινηματογραφικό παρόν του Ιράν είναι γνήσιος κληρονόμος της μουσικής, ποιητικής και εικαστικής ιρανικής παράδοσης. Φέτος, στο 36ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, προβλήθηκε ένα αφιέρωμα τιμής σ' αυτόν τον άγνωστο και "φτωχό συγγενή" της μεγάλης οθόνης (συνολικά 15 ταινίες). Το αφιέρωμα περιλάμβανε, επίσης, μια ανθολογία πέντε ταινιών του Ιρανού σκηνοθέτη Μοχσέν Μαχμαλμπάφ.Ενός σκηνοθέτη, προερχόμενου από μια φτωχογειτονιά της Τεχεράνης, που βίωσε από μικρός τη στρατοκρατική βία του μοναρχικού καθεστώτος του σάχη, όντας "φιλοξενούμενος", από τα 15 μέχρι τα είκοσι χρόνια του, στις πολιτικές φυλακές της χώρας του. Στο ενεργητικό του έχει ήδη 15 ταινίες, 20 βιβλία, σενάρια και πολλά άρθρα για την τέχνη.

Τον γνωρίσαμε στο Φεστιβάλ και αφορμή για τη συζήτησή μαζί του στάθηκε η ταινία του "Ο ποδηλάτης".Μια ταινία για τη φτώχεια, την πίκρα και τη μοναξιά της ξενιτιάς, την υποκρισία των κυβερνώντων και την εμπορευματοποίηση του ανθρώπινου πόνου. Κατά κάποιο τρόπο η ταινία του αποτελεί την ιρανική εκδοχή της κλασικής αμερικανικής ταινίας "Σκοτώνουν τα άλογα όταν γεράσουν" του Σίντνεϊ Πόλακ. Δημιουργία του Μαχμαλμπάφ για έναν κόσμο που υποφέρει και που σήμερα είναι η πλειοψηφία. Μια λιτή κατασκευή, που δε στερείται "φιλοδοξίας" να έχει συγκεντρωμένα μέσα της πλούσια αποθέματα ανθρωπιάς.

Τι ακριβώς, όμως, είναι ο "ποδηλάτης" του, μας το λέει ο ίδιος ο σκηνοθέτης:

"Ο ήρωάς μου είναι ένας Αφγανός πρόσφυγας στο Πακιστάν, που πασχίζει να ζήσει την οικογένειά του και να βρει χρήματα για τα έξοδα του νοσοκομείου, όπου βρίσκεται η γυναίκα του, μέσα σε έναν κόσμο όπου οι οικονομικές και εμπορικές σχέσεις έχουν σβήσει κάθε έννοια ανθρωπιάς.Σχέσεις που σήμερα έχουν κυριαρχήσει σε όλο τον κόσμο και που σκεπάζουν με το σκοτεινό πάθος του κέρδους το φως της ανθρώπινης συνείδησης. Την αληθινή αποστολή της ζωής μας, που είναι η "θέωση" της ανθρωπιάς μας, χωρίς ίχνος θρησκευτικής επικάλυψης".

"Αυτός ο ξενιτεμένος απόκληρος του 20ού αιώνα, μια τραγική φιγούρα ανάμεσα σε εκατομμύρια άλλες τραγικές, που εκκολάπτει η άνιση, τεχνολογικά ευτυχισμένη, παγκόσμια κοινωνία μας, είναι δέσμιος της ανάγκης να βρει χρήματα για το νοσοκομείο. Μια ανθρώπινη ζωή που υποκύπτει στη βαναυσότητα του κέρδους και μεταμορφώνεται σε μια μηχανή. Ενας ποδηλάτης, που επί εφτά μέρες, χωρίς διακοπή, κάνει την ίδια κυκλική διαδρομή, για να στοιβαχτούν γύρω του όλοι οι έμποροι, οι λιγωμένοι για θέαμα, το οποίο πηγάζει από τον πόνο, και όλοι όσοι έταξαν τη ζωή τους, στην καταδίωξη του δίκιου και της αλήθειας".

