Ο τομέας της Παιδείας στην ΕΣΣΔ ήταν ένας από τους πρωτοπόρους τομείς, στον οποίο πεντακάθαρα διαφαίνεται ως τα σήμερα ακόμη η υπεροχή του σοσιαλισμού που γνωρίσαμε. Τι ήταν αυτό που εξασφάλισε σε μια καθυστερημένη, αγράμματη στην πλειοψηφία της, χώρα, μέσα μόλις σε μισό αιώνα να γίνει μια από τις πρωτοπόρες χώρες στον τομέα της επιστήμης και του πολιτισμού; Τι είναι αυτό που σήμερα την «ξαναρίχνει», μέσα σε λίγα χρόνια από τις πρώτες θέσεις στον τομέα της εκπαίδευσης που την είχε κατατάξει η UNESCO στην 55η; Οι Σοβιετικοί παιδαγωγοί ξεχώριζαν τουλάχιστον δέκα βασικές διαφορές του συστήματός τους, σε σχέση με τα συστήματα εκπαίδευσης που υπήρχαν στον καπιταλισμό. Αυτές ήταν:

α) Ισες ευκαιρίες εκπαίδευσης για όλα τα παιδιά. Πρόκειται για θεμελιακή διαφορά του σοβιετικού παιδαγωγικού συστήματος, σε σχέση με τα εκπαιδευτικά συστήματα που υπάρχουν έως σήμερα στις καπιταλιστικές χώρες. Ισες ευκαιρίες εκπαίδευσης για όλους τους πολίτες, ανεξάρτητα από φυλετική κι εθνική προέλευση, φύλο και θρησκεία, ταξική ή κοινωνική θέση. Δεν ήταν κάτι απλό. Αντανακλούσε τη βαθιά κοινωνική και δημοκρατική κατάκτηση της Οχτωβριανής Επανάστασης. Δεν πρέπει κανείς να ξεχνά ότι επρόκειτο για μια χώρα όπου, πριν την Επανάσταση, τα 75% του πληθυσμού δεν μπορούσαν ούτε να διαβάσουν, ούτε να γράψουν, ενώ μόλις το 25% των παιδιών πήγαινε σχολείο.

β) Γενικός, υποχρεωτικός χαρακτήρας του εκπαιδευτικού συστήματος. Το 1930, μόλις το νεαρό σοσιαλιστικό σύστημα «ένιωσε» πως μπορεί να σταθεί στα πόδια του, ανακοίνωσε πως περνά στην εκπαίδευση για όλα τα παιδιά (από 8 χρονών) για τουλάχιστον 4 τάξεις. Το 1939 αποφασίστηκε το πέρασμα στην 7τάξια υποχρεωτική εκπαίδευση, το 1958 στην 8τάξια, κι από το 1977 στην 10τάξια υποχρεωτική, γενική και μέση εκπαίδευση.

γ) Η δωρεάν Παιδεία κι ο αποκλειστικά κρατικός χαρακτήρας του εκπαιδευτικού συστήματος. Οχι σαν τη δική μας «δωρεάν» Παιδεία, αλλά πραγματική, ουσιαστική, όπου οι γονείς δεν έβαζαν το χέρι τους στην τσέπη ούτε για το παραμικρό. Με ένα τεράστια δικτυωμένο σύστημα παιδικών σταθμών, δανειστικών βιβλιοθηκών, με Εστίες και χρηματικά επιδόματα για την πλειοψηφία των φοιτητών. Είναι φανερό ότι η εξάλειψη των ταξικών, κοινωνικών διαφορών δεν μπορεί να γίνει όταν υπάρχουν ιδιωτικά εκπαιδευτικά σχολεία. Η εξαφάνιση της «ελευθερίας» δημιουργίας κάθε είδους ιδιωτικών σχολείων είναι σημαντικό βήμα στην εξασφάλιση ίσων ευκαιριών στην εκπαίδευση.

δ) Ενιαίος τύπος εκπαίδευσης. Ο κρατικός, δημόσιος και δωρεάν χαρακτήρα της εκπαίδευσης βοηθούσε και στην εφαρμογή ενός ενιαίου τύπου εκπαίδευσης, που εξασφάλιζε το ομαλό πέρασμα από τη μια βαθμίδα της εκπαίδευσης στην άλλη, με στόχο την όσο το δυνατόν μεγαλύτερη επιθυμητή εξέλιξη. Δεν υπήρχε αυτό, που παρατηρείται κι εντείνεται και στη χώρα μας, όπως και σε άλλες καπιταλιστικές χώρες, να δημιουργούνται εκπαιδευτικά ιδρύματα, που δεν οδηγούν πουθενά, με στόχο την «απορρόφηση» των παιδιών από τα φτωχά λαϊκά στρώματα.

