RIZOSPASTIS

Εύλογα γεννιούνται ερωτήματα. Πρόκειται για ανικανότητα της κυβέρνησης της ΝΔ; Μήπως στην Ελλάδα υποτιμάμε την Ερευνα λόγω παραγωγικού μοντέλου; Πρόκειται για ένα ακόμα σκάνδαλο για να ωφεληθούν συγκεκριμένοι κύκλοι; Στην πραγματικότητα το πρόβλημα πηγάζει από την ουσία της αστικής στρατηγικής, που θέλει ερευνητικά και πανεπιστημιακά ιδρύματα εξαρτώμενα από την αγορά και ευθυγραμμισμένα με τις ευρωπαϊκές κατευθύνσεις για να φτάνει η «καινοτομία» στην τσέπη των επιχειρηματιών. Αυτή είναι η μεγαλύτερη ευθύνη της σημερινής κυβέρνησης της ΝΔ, αλλά και των προκατόχων της. Οχι ότι στερείται βούληση, αλλά ότι υπηρετεί πιστά μια πολιτική που οδηγεί μοιραία σε ανταγωνισμούς, βάθεμα της κατηγοριοποίησης μεταξύ των ερευνητικών ομάδων και, φυσικά, αδικίες και σκάνδαλα.

Ας πάρουμε το παράδειγμα του «Trust your stars», που είναι το θέμα αιχμής του τελευταίου διαστήματος. Προφανώς η κρίση των ερευνητικών προτάσεων ήταν προβληματική, η διαδικασία απαράδεκτη και οι διαμαρτυρίες όσων ομάδων αποκλείστηκαν απολύτως δικαιολογημένες. Οι διαθέσιμοι κριτές ήταν ελάχιστοι, με αποτέλεσμα - όπως καταγγέλλεται - να αξιολογούνται προτάσεις από ανθρώπους με άσχετο επιστημονικό υπόβαθρο και ειδίκευση. Τα κείμενα των αξιολογήσεων φαίνεται πως περιείχαν ακόμα και κρίσεις κατασκευασμένες με λογισμικό Τεχνητής Νοημοσύνης, ενώ υπήρχαν πανομοιότυπες εκφράσεις ανάμεσά τους, συχνά αντιεπιστημονικές και ατεκμηρίωτες, κατά παράβαση κάθε κανόνα δεοντολογίας του peer review - της διαδικασίας δηλαδή που αναγνωρίζει η διεθνής επιστημονική κοινότητα ως κατάλληλη για την κρίση τόσο εξειδικευμένων θεμάτων. Σοβαρό θέμα είναι και η μεγάλη καθυστέρηση στην ολοκλήρωση της διαδικασίας, που όχι μόνο δείχνει απαξία προς την προσπάθεια όσων υπέβαλαν πρόταση αλλά υποτιμά και το προσδοκώμενο αποτέλεσμα, αφού οδήγησε σε συμπύκνωση του χρόνου υλοποίησης. Η δράση θα έπρεπε να έχει ολοκληρωθεί έως 31/12/2025, αλλά η παράταση μέχρι τον Ιούνη του 2026 δεν καλύπτει τον χαμένο χρόνο. Ολα τα παραπάνω καταδεικνύουν τις σοβαρότατες ευθύνες της κυβέρνησης της ΝΔ που διαχειρίστηκε τη δράση.

Ομως δεν πρέπει να διαφύγει της προσοχής μας το «δάσος». Δηλαδή ότι η ερευνητική διαδικασία είναι διαχρονικά υποχρηματοδοτούμενη και βασίζεται σε μια διαρκή και αγωνιώδη προσπάθεια προσέλκυσης προγραμμάτων με όρους υψηλού ανταγωνισμού. Ενδεικτικά, στη συγκεκριμένη δράση υπήρξαν συνολικά 1.241 υποβληθείσες προτάσεις, πράγμα που αναδεικνύει το μέγεθος των αναγκών. Από αυτές χρηματοδοτήθηκαν 145. Τη στιγμή δηλαδή που οι εργαζόμενοι στην Ερευνα έρχονται αντιμέτωποι με ελλείψεις και επιλεκτική χρηματοδότηση, το ποσοστό επιτυχίας είναι εντός των συνηθισμένων για ευρωπαϊκά προγράμματα (περίπου 10%)! Τα αποτελέσματα αυτής της ακραίας «δίαιτας» είναι πολλαπλώς καταστροφικά. Εργαστήρια και εξοπλισμός απαξιώνονται, χάνεται πολύτιμη τεχνογνωσία, πολλοί νέοι αναγκάζονται να εγκαταλείψουν τον χώρο, να διακόψουν επιστημονικές μελέτες χρόνων ή να προσαρμόσουν τα ενδιαφέροντα τους στις ράγες των «ευρωπαϊκών προτεραιοτήτων» - οι οποίες επιπλέον αλλάζουν κάθε τόσο - μήπως καταφέρουν κάτι καλύτερο στον επόμενο γύρο προκηρύξεων. Για να κατανοηθεί το μέγεθος του προβλήματος, εκτιμάται ότι ακόμα και η έλλειψη κριτών ανά επιστημονικό αντικείμενο στη συγκεκριμένη δράση προέκυψε επειδή όλοι οι ακαδημαϊκοί αναγκάζονται να μπουν στην «ουρά» για χρηματοδότηση ως υποψήφιοι, με αποτέλεσμα να είναι ασυμβίβαστη η ταυτόχρονη αξιοποίησή τους ως κριτών.