- Ο ποδηλάτης είναι στην ουσία το υφάδι της ιστορίας σας και κατά κάποιο τρόπο αποτελεί μεγεθυντικό φακό, μέσα από τον οποίο θα αντικρύσει ο θεατής έναν κόσμο, που αν όχι πάντα τουλάχιστον συχνά οι εξουσίες καταδικάζουν στην αφάνεια. Γιατί δώσατε αυτό το χαρακτήρα στον ήρωά σας;

- Η επιλογή μου δεν είναι ένα τυχαίο ευφυολόγημα. Απλά ανέσυρα από την παιδική μου ηλικία ένα γεγονός, στο οποίο ήμουν μάρτυρας. Ενα ασήμαντο για τη δημοσιότητα γεγονός, που όμως με οδήγησε σε απύθμενα βάθη κοινωνιολογικής προσέγγισης, αποκαλύπτοντάς μου στη συνέχεια και τους "αμύθητους θησαυρούς" που κρύβει η ανθρώπινη ψυχή. Ηθελα να δείξω τα πάντα μέσα από αυτήν την ταινία. Την άσχημη οικονομική κατάσταση για τους λαούς, όχι ξεκομμένη από τις αιτίες που την προκαλούν. Το απάνθρωπο επίπεδο της σύγχρονης κοινωνίας μας, όχι μακριά από τις εστίες που το δημιουργούν.Μπορεί να δει εύκολα κανείς στην ταινία το πολιτικό βάθος του μηνύματός της. Να αντικρύσει τις κοινωνικές προεκτάσεις του, να λικνιστεί στην ποιητική του ενόραση. Εξαρτάται κατά πόσο θέλει κανείς να τα δει όλα αυτά. Πάνω από όλα είναι μια ταινία για τον άνθρωπο. Για την ίδια τη ζωή μας.

- Γιατί ο ήρωας είναι Αφγανός; Είναι τυχαία επιλογή ή σηματοδοτεί κάτι συγκεκριμένο;

- Ο Αφγανός είναι, απλά, ένα σύμβολο. Συμβολίζει τη φτώχεια των λαών, που αναγκάζονται να ξεριζωθούν για να ζήσουν. Απεικονίζει την κατάσταση μιας γειτονικής χώρας που σήμερα αναστενάζει από την αδελφοκτόνα αιματοχυσία και που κάπου αλλού στον κόσμο έχει άλλο όνομα, όπως η κοντινή σε σας Γιουγκοσλαβία.Για να κατορθώσω να αρθρώσω ένα λόγο, που να είναι κατανοητός στον θεατή, έπρεπε να επιλέξω μια πρόσφατη κοινωνική κατάσταση, που τη ζούμε καθημερινά, ή που τον απόηχό της ακούμε μέσα από τα δελτία ειδήσεων. Ο Αφγανός ήρωάς μου είχε όλα τα "προσόντα" για να το καταφέρω αυτό. Στην αρχή, βλέποντάς τον, διακρίνουμε απλά έναν Αφγανό μετανάστη. Στη συνέχεια η μορφή του, μέσα από τον αγώνα που κάνει για τη σωτηρία της γυναίκας του, παίρνει την όψη του "Χριστού". Ενός σύγχρονου μάρτυρα, που η θυσία του τον αγιάζει. Τον μετουσιώνει σε μορφή μιας ηθικής στάσης. Ο ίδιος ο αγώνας του συνιστά μια στάση ζωής που απαιτεί θυσίες, υπομονή, αγάπη για το συνάνθρωπο και όχι ιδιώτευση. Δεν επιτρέπεται να ταμπουρωνόμαστε στα προβλήματά μας και να μονάζουμε με αυτά, αδιαφορώντας για το διπλανό μας. Οι επτά μέρες που ποδηλατεί συμβολίζουν το χρόνο, τον κοινωνικό χρόνο που μεστώνει τον άνθρωπο μέσα από τον αγώνα, από τη στράτευση της συνείδησης σε κάτι ιερό, ανθρώπινα ιδανικό.

- Ποια κατάσταση επικρατεί σήμερα στον ιρανικό κινηματογράφο;