ε) Η Παιδεία - μια κοινωνική υπόθεση. Η Παιδεία ήταν μια κοινωνική, παλλαϊκή υπόθεση, με την έννοια, του συνθήματος: «Ό,τι καλύτερο, για τα παιδιά». Με στόχο την κινητοποίηση όλων των δυνάμεων της κοινωνίας για την εξασφάλιση της συνεχούς ανόδου του επιπέδου του εκπαιδευτικού συστήματος, τη συνεργασία σχολείου - οικογένειας - κοινωνικών φορέων στο παιδαγωγικό έργο.

στ) Ελευθερία επιλογής στη γλώσσα διδασκαλίας. Η ΕΣΣΔ,, μια χώρα όπου ζούσαν δεκάδες εθνότητες, εξασφάλισε το δικαίωμα της επιλογής της γλώσσας, πέραν της ρωσικής. Ηταν ένα μέτρο που ανταποκρινόταν στη λενινιστική εθνική πολιτική. Αρχισε να υλοποιείται από τις πρώτες στιγμές της σοβιετικής εξουσίας, παρά τις δυσκολίες και το τεράστιο κόστος. Χαρακτηριστικά, στα σοβιετικά χρόνια, για πρώτη φορά απέκτησαν γραπτό λόγο 40 λαοί της ΕΣΣΔ. Το 1980, στα σχολεία της ΕΣΣΔ, το μάθημα μπορούσε να γίνει σε μία από τις 46 γλώσσες των λαών της, ενώ ως γλώσσα κοινής επικοινωνίας είχε εδραιωθεί η ρώσικη γλώσσα, που σε άλλα σχολεία ήταν η κύρια γλώσσα και σε άλλα (στα «εθνικά» σχολεία, άλλων εθνοτήτων) διδασκόταν σαν δεύτερη γλώσσα.

ζ) Υψηλό επιστημονικό επίπεδο γνώσης. Το σοβιετικό κράτος προσπάθησε να εξασφαλίσει υψηλό επιστημονικό επίπεδο γνώσης στα σχολεία. Η σοσιαλιστική παιδαγωγική, στηριζόμενη στο διαλεκτικό και ιστορικό υλισμό, στην αξιοποίηση των εκπαιδευτικών κι επιστημονικών κατακτήσεων, πέτυχε να εξασφαλίσει ένα από τα υψηλότερα επίπεδα παρεχόμενης γνώσης στον κόσμο. Αντίθετα, σήμερα στη χώρα μας: «Το σημερινό σχολείο έχει χάσει και τα ελάχιστα ψήγματα μορφωτικής λειτουργίας που του είχαν απομείνει. Ο όγκος της διδακτέας ύλης, η αναγωγή των επιδόσεων και των εξετάσεων σε αυτοσκοπό, περιορίζει στο ελάχιστο τα περιθώρια δημιουργικής παρέμβασης των εκπαιδευτικών στο περιεχόμενο του. Ετσι ως "καλό" σχολείο αναγορεύεται αυτό που μιμείται το φροντιστήριο. Αυτό, δηλαδή, που, αντί να οργανώνει επιστημονικά τη γνώση, ως σύστημα ερμηνείας της πραγματικότητας και πολύτιμο εφόδιο για τη ζωή, τυποποιεί, συσκευάζει και παραδίδει αποσπασματικές γνώσεις, ως εμπόρευμα για κατανάλωση στις εξετάσεις. Σαν αναπόφευκτη συνέπεια της φροντιστηριοποίησης του σχολείου, το περιεχόμενό του γίνεται ακόμη πιο φορμαλιστικό, σχολαστικό, ανιαρό. Το πρόγραμμά του υπερφορτώνεται με ολοένα και περισσότερες ανούσιες και ασύνδετες μεταξύ τους λεπτομέρειες, που καταβροχθίζουν άσκοπα, όχι μόνο τον ελεύθερο χρόνο του μαθητή, αλλά και εκείνον που χρειάζεται για να σκεφθεί, να αφομοιώσει, να προβληματιστεί. Το βαθμοθηρικό ανταγωνιστικό πνεύμα, που δεν ταιριάζει στην ψυχοσύνθεση της νεολαίας, εντείνεται στο έπακρο. Αποτέλεσμα είναι ότι η μεγάλη πλειοψηφία των μαθητών παγιδεύεται στην αποστροφή προς το διάβασμα και το σχολείο, ενώ ακόμη και εκείνοι οι λίγοι μαθητές που κατακτούν υψηλές επιδόσεις, δεν αποκτούν ουσιαστικές γνώσεις. Εξαντλούνται στη στείρα αποστήθιση και ξεχνούν όσα έμαθαν την επομένη των εξετάσεων. Ούτε γενική παιδεία αποκτούν, ούτε τις ειδικές γνώσεις που απαιτεί το επιστημονικό αντικείμενο που σπουδάζουν».¹

