Ο άνθρωπος είναι το πιο παράξενο πρωτεύον θηλαστικό. Περπατάμε στα δυο μας μόνο άκρα, κουβαλώντας έναν συγκριτικά τεράστιο εγκέφαλο και έχουμε αποικίσει κάθε γωνιά της υδρογείου. Οι ανθρωπολόγοι και οι βιολόγοι από παλιά προσπαθούσαν να καταλάβουν πώς το είδος μας έφτασε να διαφέρει τόσο από το συνηθισμένο για τα πρωτεύοντα θηλαστικά στους τομείς αυτούς. Στο πέρασμα των χρόνων διατυπώθηκαν όλων των λογιών οι υποθέσεις για την εξήγηση αυτών των διαφορών. Ολο και περισσότερα στοιχεία δείχνουν ότι αυτές οι... παραξενιές της ανθρωπότητας έχουν έναν κοινό παρονομαστή: είναι σε μεγάλο βαθμό αποτέλεσμα της φυσικής επιλογής για την αύξηση της διαιτητικής ποιότητας (με την έννοια της αφομοίωσης περισσότερων θερμίδων, σε μικρότερο όγκο τροφής) και της αποτελεσματικότητας αναζήτησης της τροφής. Οι αλλαγές στη διαθεσιμότητα της τροφής, στο πέρασμα των αιώνων, επηρέασαν σημαντικά τους ανθρωπίδες προγόνους μας. Ετσι, σύμφωνα με τον Γ. Λέοναρντ, καθηγητή Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο Νορθγουέστερν των ΗΠΑ, με την εξελικτική έννοια, είμαστε ό,τι τρώμε.

Παράλληλα, ό,τι τρώμε είναι ένας ακόμη τρόπος που διαφέρουμε από τα αδέρφια μας της οικογένειας των πρωτευόντων. Οι σύγχρονοι άνθρωποι σε όλο τον κόσμο τρώνε τροφές πιο πλούσιες σε θερμίδες και θρεπτικά συστατικά απ' ό,τι τα ξαδέρφια μας, οι μεγάλοι πίθηκοι. Πότε και πού άρχισαν να διαφέρουν οι διατροφικές μας συνήθειες από αυτές των πρωτευόντων θηλαστικών; Παραπέρα, σε ποιο βαθμό οι σύγχρονοι άνθρωποι έχουν απομακρυνθεί από την αρχέγονη διατροφή;

Το 1985, ο Σ. Μπόιντ Ιτον και ο Μ. Κόνερ, του Πανεπιστημίου Εμορι των ΗΠΑ, δημοσίευσαν μια μελέτη στην οποία υποστήριζαν ότι η διάδοση στις σύγχρονες κοινωνίες πολλών χρόνιων ασθενειών, όπως η παχυσαρκία, η υπέρταση, οι στεφανιαίες παθήσεις και ο διαβήτης, είναι συνέπεια της μεγάλης διαφοράς ανάμεσα στις σύγχρονες διατροφικές συνήθειες και στον τύπο δίαιτας που έκαναν οι προϊστορικοί άνθρωποι - τροφοσυλλέκτες. Από τότε, η κατανόηση των διατροφικών αναγκών του ανθρώπου έχει προχωρήσει πολύ, κυρίως χάρη στις συγκριτικές αναλύσεις της διατροφής σύγχρονων πληθυσμών που ζουν παραδοσιακά και της διατροφής άλλων πρωτευόντων θηλαστικών. Τώρα ξέρουμε ότι οι άνθρωποι εξελίχτηκαν όχι για να ζουν με μια συγκεκριμένη παλαιολιθική δίαιτα, αλλά για να έχουν τη μέγιστη ευελιξία στη διατροφή τους. Αυτό το συμπέρασμα έχει σημαντικές επιπτώσεις στη συζήτηση που γίνεται για το τι πρέπει να τρώει ο άνθρωπος ώστε να παραμένει υγιής.

Για να εκτιμήσουμε το ρόλο της διατροφής στην ανθρώπινη εξέλιξη, πρέπει να θυμηθούμε ότι η αναζήτηση της τροφής, η κατανάλωσή της και τελικά η χρήση της στις βιολογικές διεργασίες είναι κρίσιμες πλευρές της οικολογίας του οργανισμού. Το ενεργειακό ισοζύγιο ανάμεσα στους οργανισμούς και το περιβάλλον τους, δηλαδή η ενέργεια που καταναλώνουν σε σχέση με την ενέργεια που προσπορίζονται απ' αυτό, έχει σημαντικές επιπτώσεις στην προσαρμογή του οργανισμού για την επιβίωση και την αναπαραγωγή. Αυτά τα δύο στοιχεία της δαρβίνειας θεωρίας της εξέλιξης των ειδών αντανακλώνται στον τρόπο που διαιρούμε τον ενεργειακό «προϋπολογισμό» ενός ζώου. Η ενέργεια συντήρησης είναι εκείνη που επιτρέπει στο ζώο να παραμείνει ζωντανό σε καθημερινή βάση. Η ενέργεια παραγωγής σχετίζεται με την τεκνοποίηση και την ανατροφή της επόμενης γενιάς. Για τα θηλαστικά, αυτή η ενέργεια περιλαμβάνει και το αυξημένο κόστος για τη μητέρα την περίοδο της εγκυμοσύνης και του θηλασμού.

