«Πολλά προβλήματα» για τα ατομικά δικαιώματα, τα οποία δεν μπορούν να παραβλέψουν ούτε οι υπηρεσίες του κράτους, προκαλεί η εφαρμογή της Συμφωνίας Σένγκεν. Το μεγαλύτερο κόστος πληρώνουν οι αλλοδαποί, πρόσφυγες και μετανάστες, καθώς οι προβλεπόμενοι έλεγχοι και το φακέλωμα φαινομενικά αφορούν πρώτα αυτούς, αλλά δε σταματούν εκεί. Και τα πράγματα αναμένεται να εξελιχθούν ακόμα χειρότερα, καθώς σε ενάμιση χρόνο η Κομισιόν και οι κυβερνήσεις των κρατών - μελών προωθούν για εφαρμογή το δεύτερο στάδιο της Συνθήκης.

Συγκεκριμένα: Με το Ν. 2514/97 κυρώθηκαν και ενσωματώθηκαν στην ελληνική νομοθεσία η Συμφωνία Σένγκεν και η Σύμβαση Εφαρμογής της Συμφωνίας Σένγκεν (ΣΕΣ). Τυπικά, καταργούνται οι έλεγχοι και οι διατυπώσεις στα κοινά σύνορα μεταξύ των συμβαλλομένων κρατών (εσωτερικά σύνορα) και δημιουργείται ένας ενιαίος ευρωπαϊκός χώρος διακίνησης προσώπων και αγαθών. Για την ασφάλεια του αποκαλούμενου «χώρου Σένγκεν», η Σύμβαση ρυθμίζει αυστηρές διαδικασίες ελέγχου των κοινών εξωτερικών συνόρων.

Προς υποστήριξη των διαδικασιών αυτών, η Σύμβαση θεσμοθετεί το Σύστημα Πληροφοριών Σένγκεν (SIS), δηλαδή ένα κοινό σύστημα πληροφοριών, στο οποίο κάθε κράτος - μέλος καταχωρίζει, μέσω του Εθνικού Τμήματος SIS, πληροφορίες για καταζητούμενα ή ανεπιθύμητα άτομα και αναζητούμενα οχήματα, όπλα, έγγραφα (συνήθως διαβατήρια) και τραπεζογραμμάτια. Τα στοιχεία αυτά είναι διαθέσιμα για όλα τα κράτη - μέλη της Συμφωνίας.

Ομως, ποιος ορίζει ποιο είναι το ανεπιθύμητο άτομο και με βάση ποια κριτήρια; Η πολιτική δράση ενάντια στην αδικία, στη φτώχεια και ό,τι την αναπαράγει, ενοχλεί; Οι διωκόμενοι Τούρκοι κομμουνιστές ή αυτοί της Βαλτικής, όσοι διώκονται στις πρώην σοσιαλιστικές χώρες από τη μανιασμένη σημερινή άρχουσα τάξη, επειδή δεν πρόδωσαν τα ιδανικά τους, οι αγωνιστές της Παλαιστίνης, αξίζουν συμπαράστασης ή φακελώματος στις λίστες της Σένγκεν, με βάση τις προϋποθέσεις που η περιώνυμη Συμφωνία ορίζει;

Απέναντι σε όλη αυτή τη γιγαντιαία επιχείρηση φακελώματος, ως εγγύηση - δήθεν - των δικαιωμάτων των πολιτών σε σχέση με τις πολλαπλές δυνατότητες επεξεργασίας δεδομένων στο Σύστημα Πληροφοριών Σένγκεν, η Σύμβαση προβλέπει κάποιες προϋποθέσεις για τον τρόπο συλλογής, το είδος των δεδομένων και το χρόνο τήρησης των καταχωρίσεων. Αφ' ετέρου, θέτει ως προαπαιτούμενο της θέσης της σε ισχύ στα κράτη - μέλη, τον ορισμό μιας ανεξάρτητης Αρχής Ελέγχου, αρμόδιας να διερευνά αν από την επεξεργασία και χρήση των δεδομένων προσβάλλονται τα δικαιώματα των ενδιαφερομένων προσώπων (άρθρο 114 ΣΕΣ). Στην Ελλάδα, τις αρμοδιότητες αυτές έχει επωμιστεί η Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα (ΑΠΔΠΧ).