- Στο Ιράν σήμερα εργάζονται συνολικά 320 σκηνοθέτες, με ετήσια κινηματογραφική παραγωγή γύρω στις 70 ταινίες. Εχει σημασία, όμως, να ιεραρχήσουμε αυτόν τον υπέρμετρο όγκο των κινηματογραφιστών μας και να ερμηνεύσουμε τη συμπεριφορά κάθε ομάδας. Οι Ιρανοί σκηνοθέτες χωρίζονται σε τρεις ομάδες. Είναι οι προπαγανδιστές σκηνοθέτες, που πληρώνονται από την εξουσία για να διαφημίζουν και να προβάλλουν το "κοινωνικό έργο" που έχει επιτελέσει.Η δεύτερη κατηγορία περιλαμβάνει τους εμπορικούς σκηνοθέτες, αυτούς που χρηματοδοτούνται από μεγάλες εταιρίες,για τα συμφέροντα βέβαια, φανερά ή μη, αυτών των εταιριών. Η τρίτη ομάδα Ιρανών σκηνοθετών, που είναι η πιο ολιγάριθμη, παλεύει για τον ποιοτικό κινηματογράφο. Εκείνον τον κινηματογράφο που αντλεί από την αλήθεια και υπηρετεί μόνο την αλήθεια.Είναι φανερό ότι αυτοί οι σκηνοθέτες δεν μπορούν να βρούνε εύκολα χρηματοδότες, ενώ συχνά, πέρα από την οικονομική λογοκρισία που δέχονται, βρίσκονται και στη δίνη της ιδεολογικής λογοκρισίας.Πιστεύω ότι ανήκω σ' αυτήν την τελευταία ομάδα.

Επιπλέον, μια ταινία για να γυριστεί στο Ιράν χρειάζεται να πάρει τέσσερις άδειες από την κυβέρνηση.Μια άδεια που δίνεται μετά την ανάγνωση του σεναρίου. Αλλη μια για την έναρξη των γυρισμάτων (ποιοι θα είναι οι ηθοποιοί, ποιοι οι άλλοι συντελεστές, πού θα γίνουν τα γυρίσματα και από πού βρέθηκαν τα χρήματα για να γυριστεί). Η τρίτη άδεια αφορά στην προβολή της σε αίθουσα και η τελευταία άδεια δίνεται για την εξαγωγή της στο εξωτερικό. Μην ξεχνάμε, βέβαια, ότι και ο ιρανικός κινηματογράφος, όπως κάθε φτωχός κινηματογράφος, ασφυκτιά μπροστά στην καταστροφική επέλαση και κυριαρχία του αμερικανικού κινηματογράφου.

- Τι συμβαίνει με τον αμερικανικό κινηματογράφο στη χώρα σας;

Ο αμερικανικός κινηματογράφος ελέγχει το 60% των αιθουσών στη χώρα μας. Φανταστείτε με τι γοργά βήματα προχωρεί η αμερικανοποίηση της κοινωνίας μας. Καταλαβαίνετε τι σημαίνει αυτό. Ενα μεγάλο έγκλημα σε βάρος ενός λαού με βαθιές πολιτιστικές ρίζες, παράδοση και αξίες. Αυτό συμβαίνει σε όλες τις χώρες που δυναστεύονται οικονομικά, πολιτικά και πολιτισμικά από την Αμερική. Αυτό επιφέρει αυτόματα και μια αταξία στην επαφή των λαών μεταξύ τους.Οι λαοί επικοινωνούν και αδελφώνονται μέσα από τη διαφορετικότητά τους και όχι αυτήν την τεχνητή ισοπέδωση των πολιτισμών τους.

Η ιστορική αφαίμαξη και η δολοφονία, εν ψυχρώ, μεγάλων πολιτισμών εμποδίζει τους λαούς να έρθουν σε επαφή.Με την αμερικανοποίηση δεν μπορούμε να γνωρίσουμε τη σκέψη, τη συμπεριφορά, τον πολιτισμό και την ιστορία των λαών. Ο κινηματογράφος μπορεί και είναι σε θέση να αλλάξει τη ζωή μας, το μυαλό μας, τα συναισθήματά μας προς το καλύτερο. Είναι σε θέση, όμως, όπως συμβαίνει σήμερα με τον αμερικανικό κινηματογράφο, να επιβάλλει ξένους και αλλότριους τρόπους συμπεριφοράς σε λαούς. Ετσι, είναι φανερό ότι υπάρχουν δυο ειδών λογοκρισίες. Η οικονομική και η ιδεολογική λογοκρισία. Αλλοτε από την ντόπια εξουσία και άλλοτε από την "πλανητική" εξουσία.Σημασία έχει για μας τους σκηνοθέτες να υπηρετούμε από καλύτερες θέσεις και με μεγαλύτερη πίστη τους λαούς μας. Αυτό είναι το χρέος μας και η ευθύνη της καλλιτεχνικής δημιουργίας.

Γεράσιμος ΒΑΚΡΟΣ