Ο τύπος περιβάλλοντος στο οποίο κατοικεί ένα ον επηρεάζει την κατανομή ενέργειας ανάμεσα στις δύο κατηγορίες. Το σκληρό περιβάλλον απαιτεί περισσότερη ενέργεια συντήρησης. Ωστόσο, ο στόχος όλων των οργανισμών είναι ο ίδιος: η αφιέρωση των απαραίτητων πόρων για την αναπαραγωγή, που εξασφαλίζει τη μακροημέρευση του είδους. Ετσι, παρατηρώντας τον τρόπο που τα ζώα αποκτούν και στη συνέχεια κατανέμουν την ενέργεια που παίρνουν από την τροφή, μπορούμε να καταλάβουμε καλύτερα πώς η φυσική επιλογή προκαλεί τις εξελικτικές αλλαγές.

Σύμφωνα με τον καθηγητή Λέοναρντ, το βάδισμα στα δύο πόδια είναι ενεργειακά πιο οικονομικό από το βάδισμα στα τέσσερα που χρησιμοποιούν όλα τα άλλα πρωτεύοντα θηλαστικά. Αν οι χιμπατζήδες, οι γορίλες και οι ουρακοτάγκοι χρειάζεται ακόμα και σήμερα να μετακινηθούν μόλις ένα με δύο χιλιόμετρα την ημέρα για να βρουν την τροφή τους, το ίδιο δε συνέβαινε με τους ανθρωπίδες που εμφανίστηκαν όχι μέσα στο πυκνό δάσος, αλλά σε πιο ανοιχτές περιοχές. Πολύ περισσότερο που τα τελευταία εκατομμύρια χρόνια τα δάση συρρικνώθηκαν περισσότερο και έτσι οι πρόγονοί μας έπρεπε να διανύουν όλο και μεγαλύτερες αποστάσεις, μέχρι και 10 χιλιόμετρα την ημέρα για να βρουν τροφή.

Το όρθιο βάδισμα έδωσε ώθηση σε μια άλλη εξέλιξη: την αύξηση του μεγέθους του εγκεφάλου. Από τα 400 κυβικά εκατοστά του αυστραλοπιθήκου, στα 1.350 κατά μέσο όρο του σύγχρονου ανθρώπου. Ο εγκέφαλος είναι το πιο ενεργειοβόρο όργανο. Καταναλώνει σχεδόν το ένα τέταρτο της ενέργειας που παίρνει ο ενήλικος άνθρωπος από τις τροφές. Πώς η εξέλιξη οδήγησε σε αυτό τον ενεργειακά αδηφάγο εγκέφαλο;

Σύμφωνα με μια θεωρία, η όρθια στάση βοήθησε τους ανθρωπίδες να ψύξουν καλύτερα την εγκεφαλική κοιλότητα, αφαιρώντας τους περιορισμούς που υπήρχαν πριν γι' αυτό το ευαίσθητο στη θερμοκρασία όργανο. Φυσικά, η αύξηση του μεγέθους του εγκεφάλου δε θα ήταν δυνατή παρά μόνο αφότου η διατροφή των προγόνων μας έγινε αρκετά πλούσια σε θερμίδες, περνώντας από τη φάση του τροφοσυλλέκτη στη φάση του κυνηγού (το κρέας περιέχει στη μονάδα βάρους πολύ περισσότερες θερμίδες από τα φρούτα). Το πέρασμα από τη μια φάση στην άλλη θεωρείται ότι ήταν αποτέλεσμα περιβαλλοντικών πιέσεων, δηλαδή της παραπέρα αύξησης των βοσκοτόπων σε βάρος των πλούσιων σε φρουτόδεντρα δασών. Σε αντίθεση με τους άλλους κλάδους των ανθρωπιδών, ο Χόμο Ερέκτους βρήκε εξελικτικά λύση στο κυνήγι των θηλαστικών, που είχαν στο μεταξύ γίνει πολυπληθέστερα ακριβώς λόγω των αυξημένων βοσκοτόπων. Μπορεί η βελτίωση της διατροφής να μην εξηγεί από μόνη της την αύξηση του μεγέθους του εγκεφάλου των προγόνων μας, αλλά οπωσδήποτε έπαιξε κρίσιμο ρόλο.

Ο άνθρωπος - κυνηγός χρειάστηκε κάποια στιγμή να αρχίσει να μετακινείται σε μεγαλύτερες αποστάσεις για να καλύψει τις διατροφικές του ανάγκες, ακολουθώντας συχνά τα κοπάδια των άγριων ζώων. Κατ' αυτόν τον τρόπο εξαπλώθηκε σιγά σιγά σε όλες τις ηπείρους.

Ενα καταπληκτικό χαρακτηριστικό του ανθρώπινου είδους είναι η τεράστια ποικιλία αυτών που τρώμε. Μπορέσαμε να ευημερήσουμε σχεδόν σε κάθε οικοσύστημα πάνω στη γη, με δίαιτες που εκτείνονται από την κατανάλωση σχεδόν αποκλειστικά ζωικών τροφών, όπως κάνουν οι πληθυσμοί της Αρκτικής, μέχρι την κατανάλωση σχεδόν αποκλειστικά βολβών και δημητριακών, όπως κάνουν οι πληθυσμοί των Ανδεων. Η ποικιλία των στρατηγικών που αναπτύξαμε για την κάλυψη των διατροφικών μας αναγκών και η συνεχώς αυξανόμενη αποτελεσματικότητα με την οποία παίρνουμε ενέργεια και θρεπτικές ουσίες από το περιβάλλον είναι πραγματικά ένα από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της ανθρωπότητας. Η πρόκληση για το σύγχρονο άνθρωπο είναι να εξισορροπήσει τις θερμίδες που καταναλώνει με τις θερμίδες που καίει.