η) Διαχωρισμός σχολείου από την εκκλησία. Από το 1918, με σχετικό Διάταγμα έγινε ο διαχωρισμός κράτους (και σχολείου) από την εκκλησία. Ηταν μια καθαρά αστικο-δημοκρατική κατάκτηση, που επέβαλε η σοσιαλιστική εξουσία. Στη χώρα μας 86 χρόνια μετά την Οκτωβριανή επανάσταση αυτό το πολύ απλό βήμα δεν έχει ακόμη γίνει.

θ) Κομμουνιστική διαπαιδαγώγηση. Κι όμως το σχολείο στις σοσιαλιστικές χώρες ήταν «πολιτικοποιημένο», κομματικοποιημένο, λένε ορισμένοι. Δεν υπάρχει μεγαλύτερη υποκρισία από το να μας λένε ότι εκείνο το εκπαιδευτικό σύστημα ήταν «χαρακτηρισμένο», ενώ το δικό μας είναι «απολίτικο», «ανεξάρτητο», ότι δήθεν αφήνει την πολιτική «έξω από τα σχολικά κτίρια και τις σχολικές αυλές». Η πραγματικότητα είναι διαφορετική! Το εκπαιδευτικό σύστημα κάθε χώρας παίζει σημαντικότατο ρόλο στην παραγωγή και αναπαραγωγή της κυρίαρχης ιδεολογίας, στα πλαίσια του κοινωνικο-πολιτικού συστήματος κάθε χώρας. Σ' αντίθεση με τα ιδανικά του ευρωπαϊκού κοσμοπολιτισμού, που σήμερα κυριαρχούν στην ελληνική παιδεία, ως «σήμα κατατεθέν» του κύριου προσανατολισμού της υποταγής κι ενσωμάτωσης της χώρας στους ιμπεριαλιστικούς οργανισμούς, το σοβιετικό παιδαγωγικό σύστημα έθετε ως στόχο του τη διαπαιδαγώγηση στη βάση των αρχών της κοινωνικής δικαιοσύνης και ισότητας, του προλεταριακού διεθνισμού.

Κάποιος που αναγνωρίζει ότι η Σοβιετική Ενωση ήταν πρωτοπόρος σε τομείς, όπως αυτός της Παιδείας, ίσως του φανεί παράξενο ότι το σύστημα λαϊκής εκπαίδευσης, που υπήρχε στα χρόνια του σοσιαλισμού στη Ρωσία, έχει πλέον ξεχαρβαλωθεί. «Γιατί να χαλάσουν κάτι ωραίο και πρωτοπόρο;» - θα μπορούσε να αναρωτηθεί. Κι όμως αυτό έχει συμβεί, γιατί το σύστημα της Παιδείας που υπήρχε στην ΕΣΣΔ μπορούσε να υπάρχει μόνο στο συγκεκριμένο σύστημα κοινωνικών σχέσεων, κι ήταν μια παράμετρος της υπεροχής αυτού του συστήματος απέναντι στον καπιταλισμό. Γι' αυτό και η Παιδεία στην καπιταλιστική πλέον Ρωσία δεν μπορούσε να μείνει η ίδια. Τι άλλαξε;

Ιδού μερικά ενδιαφέροντα νούμερα της επίσημης στατιστικής για τα σχολεία²: Το 1990 στη Σοβιετική Ρωσία υπήρχαν 67,6 χιλιάδες δημόσια σχολεία της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσής της, στα οποία πήγαιναν 20.328.000 εκατομμύρια παιδιά. Υπήρχε κάλυψη 100% των παιδιών, σε 100% δημόσια σχολεία.