Παράλληλα επιβεβαιώνονται οι εκτιμήσεις μας ότι η συνθήκη υποβάθμισης που περιγράφουμε πάει χέρι - χέρι με την ένταση της επιχειρηματικής λειτουργίας. Είναι αποκαλυπτικό ότι οι υποβληθείσες προτάσεις αξιολογήθηκαν - μεταξύ άλλων - και με κριτήριο το αν έχουν «business plan». Δηλαδή με βάση τη δυνατότητά τους να αποτελέσουν αντικείμενο εμπορικής εκμετάλλευσης, για τη συνεργασία τους με επιχειρήσεις του εκάστοτε κλάδου, άμεσα ή μέσω επιχειρηματικών σχημάτων όπως τεχνοβλαστών και νεοφυών επιχειρήσεων. Και όχι με βάση το επιστημονικό τους περιεχόμενο, το ερώτημα που προτείνουν να διερευνήσουν, τη μεθοδολογία, τα αναμενόμενα αποτελέσματα και την προοπτική τους για την κοινωνία και τον άνθρωπο. Δυστυχώς αμφιβάλλουμε αν αυτό θα είχε αποφευχθεί, είτε η αξιολόγηση γινόταν από Τεχνητή Νοημοσύνη είτε όχι, αφού σε κάθε περίπτωση οι (πραγματικοί) στόχοι του προγράμματος θα καθόριζαν και τις προτάσεις που θα κρίνονταν επιλέξιμες.

Και όλα αυτά έγιναν ενώ το πρόγραμμα στόχευε σε στήριξη της βασικής έρευνας, σύμφωνα με την προκήρυξη και τις σχετικές κυβερνητικές φανφάρες. Δίκαιη λοιπόν η οργή μελών ΔΕΠ και μεταδιδακτορικών ερευνητών όταν, προς έκπληξή τους, βρέθηκαν να αξιολογούνται για τις επιχειρηματικές τους ικανότητες. Πρόκειται όμως για παρέκκλιση και λανθασμένη «ανάγνωση» από το υπουργείο Παιδείας λόγω απειρίας; Το ακούσαμε κι αυτό από τον πρωθυπουργό σε συνέντευξή του στο Bio3Forum. Αντιθέτως, στο κείμενο της προκήρυξης εντοπίζονται ξεκάθαρα οι «οδηγίες», δηλαδή το σύνολο των στρατηγικών προτεραιοτήτων του Ταμείου Ανάκαμψης, αλλά και των ευρωπαϊκών αποφάσεων για τον Ενιαίο Χώρο Ερευνας (ΕΧΕ). Το παρακάτω απόσπασμα μοιάζει αποκαλυπτικό: «Το έργο εντάσσεται στον Πυλώνα 3, στον οποίο οι επενδύσεις και οι μεταρρυθμίσεις περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων την ενίσχυση της καινοτομίας των ελληνικών πανεπιστημίων και των επιδόσεών τους στην έρευνα, την προώθηση ερευνητικών προγραμμάτων συγχρηματοδοτούμενων από τον ιδιωτικό τομέα, καθώς και της ποιότητας της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης, περιλαμβανομένης και της σύνδεσής της με την αγορά εργασίας»¹.

Δεν πρέπει να υποτιμηθεί ότι τα τεκταινόμενα φέρνουν στην επιφάνεια υπαρκτά προβλήματα του χώρου, ταυτόχρονα όμως μαρτυρούν σοβαρές αντιθέσεις από τη μεριά του κεφαλαίου, που εστιάζουν κυρίως στον τρόπο κατανομής των ευρωενωσιακών κονδυλίων, αλλά και στο κατά πόσο έχει προχωρήσει η ανάπτυξη «οικοσυστημάτων» καινοτομίας, δηλαδή δικτύων διασύνδεσης των πανεπιστημίων και ερευνητικών κέντρων με τους επιχειρηματικούς ομίλους. Μάλιστα, τον Σεπτέμβρη ο πρωθυπουργός μίλησε για το ενδεχόμενο συγκρότησης νέου υπουργείου Ερευνας και Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης, ως πρόταση που μπορεί να εξεταστεί από το 2027, ώστε να εξυπηρετηθεί καλύτερα ο έλεγχος του ελληνικού «οικοσυστήματος» καινοτομίας.