Στο πλαίσιο άσκησης των ελεγκτικών της αρμοδιοτήτων, η Αρχή (όπως καταγράφει την έκθεση πεπραγμένων της για το προηγούμενο έτος) στις 10 - 11 Νοέμβρη 2003 πραγματοποίησε έλεγχο στην έδρα του αρμόδιου Γραφείου στο υπουργείο Δημόσιας Τάξης (στο επονομαζόμενο Γραφείο SIRENE), καθώς και στη Διεύθυνση Πληροφορικής του ίδιου υπουργείου, όπου είναι εγκαταστημένοι οι κεντρικοί υπολογιστές του συστήματος και το τμήμα ανάπτυξης εφαρμογών του.

Ο έλεγχος επικεντρώθηκε σε θέματα ασφάλειας του πληροφοριακού συστήματος, καθώς και σε θέματα που αφορούν τη νομιμότητα των καταχωρίσεων. Βασικός σκοπός του ελέγχου ήταν να διαπιστωθεί, αν έχουν εφαρμοστεί οι συστάσεις, οι όροι και οι προϋποθέσεις που ετέθησαν προηγούμενα και να αντιμετωπιστούν ενδεχόμενα νέα προβλήματα που έχουν ανακύψει από τη λειτουργία του συστήματος.

Για το λόγο αυτό, πραγματοποιήθηκε έλεγχος, πέραν του Γραφείου SIRENE, στη Διεύθυνση Πληροφορικής και συγκεκριμένα στο 3ο Τμήμα Τεχνικής Υποστήριξης του Εθνικού Τμήματος του Συστήματος Πληροφοριών Σένγκεν (N-SIS). Επίσης, στις Διευθύνσεις Αλλοδαπών και Κρατικής Ασφάλειας, στο μέτρο που έχουν το δικαίωμα να τροφοδοτούν και αυτές το Σύστημα.

Από τον έλεγχο, η Αρχή διαπίστωσε ότι «αν και έχουν καταβληθεί σημαντικές προσπάθειες βελτίωσης της ασφάλειας του Εθνικού Τμήματος του SIS, πολλά από τα προβλήματα που είχαν επισημανθεί στην έκθεση του περασμένου έτους (σ.σ: για το 2002) εξακολουθούν να υφίστανται. Συγκεκριμένα, τα κυριότερα προβλήματα που αντιμετώπισε η Αρχή ως Αρχή Ελέγχου Σένγκεν κατά την άσκηση των παραπάνω αρμοδιοτήτων είναι τα εξής:

• Σε πολλές περιπτώσεις, το ελληνικό Γραφείο SIRENE καθυστερεί ιδιαίτερα να διαβιβάσει στην Αρχή τις αιτούμενες πληροφορίες. Το πρόβλημα δεν τίθεται τόσο σε σχέση με καταχωρίσεις που έχουν γίνει από αλλοδαπές αρχές - καθόσον το Γραφείο SIRENE έχει αυτόματη (online) πρόσβαση στο αρχείο του SIS. Στις περιπτώσεις, όμως, που η καταχώριση έχει γίνει από ελληνική αρχή, το Γραφείο SIRENE απευθύνεται στην αρμόδια αρχή που προέβη στην καταχώριση, προκειμένου να έχει πρόσβαση στα πλήρη στοιχεία του φακέλου, για να είναι δυνατό να διαπιστωθεί η νομιμότητα της καταχώρισης (ύπαρξη σχετικής απόφασης κλπ.). Οι περιπτώσεις αυτές αφορούν κυρίως στις καταχωρίσεις που γίνονται κατά το άρθρο 96 (ανεπιθύμητοι αλλοδαποί), αρμόδια για τις οποίες είναι η Διεύθυνση Αλλοδαπών. Κατά την επίσκεψη στα γραφεία της Διεύθυνσης Αλλοδαπών, διαπιστώθηκε ότι ούτε τα άτομα επαρκούν για τη διεκπεραίωση των σχετικών απαντήσεων, ούτε οι συνθήκες εργασίας διευκολύνουν την αποτελεσματική λειτουργία της υπηρεσίας, γεγονός που έχει σοβαρές επιπτώσεις στην έγκαιρη ικανοποίηση των δικαιωμάτων των ενδιαφερομένων προσώπων.
• Σε πολλές περιπτώσεις, οι διαβιβαζόμενες πληροφορίες δεν είναι πλήρεις, υπό την έννοια ότι είτε δεν περιλαμβάνουν το σύνολο των αιτούμενων πληροφοριών, είτε δεν περιέχουν επαρκή αιτιολόγηση των λόγων που οδήγησαν στην καταχώριση. Κρίνεται ότι στις σχετικές απαντήσεις θα έπρεπε να περιλαμβάνεται αναλυτική αναφορά στα πραγματικά περιστατικά που δικαιολογούν την καταχώριση και να επισυνάπτονται οι σχετικές διοικητικές ή δικαστικές αποφάσεις ή εισαγγελικές παραγγελίες, ώστε να καθίσταται δυνατός ο έλεγχος της νομιμότητας εκ μέρους της Αρχής.
• Παρατηρείται καθυστέρηση στη διόρθωση των δεδομένων, όταν η Αρχή προβαίνει σε σχετικό αίτημα. Σε ορισμένες περιπτώσεις μάλιστα, ο χρόνος απάντησης υπερέβη τους έξι μήνες. Και αυτή η διαπίστωση συνδέεται με τη λειτουργία της Διεύθυνσης Αλλοδαπών.
• Η Αρχή θεωρεί ότι το Εθνικό Τμήμα του SIS επιδεικνύει ιδιαίτερη αυστηρότητα όσον αφορά στην καταχώριση αλλοδαπών πολιτών στο SIS. Κρίνεται ότι περιπτώσεις απόρριψης αίτησης ασύλου ή απλής παράνομης εισόδου στη χώρα, όταν δε συνδέονται με εγκληματική συμπεριφορά, πρέπει να σταθμίζονται με διαφορετικό τρόπο από περιπτώσεις ύπαρξης καταδικαστικής απόφασης, εισαγγελικού εντάλματος ή γενικότερα εγκληματικής συμπεριφοράς. Η ευκολία με την οποία καταχωρίζονται περιπτώσεις της πρώτης κατηγορίας έχει συχνά ως αποτέλεσμα τη διαμόρφωση καταστάσεων ανισότητας και κοινωνικής αδικίας.

Σε απλά ελληνικά, πολλές φορές δεν μπορεί ούτε καν η αρμόδια Αρχή ελέγχου (σκεφτείτε ο ενδιαφερόμενος ιδιώτης) να ελέγξει τη «νομιμότητα», τους λόγους μιας «καταχώρισης» στους φακέλους της Σένγκεν. Επιπλέον και όταν ακόμα κριθεί ότι μια «καταχώριση» έγινε από λάθος ή άδικα, η αφαίρεση του ονόματος από τους φακέλους καθυστερεί με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τη ζωή του αδίκως κατηγορούμενου. Και τέλος, οι εδώ αρμόδιοι αξιωματούχοι και υπάλληλοι της Σένγκεν με περισσή άνεση σπεύδουν να καταχωρίσουν στους φακέλους της Σένγκεν άτυχους αλλοδαπούς, πρόσφυγες και μετανάστες.

Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι αρκετοί αλλοδαποί που προσέφυγαν στην ΑΠΔΠΧ, αντιδρώντας στο φακέλωμά τους, δικαιώθηκαν. Συγκεκριμένα, το 2003, η Αρχή κατέληξε σε έκδοση αποφάσεως σε έξι περιπτώσεις, που αφορούσαν όλες αιτήσεις διαγραφής από το SIS ή την Εθνική Βάση Δεδομένων.

Σε δύο από τις περιπτώσεις αυτές, η Αρχή διέταξε τη διαγραφή των σχετικών καταχωρίσεων από το SIS, γιατί η πρωτοβάθμια δικαστική απόφαση, βάσει της οποίας καταχωρίστηκαν οι αλλοδαποί στο Σύστημα, εξαφανίστηκε με απόφαση δευτεροβάθμιου δικαστηρίου.

Στις τέσσερις λοιπές περιπτώσεις, η Αρχή διέταξε τη διαγραφή των σχετικών καταχωρίσεων από την Εθνική Βάση Δεδομένων βάσει της διάταξης του άρθρου 66 παρ. 9 του Ν. 2910/2001 που ορίζει ότι «η καταχώριση αλλοδαπού στον κατάλογο ανεπιθύμητων συνεπεία διοικητικής απέλασης ή για οποιαδήποτε άλλη αιτία, για παράνομη είσοδο, έξοδο, παραμονή ή εργασία στο ελληνικό έδαφος, ο οποίος έχει λάβει την άδεια παραμονής της παρ. 1 του άρθρου 66 του Ν. 2910/2001 και εφόσον στηρίζεται σε γεγονότα που έγιναν σε χρόνο προγενέστερο της έκδοσης της ανωτέρω άδειας παραμονής, δε συνεπάγεται έναντι των κατόχων της οποιοδήποτε έννομο αποτέλεσμα και επέρχεται, αυτοδικαίως, διαγραφή τους από τον ίδιο κατάλογο». Στις περιπτώσεις αυτές, οι αιτούντες κατείχαν νόμιμα άδεια παραμονής που τους χορηγήθηκε βάσει των διατάξεων του Ν. 2910/2001.

Μεγάλος αριθμός αιτήσεων διαγραφής από τη λίστα Σένγκεν αφορούσε επίσης περιπτώσεις ταυτοπροσωπίας, κατά τις οποίες ο αιτών υπήρξε θύμα κλοπής ή απώλειας του διαβατηρίου του, το οποίο χρησιμοποιήθηκε παράνομα από τρίτο άτομο.

Η Αρχή σημειώνει: «Κατά τη διάρκεια του ελέγχου του Ν-SIS διαπιστώθηκε η ανάγκη ρύθμισης της περιπτώσεως σφετερισμού στοιχείων της ταυτότητας φυσικών προσώπων, π.χ., μέσω της κλοπής και ιδιοποίησης διαβατηρίων, η οποία προκαλεί προβλήματα στη φυσιολογική εξέλιξη της μετακίνησης των προσώπων αυτών σε άλλα κράτη - μέλη ή σε τρίτες χώρες, αλλά και προσβάλλει την προσωπικότητα».

Τούτο αποτελεί ένα πρόβλημα, το οποίο φυσιολογικά θα έπρεπε να επιλύεται με διαγραφή των προσωπικών αυτών δεδομένων από το SIS αμέσως μετά τη διαπίστωση ότι ο πραγματικός ιδιοκτήτης των δεδομένων αυτών δεν είναι ο ίδιος με το καταχωρισμένο πρόσωπο. Με το με αρ. SCH/C (99) 21 /1-3-1999 έγγραφο κοινοποιήθηκε στην Αρχή η «Εκθεση της Επιτροπής Προσανατολισμού SIS προς την Κεντρική Ομάδα» με θέμα τη με αρ. 98/2 Γνωμοδότηση της Κοινής Αρχής Ελέγχου σχετικά με την καταχώριση ατόμων στο SIS, των οποίων τα στοιχεία ταυτότητας έχουν αποτελέσει αντικείμενο σφετερισμού. Από τη σχετική γνωμοδότηση προκύπτει ότι «για λόγους ασφαλείας δε θα πρέπει να διαγράφονται οι καταχωρίσεις των προσώπων των οποίων τα στοιχεία της ταυτότητας αποτέλεσαν αντικείμενο σφετερισμού. Το ζήτημα της διαγραφής πρέπει να εξετάζεται ανά περίπτωση με αίτημα του νόμιμου δικαιούχου».