Το 1998, στην καπιταλιστική Ρωσία υπήρχαν 67,9 χιλιάδες δημόσια και ιδιωτικά σχολεία πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, στα οποία πήγαιναν 21.479.000 παιδιά. Αν και τα παιδιά είναι παραπάνω, δεν υπάρχει κάλυψη 100% των παιδιών. Σε 1,5 με 2 εκατομμύρια υπολογίζει η ρωσική αστυνομία τα «παιδιά του δρόμου», που είναι κυρίως παιδιά αυτής της ηλικίας, και τα οποία δε φοιτούν σε κανένα σχολείο! Εκτός αυτού, την ίδια περίοδο τα δημόσια σχολεία ήταν 67,3 χιλιάδες. Ενώ, δηλαδή, είχε αυξηθεί ο αριθμός των παιδιών που πήγαιναν στα δημόσια σχολεία (21.429.000), σε σχέση με τα σοσιαλιστικά χρόνια, τα σχολεία αρχίζουν να μειώνονται (μέχρι στιγμής κατά 300 σχολεία λιγότερα). Τέλος, εμφανίστηκαν 600 ιδιωτικά σχολεία (0,9% όλων σχολείων) στα οποία φοιτούν 50,2 χιλιάδες μαθητές (το 0,23% όλων των μαθητών). Μπορεί κανείς στις συνθήκες της οικονομικής εξαθλίωσης, που υπάρχουν στη σημερινή καπιταλιστική Ρωσία, να αμφισβητήσει πως σ' αυτά τα ιδιωτικά σχολεία μορφώνονται τα παιδιά της νέας αστικής τάξης;

Νεότερα στοιχεία³ δείχνουν πως τα τελευταία χρόνια εκδηλώνεται εντονότερα το πρόβλημα της υπογεννητικότητας. Ετσι τα παιδιά στις πρώτες τάξεις του Δημοτικού είναι κατά 25% λιγότερα σε σχέση με πριν 5-10 χρόνια. Το αποτέλεσμα είναι να κλείνουν επαρχιακά σχολεία. Ηδη υπολογίζεται πως στη χώρα το 2002 απέμειναν 65 χιλιάδες σχολεία (περίπου 3 χιλιάδες λιγότερα σε σχέση με πριν 4 χρόνια). Αυξάνονται βέβαια και οι δυσκολίες των παιδιών της επαρχίας να σπουδάσουν. Αντίθετα, τα ιδιωτικά σχολεία δείχνουν να σταθεροποιούνται και είναι σήμερα 662 (περίπου 1% όλων των σχολείων), στα οποία φοιτούν 65,9 χιλιάδες μαθητές (το 0,3% του συνόλου των μαθητών⁴.

Κλονίστηκε και στη συνέχεια διαλύθηκε ο ενιαίος χαρακτήρας της εκπαίδευσης⁵. Η διαλυτική αυτή πολιτική γίνεται στο όνομα του συγχρονισμού του εκπαιδευτικού συστήματος με τις «ανάγκες της αγοράς» και τα διεθνή πρότυπα, αλλά και του τάχατες ...εκδημοκρατισμού της εκπαίδευσης! Στην πραγματικότητα, αποτελεί στάδιο στην πορεία ιδιωτικοποίησης, της παραπέρα οικονομικής αφαίμαξης των εργαζομένων, της δημιουργίας διαφορετικών επιπέδων μόρφωσης, ανάλογα με την κοινωνική τάξη και στρώμα, στην οποία ανήκουν οι γονείς των παιδιών. Το ενιαίο σχολείο διαμελίστηκε. Ενα 15% αυτών των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων ασχολείται με την αποκλειστική «καλλιέργεια» κάποιων «ειδικών» δεξιοτήτων των παιδιών.

Ο προϋπολογισμός της Ρωσικής Ομοσπονδίας (του 2000) έδωσε ένα ποσοστό 3,58% των εξόδων του για τις ανάγκες της Παιδείας. Κι αυτά όμως δε δίνονται με ενιαίο τρόπο: 17,8% καλύπτονται από το ομοσπονδιακό ταμείο, 19,2% από τα ταμεία των περιφερειών και 63% από τα ταμεία των τοπικών (δημοτικών) αρχών. Αυτό, όπως είναι φανερό, οδηγεί σε μεγάλες διαφοροποιήσεις στα έξοδα της εκπαίδευσης, ανάλογα με τη δυνατότητα που έχει ο συγκεκριμένος δήμος! Με βάση τα ίδια τα στοιχεία του ρωσικού υπουργείου Παιδείας το τι ξοδεύει ο πιο «φτωχός» δήμος για ένα παιδί σε σχέση με αυτά που ξοδεύει ένας «πλούσιος» δήμος είναι κατά 15,6 φορές (!) λιγότερα. Για τον προϋπολογισμό του 2004 προβλέπεται μια αύξηση των δαπανών για την Παιδεία, έτσι αυτές θα φτάσουν στο 4,4% των εξόδων του προϋπολογισμού.