Συνολικά, η μεγάλη εικόνα δείχνει ότι με την αλματώδη πρόοδο της Τεχνητής Νοημοσύνης η Ερευνα ιεραρχείται όλο και περισσότερο παγκοσμίως στον αστικό σχεδιασμό για τη μεγιστοποίηση και την επιτάχυνση της αξιοποίησης της νέας γνώσης, της καινοτομίας και των τεχνολογικών επιτευγμάτων προς όφελος της καπιταλιστικής αναπαραγωγής και κερδοφορίας. Αυτό καταγράφεται και σε επίπεδο διεθνών χρηματοδοτήσεων, με υπερδιπλασιασμό του νέου Horizon για το 2027 - 2031, αλλά και στον εθνικό προϋπολογισμό, όπου περίπου ο μισός προϋπολογισμός του υπουργείου Ανάπτυξης για το 2025 αντιστοιχεί σε έρευνα και ανάπτυξη. Φυσικά, η μερίδα του λέοντος από τα παραπάνω κατευθύνεται σε επιχειρήσεις, άμεσα ή μέσω συμπράξεων με τους δημόσιους ερευνητικούς φορείς.

Παράλληλα, η αστική στρατηγική εντός της ΕΕ προσαρμόζεται ώστε να αντιμετωπίσει τη σχετική καθυστέρηση της ΕΕ στην εισαγωγή νέων τεχνολογιών στην παραγωγή έναντι των ανταγωνιστών της (ΗΠΑ, Κίνα), αλλά και την εξυπηρέτηση της στροφής στην πολεμική οικονομία, που καθορίζει σήμερα τον προσανατολισμό της επιστήμης. Επιπλέον, στοχεύει να μετριάσει τις αντιφάσεις που προέκυψαν στην πορεία ανάπτυξης του ΕΧΕ, που από τη μία προώθησε την κινητικότητα και από την άλλη ενίσχυσε την ανισομετρία ανάμεσα στα ισχυρότερα και στα ασθενέστερα καπιταλιστικά κράτη, αλλά και τη φυγή εξειδικευμένου δυναμικού ακόμα και εκτός ΕΕ.

Από τα παραπάνω καταλαβαίνουμε ότι διόλου τυχαία αναζωπυρώνεται ο προβληματισμός σχετικά με την ικανότητα του ελληνικού ερευνητικού ιστού να υπηρετήσει αυτές ακριβώς τις επιταγές, δηλαδή αν υπάρχει «εθνικό σχέδιο», όπως διατυπώνεται από τα διάφορα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα. Ομως η «αποτυχία» των εθνικών συστημάτων Ερευνας εντοπίζεται κεντρικά από την ΕΕ, σε σειρά εκθέσεων και αποφάσεων των τελευταίων χρόνων, και αφορά ουσιαστικά την αδυναμία τους να επιταχύνουν την ανάπτυξη του ΕΧΕ.^{2, 3} Επιπλέον, δημοσιεύματα αποκαλύπτουν ότι τέτοιες «παθογένειες» υπάρχουν καθολικά. Αστικοί κύκλοι επισημαίνουν πως η κυριαρχία των ανταγωνιστικών χρηματοδοτήσεων είχε και αρνητικές επιδράσεις, όπως ο περιορισμός στη διεξαγωγή Ερευνας υψηλού ρίσκου, η μείωση της ποιότητας των ερευνητικών αποτελεσμάτων, αλλά και οικονομικό κόστος συγκριτικά με τα οφέλη.⁴Ανάμεσα στη γενικότερη κριτική ξεπηδούν και περιστατικά με οσμή σκανδάλου, όπως στην Πολωνία, όπου το 2023 η Ανώτατη Ελεγκτική Υπηρεσία (NIK) βρήκε «πολυάριθμες παρατυπίες» στην κατανομή κονδυλίων σε εθνική πρόσκληση για ψηφιακή καινοτομία,⁵ή, όπως δείχνει η έκθεση του European Court of Auditors, για αδιαφανείς όρους χρηματοδότησης των ΜΚΟ.⁶Αντίστοιχη θεματολογία περί «εθνικής στρατηγικής» στην Ερευνα έχει ανοίξει και στις ΗΠΑ, με αφορμή την πρόσφατη διακοπή της χρηματοδότησης σε σειρά οργανισμών και ινστιτούτων. Προγράμματα στη σφαίρα των επιστημών Υγείας, της Ατμοσφαιρικής Φυσικής, της Ωκεανογραφίας και των Κοινωνικών Επιστημών έμειναν στα μισά. Ουσιαστικά, με τον «μανδύα» της Τραμπικής ρητορικής απέναντι στην «πράσινη» και «woke» ατζέντα, προωθείται μια πιο επιθετική στροφή στη στήριξη της πολεμικής καινοτομίας.^{7, 8, 9}