Δηλαδή, έκλεψαν τα στοιχεία σου, ο «νόμος» το διαπιστώνει και το αποδέχεται, αλλά και πάλι δεν ξεμπλέκεις έτσι εύκολα από τα γρανάζια του. Αντίθετα, πρέπει να επιμείνεις και να κάνεις προσφυγές, για να αποδείξεις ότι δεν είσαι εσύ ο ελέφαντας...

Σε επίπεδο ΕΕ έχει συσταθεί η Κοινή Αρχή Ελέγχου Σένγκεν (ΚΑΕ), όπου συμμετέχουν οι Αρχές των κρατών - μελών. Η ΚΑΕ δημιουργήθηκε βάσει του άρθρου 115 της Σύμβασης Εφαρμογής της Συνθήκης με αρμοδιότητα τον έλεγχο της τεχνικής υπηρεσίας υποστηρίξεως του Συστήματος Πληροφοριών Σένγκεν και τη διερεύνηση ζητημάτων εφαρμογής ή ερμηνείας που μπορούν να τεθούν κατά τη λειτουργία του Συστήματος αυτού.

Σύμφωνα με την έκθεση της ΑΠΔΠΧ, το 2003 η ΚΑΕ ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τα ζητήματα που τίθενται από τη «διαδικασία τροποποίησης» (βλ. ενίσχυσης) του Συστήματος, γνωστής ως SIS II, που πρόκειται να τεθεί σε εφαρμογή από το έτος 2006. «Η ανάγκη τροποποίησης του Συστήματος επιβλήθηκε κυρίως από τη διεύρυνση της ΕΕ και την ανάγκη διαχείρισης μεγάλου όγκου πληροφοριών που αυτή συνεπάγεται, καθώς από τη δημιουργία νέων θεσμών για την αντιμετώπιση του οργανωμένου εγκλήματος και της τρομοκρατίας, όπως η ΕΥΡΩΠΟΛ και η EUROJUST, οι οποίες εξέφρασαν τη θέλησή τους για πρόσβαση στο SIS», αναπαράγει τα γνωστά επιχειρήματα των κρατούντων η ΑΠΔΠΧ.

Πάντως, ακόμα και η ΚΑΕ «θεωρεί ότι κατ' αυτόν τον τρόπο υπάρχει κίνδυνος το SIS να καταστεί εργαλείο για την εξυπηρέτηση πολλαπλών σκοπών, με χρήση μάλιστα υψηλής τεχνολογίας που θα επιτρέπει ενδεχομένως επεξεργασία και βιομετρικών δεδομένων, πράγμα που ενέχει σοβαρούς κινδύνους για τα ατομικά δικαιώματα». Ως γνωστόν, τα κορυφαία όργανα της ΕΕ λαμβάνουν διαρκώς αποφάσεις που προωθούν τη χρήση βιομετρικών δεδομένων, ξεκινώντας πρώτα από τους υπηκόους τρίτων κρατών, που θα επιχειρήσουν να ταξιδέψουν στην ΕΕ ή να διέλθουν με κατεύθυνση άλλον προορισμό.

Βέβαια, όλες αυτές οι ανησυχίες και κάποια ημίμετρα που λαμβάνονται, περισσότερο ως στάχτη στα μάτια χρησιμεύουν, παρά πρακτικό αποτέλεσμα φέρουν, από τη στιγμή που τέτοια συστήματα τίθενται σε εφαρμογή, προκειμένου να ελέγχονται άνθρωποι και αντιλήψεις.