Για μια εύλογη σύγκριση, να πούμε ότι στα 1983 οι δαπάνες για την Παιδεία στην ΕΣΣΔ ήταν 44,6 δισ. ρούβλια⁶ ή το 12,6% των συνολικών εξόδων του προϋπολογισμού της χώρας, που ήταν συνολικά 353,8 δισ. ρούβλια. Το ποσό αυτό του 12,6% γίνεται ακόμη μεγαλύτερο, σε σχέση με το σημερινό 4%, αν σκεφτεί κανείς ότι τη σοβιετική περίοδο ο συνολικός προϋπολογισμός της ΕΣΣΔ δεν είχε καμία σύγκριση με τον σημερινό μίζερο προϋπολογισμό της Ρωσίας, (που συγκρίνεται με αυτόν της Νέας Υόρκης) και που βέβαια, στις συνθήκες της καπιταλιστικής οικονομίας συντάσσεται στη βάση της «διευκόλυνσης» της κερδοφορίας του ιδιωτικού κεφαλαίου και του περιορισμού των κοινωνικών δαπανών.

Τα αποτελέσματα αυτής της οικονομικής πολιτικής απέναντι στην Παιδεία, είναι παραπάνω από φανερά: Εκπαιδευτικοί: Με βάση τα στοιχεία που έδωσε για την κατάσταση έως στις 28/8/2003 το υπουργείο Παιδείας της Ρωσικής Ομοσπονδίας, οι αρχές οφείλουν στους εκπαιδευτικούς 130 εκατομμύρια ρούβλια, από μισθούς προηγούμενων μηνών! Παιδιά: Αν στη σοβιετική περίοδο είχε καθιερωθεί ότι στα παιδιά δίνεται στο σχολείο δωρεάν ζεστό πρωινό, σήμερα (στοιχεία του 2000) το ποσοστό των σχολείων που είναι σε θέση να υλοποιήσουν κάτι τέτοιο είναι στο 56,7% των σχολείων. (Από το 2002 η κατάσταση έχει χειροτερεύσει). Αυτό οδηγεί, εξαιτίας και της οικονομικής ανέχειας των γονιών, πολλά παιδιά να μην μπορούν να παρακολουθήσουν το μάθημα, να έχουμε λιποθυμίες, εξαιτίας της πείνας τους!

Ενα πρώτο πράγμα που μπορεί κανείς να παρατηρήσει, είναι ότι μεθοδικά καταργήθηκαν ή καταργούνται όλα εκείνα τα στοιχεία που χαρακτήριζαν το λαϊκό σύστημα Παιδείας επί ΕΣΣΔ. Ταξικοί φραγμοί υψώνονται, όπως και πριν την Οχτωβριανή Επανάσταση! «Το τέρας του IQ, ήδη, διολίσθησε και στο ρωσικό σχολείο και κατέλαβε κυρίαρχη θέση σ' αυτό. Προς το παρόν, για να μην τρομάξουν τους γονείς, αποκαλούν "συνομιλία" την εισαγωγή των τεστ στα παιδιά της πρώτης Δημοτικού, αλλά σταδιακά προβλέπεται η εισαγωγή ενός ολόκληρου συστήματος διαστρωμάτωσης, με την εισαγωγή πολλαπλών εξετάσεων, το διαχωρισμό των παιδιών σε τάξεις "γυμνασιακές", "οικονομικές", "ανθρωπιστικές", "κανονικές" κλπ.» - σημειώνει μια Ρωσίδα εκπαιδευτικός⁷. Ταυτόχρονα, με χρηματοδότηση ξένων ιμπεριαλιστικών οργανισμών εισάγεται το «δικό» μας σύστημα των πανεθνικών εξετάσεων για την εισαγωγή στα ΑΕΙ.