Τι επιβεβαιώνουν τα παραπάνω; Οτι ο καπιταλιστικός δρόμος ανάπτυξης τελικά ενίσχυσε την ανισομετρία και τον κατακερματισμό, βάζει τρικλοποδιά στην ανάπτυξη της επιστήμης, αλλά τροποποιεί και το εκάστοτε «εθνικό σχέδιο» βάσει των προτεραιοτήτων του κεφαλαίου.

Εν κατακλείδι, πιστεύουμε ότι δεν τους έπιασε ο πόνος με αφορμή το «Trust your stars» για τα τεράστια προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι ερευνητές και ακαδημαϊκοί, και κυρίως οι νέοι επιστήμονες. Στην πραγματικότητα, δεν μοιραζόμαστε όλοι τα ίδια άγχη. Αλλοι έρχονται αντιμέτωποι με μισθούς που μένουν καθηλωμένοι και πλήρως αναντίστοιχοι με την υψηλά ειδικευμένη εργασία τους, πολλές φορές έχουν μείνει απλήρωτοι για μήνες, περιμένοντας να έρθει η χρηματοδότηση του project τους ή να βρεθεί κάποιο «πρόγραμμα - γέφυρα» για να τους καλύψει. Και άλλοι ενδιαφέρονται για το αν προσαρμόζεται με γοργούς ρυθμούς η υποταγή της Ερευνας στις αναπτυξιακές προτεραιότητες και στην πολεμική προετοιμασία, για το αν το κράτος είναι έτοιμο να στηρίξει αυτήν τη νέα σελίδα με τις κατάλληλες τομές.

Οι εργαζόμενοι ερευνητές και διδάσκοντες μπορούν να απαντήσουν με τα δικά τους κριτήρια αξιολόγησης μέσα από τον συλλογικό - οργανωμένο αγώνα. Να μην περιοριστούν στην επαναξιολόγηση, αρκούμενοι σε αξιοκρατική χρηματοδότηση του 10% των προτάσεων με κοντινή «ημερομηνία λήξης». Αλλά να διεκδικήσουν επαρκή κρατική χρηματοδότηση για την Ερευνα και στελέχωση των ιδρυμάτων με μόνιμες θέσεις, ώστε να μπει τέλος στην ανασφάλεια και στο κυνήγι project με όρους επιχειρηματικότητας. Μόνο με αποδέσμευση από την αστική στρατηγική, που αντιμετωπίζει την καινοτομία ως μέσο κερδοφορίας και εκμετάλλευσης των εργαζομένων, θα μπορέσουν να αντιμετωπιστούν η αναρχία και ο κατακερματισμός, να εξασφαλιστεί ορθολογική ανάπτυξη των διαφόρων ερευνητικών τομέων, στις φυσικές και κοινωνικές επιστήμες. Τέτοιες αλλαγές μπορούν να υλοποιηθούν με την πρόταση του ΚΚΕ, με κεντρικό σχεδιασμό στην οικονομία, που η επιστήμη θα αποτελεί βασικό πυλώνα του για την εξέλιξη του συνόλου των παραγωγικών δυνατοτήτων και την επίλυση σύγχρονων κοινωνικών προβλημάτων.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ:

1. Πρόσκληση υποβολής Προτάσεων στο πλαίσιο του Εργου «SUB4: «Εμπιστοσύνη στα Αστέρια μας» ΑΔΑ: 69ΛΨ46ΝΚΠΔ-ΗΤ8. Υπουργείο Παιδείας.

2. «Αξιολόγηση της εφαρμογής του προγράμματος "Ορίζων Ευρώπη" ενόψει της ενδιάμεσης αξιολόγησής του και συστάσεις για το 10ο πρόγραμμα - πλαίσιο έρευνας». Εκθεση επιτροπής P10_TA(2025)0028.

3. Εκθεση Enricho Letta «Much more than a Market», 4/2024.

4. Gerald Schweiger et al, PNAS (2024), https://www.pnas.org/doi/10.1073/pnas.2407644121.

5. NCBR - Billions spent with no effect for innovations -Republich of Poland, 16/11/2023.

6. Special report 11/2025: Transparency of EU funding granted to NGOs (2025).

7. «75% of US scientists who answered Nature poll consider leaving», Nature news, 27/3/2025.

8. «Mass firings decimate US science agencies», «Science» 18/2/2025.

9. «Economy» 24/4/2025: «Το κόστος της επίθεσης Τραμπ στην αμερικανική επιστήμη».