Οι κατασταλτικοί μηχανισμοί της ΕΕ γνωρίζουν καλά πώς να υλοποιήσουν τις σχετικές αποφάσεις που λαμβάνονται σε πολιτικό επίπεδο. Και, μάλιστα, πώς να ελέγχουν συνεχώς για την επαγρύπνηση και ενδυνάμωση των μηχανισμών καταστολής.

Επ' αυτού σημειώστε ότι με τη με αρ. SCH/Com-ex (98) 26 def./16-9-1998 απόφαση της Εκτελεστικής Επιτροπής Σένγκεν, δημιουργήθηκε η Επιτροπή Αξιολόγησης Σένγκεν. Σκοπός της, η αξιολόγηση των κρατών - μελών και των υποψηφίων κρατών, προκειμένου να διαπιστωθεί αν τηρούνται οι προϋποθέσεις εφαρμογής της Σύμβασης Εφαρμογής της Συνθήκης Σένγκεν (ΣΕΣ), να καταγραφούν πιθανά προβλήματα και να προταθούν λύσεις.

Στο πλαίσιο της επιτροπής αυτής, συγκροτήθηκε η Ομάδα Εργασίας Αξιολόγησης Σένγκεν, η οποία έχει ως αρμοδιότητα τη διενέργεια επισκέψεων και ελέγχων στα υπό αξιολόγηση κράτη.

Κάθε εξάμηνο διενεργείται έλεγχος σε ένα κράτος - μέλος της Σένγκεν ή σε υποψήφιο κράτος. Οι έλεγχοι ανατίθενται σε Ομάδες Ελέγχου, εξειδικευμένες κατά τομείς και αποτελούμενες από ειδικούς εμπειρογνώμονες των αρμόδιων υπηρεσιών των κρατών - μελών, οι οποίοι συνεπικουρούνται από εκπρόσωπο του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου. Κάθε εξάμηνο προεδρεύει της Ομάδας Ελέγχου ο εκπρόσωπος του κράτους - μέλους που ασκεί την προεδρία της ΕΕ. Μετά τον έλεγχο, συντάσσεται πόρισμα που κοινοποιείται στην Ομάδα Εργασίας. Με βάση τα Πορίσματα των επιμέρους Ομάδων Ελέγχου, η Ομάδα Εργασίας συντάσσει την τελική Εκθεση Αξιολόγησης για το κράτος - μέλος, την οποία υποβάλλει στην Επιτροπή Αξιολόγησης και στο Συμβούλιο.

Στο πλαίσιο της παραπάνω διαδικασίας, η Ομάδα Εργασίας Αξιολόγησης Σένγκεν έχει συστήσει Ομάδες Ελέγχου στους παρακάτω τομείς:

1) Ελεγχος χερσαίων συνόρων.

2) Ελεγχος θαλασσίων συνόρων.

3) Ελεγχος εναέριων συνόρων.

4) Αστυνομική συνεργασία.

5) Θεωρήσεις και προξενική συνεργασία.

6) SIS - SIRENE.

7) Προστασία Δεδομένων.

Δηλαδή, εξετάζουν ενδελεχώς αν οι αρμόδιοι μηχανισμοί καταστολής είναι ανά πάσα στιγμή έτοιμοι να ελέγχουν όλα τα σύνορα, να συνεργάζονται στενά μεταξύ τους στην ανταλλαγή πληροφοριών και δυνάμεων, να ελέγχουν τα στοιχεία και τα έγγραφα όλων των ταξιδιωτών, να φακελώνουν και να εμπλουτίζουν διαρκώς τους φακέλους τους.

Στις ομάδες αυτές μετέχουν εμπειρογνώμονες από το υπουργείο Εξωτερικών, το υπουργείο Δημόσιας Τάξης και την Αρχή Προστασίας Δεδομένων κάθε κράτους - μέλους. Η ελληνική Αρχή συμμετέχει στην Ομάδα Ελέγχου, που αφορά στην Προστασία Δεδομένων.