Ασφυκτικότερος κι αντιδημοκρατικός ο έλεγχος στους εκπαιδευτικούς: Δε μιλάμε μόνο για τα ιδιωτικά εκπαιδευτικά ιδρύματα, όπου πλέον ο ιδιώτης -επιχειρηματίας έχει τον πρώτο λόγο στον έλεγχο, στην αξιολόγηση του έργου του εκπαιδευτικού, φτάνοντας έως την απόλυσή του (σε μια χώρα στην οποία δεν υπήρχε ανεργία), αλλά και για τα δημόσια σχολεία. Σιγά - σιγά επιστρέφει η αξιολόγηση των εκπαιδευτικών, με «νέα» αντιδημοκρατικά και καπιταλιστικά χαρακτηριστικά. Ηδη ο «σύμβουλος» από αρωγός του εκπαιδευτικού μετατρέπεται σε «επιθεωρητή», που έχει τη δυνατότητα μέσω της βαθμολογίας να επιβάλλει και χρηματικά πρόστιμα στους εκπαιδευτικούς! Ταυτόχρονα, η ρωσική κυβέρνηση δηλώνει την επιδίωξή της να αρχίσει την εφαρμογή ενός συστήματος «αξιολόγησης» του εκπαιδευτικού έργου του κάθε σχολείου, δίνοντας ανάλογα «οικονομικά κίνητρα». Δηλαδή, προωθείται, μέσω της «αξιολόγησης» η προνομιακή χρηματοδότηση κάποιων μόνο εκπαιδευτικών ιδρυμάτων.

Οι παραπάνω εξελίξεις μπορούν να πείσουν τον καθένα πως δεν μπορούν να υπάρξουν σοσιαλιστικές εκπαιδευτικές «νησίδες» στα πλαίσια του καπιταλισμού. Ακόμη κι εκεί όπου στο παρελθόν έχει γίνει τεράστιο έργο και ακόμη πολλοί εκπαιδευτικοί έχουν γαλουχηθεί και υποστηρίζουν ως τα σήμερα τις σοσιαλιστικές αξίες. Ιδιαίτερα τώρα, που με τα ζητήματα της μόρφωσης ασχολούνται μεθοδικά και φανερά όχι μόνο τα κόμματα, οι εθνικές κυβερνήσεις, αλλά και διεθνικοί οργανισμοί, όπως ο ΟΟΣΑ, η Παγκόσμια Τράπεζα, η ΕΕ, οργανώσεις εργοδοτών, ακόμη κι ένας τέτοιος ψυχροπολεμικός οργανισμός όπως το ΝΑΤΟ, που μέχρι πριν μερικές δεκαετίες ούτε καν θα μπορούσαμε να διανοηθούμε πως θα βάλει στο «μάτι» ακόμη και τα εκπαιδευτικά συστήματα και το περιεχόμενο της μάθησης. Το χειρότερο είναι πως όχι μόνο ασχολούνται, αλλά επεξεργάζονται και κατευθύνσεις, από κοινού βέβαια με τις εθνικές αντιλαϊκές κυβερνήσεις, οι οποίες στη συνέχεια τις θέτουν σε εφαρμογή. Είναι χαρακτηριστικό πως η Παγκόσμια Τράπεζα χρηματοδοτεί όλες αυτές τις αντιλαϊκές «μεταρρυθμίσεις» στο χώρο της Παιδείας που γίνονται στη Ρωσία.

1. Απόφαση της ΚΕ του ΚΚΕ «Για την Παιδεία. Βασικά συμπεράσματα από τις εξελίξεις και τη δράση μας στο κίνημα της Παιδείας. Κατευθύνσεις και προγραμματισμός δουλιάς». ΓΕΝΑΡΗΣ 2002. σελ. 3-4.

2. Τα παραπάνω στοιχεία είναι από τη διεύθυνση: http://www.nasledie.ru/obraz/7-2/7-2-3/index.shtml#1

3. Πρακτορείο REGIONS: http://www.regions.ru/newsarticle/news/id/815257.html

4. http://www.ej.ru/085/russia/09/index.html

5. Τα στοιχεία είναι από τη σελίδα του υπουργείου Παιδείας της Ρωσικής Ομοσπονδίας (2002): http://www.ed.gov.ru/obzor.html

6. Τα στοιχεία είναι από την εισήγηση του Προέδρου της Κρατικής Επιτροπής Σχεδιασμού της ΕΣΣΔ Β. Γκαρμπούζοφ, στην 7η Ολομέλεια του Ανωτάτου Σοβιέτ της ΕΣΣΔ με θέμα: «Για τον κρατικό προϋπολογισμό της ΕΣΣΔ το 1983». Εκδόσεις ΠΟΛΙΤΙΖΝΤΑΤ 1982.

7. ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ, 29/7/2001. Ζ. ΑΛΕΞΕΕΒΑ: «Από ποιον δανειζόμαστε;».