Οι τελευταίες εξελίξεις με την «απόπειρα πραξικοπήματος» στην Αρμενία και η κρίση στις σχέσεις Ρωσίας - Αζερμπαϊτζάν επιβεβαιώνουν τον χαρακτηρισμό «γεωπολιτικό σταυροδρόμι» για τον Νότιο Καύκασο.

Μεταξύ Ευρώπης και Ασίας, «πύλη» προς την Κεντρική Ασία και τη Μέση Ανατολή, «γέφυρα» που ενώνει την Κασπία και τη Μαύρη Θάλασσα, οι τρεις χώρες του Νότιου Καυκάσου - Γεωργία, Αρμενία, Αζερμπαϊτζάν - δεν έχουν βρεθεί τυχαία στο επίκεντρο γεωπολιτικών αναταραχών και ιμπεριαλιστικών συγκρούσεων τα τελευταία χρόνια.

Ολοι οι βασικοί γεωπολιτικοί «παίκτες» (Ρωσία, ΕΕ - ΗΠΑ, Τουρκία, Ιράν, Ισραήλ, Κίνα, Ινδία) συναντιούνται εκεί, ανταγωνιστικοί εμπορικοί - ενεργειακοί δρόμοι και αντικρουόμενα συμφέροντα διασταυρώνονται.

Την περασμένη Δευτέρα ξέσπασε μια πρωτοφανής κρίση μεταξύ Ρωσίας και Αζερμπαϊτζάν, που είναι «στρατηγικοί εταίροι», με βάση τη συμφωνία που υπέγραψαν στη Μόσχα οι Πρόεδροι των δύο χωρών, Βλ. Πούτιν και Ιλχ. Αλίεφ, παραμονές της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία τον Φλεβάρη του 2022. Συνεργάζονται σε στρατηγικούς τομείς, όπως η Ενέργεια και η εφοδιαστική αλυσίδα, και έχουν στενούς πολιτικούς, εμπορικούς και επενδυτικούς δεσμούς.

Εξάλλου, μέσω προσεκτικής «ουδετερότητας» η Ρωσία στήριξε ουσιαστικά το Αζερμπαϊτζάν στον πόλεμο κατά της Αρμενίας στο Ναγκόρνο Καραμπάχ το φθινόπωρο του 2020, «αδειάζοντας» το Γερεβάν, παρότι είναι «σύμμαχοι» στο στρατιωτικό σύμφωνο Οργανισμός Συνθήκης για τη Συλλογική Ασφάλεια (CSTO).

«Τι συνέβη, κύριε Πούτιν; Ανησυχείτε τόσο πολύ που το Αζερμπαϊτζάν έχει γίνει ένα ισχυρό κράτος, έχει ανακτήσει τα εδάφη του, έχει αποκαταστήσει την κυριαρχία του και ο Πρόεδρος Αλίεφ αναγνωρίζεται παγκοσμίως;», αναρωτιόταν ο παρουσιαστής σε εκπομπή του κρατικού καναλιού του Αζερμπαϊτζάν στις αρχές της περασμένης βδομάδας.

Είχε προηγηθεί στις 27 Ιούνη αστυνομική έφοδος στο Γεκατερίνμπουργκ των Ουραλίων, όπου δύο Αζέροι σκοτώθηκαν και δεκάδες άλλοι συνελήφθησαν στο πλαίσιο εξάρθρωσης εγκληματικού πυρήνα, σύμφωνα με τις ρωσικές αρχές. Το Μπακού κατηγορεί τις ρωσικές αρχές για εθνοτικό κίνητρο.

Ως αντίποινα, τη Δευτέρα οι δυνάμεις καταστολής του Αζερμπαϊζάν πραγματοποίησαν έρευνα στα γραφεία του πρακτορείου «Sputnik Azerbaijan» και συνέλαβαν δημοσιογράφους, κατηγορώντας τους για συνεργασία με τη ρωσική Ομοσπονδιακή Υπηρεσία Ασφαλείας (FSB) και για «παράνομη χρηματοδότηση». Επιπλέον, το Αζερμπαϊτζάν ακύρωσε προγραμματισμένες πολιτικές και πολιτιστικές επαφές με τη Ρωσία.

Ταυτόχρονα, το Μπακού κατηγορεί τη Μόσχα ότι κωλυσιεργεί στην έρευνα για την «κατά λάθος» κατάρριψη του αεροσκάφους της «Azerbaijan Airlines» με προορισμό το Γκρόζνι της Τσετσενίας τα Χριστούγεννα, από ρωσικό σύστημα αντιαεροπορικής άμυνας.

Η Μόσχα θεωρεί ότι το Μπακού «σκόπιμα» επιδεινώνει τις σχέσεις, ενώ σύμφωνα με το ρωσικό ΥΠΕΞ η στρατηγική συμμαχία Ρωσίας - Αζερμπαϊτζάν «ενοχλεί ορισμένες δυνάμεις, οι οποίες προσπαθούν να την εμποδίσουν».

Πέρα από τις όποιες αφορμές, η κίνηση του Μπακού να υψώσει τους τόνους στη Μόσχα δείχνει πως το Αζερμπαϊτζάν αμφισβητεί τον κυρίαρχο ρόλο και την παραδοσιακή επιρροή της Ρωσίας στον Νότιο Καύκασο, και διεκδικεί να αναδειχθεί σε βασική περιφερειακή δύναμη.

Το Αζερμπαϊτζάν έχει ισχυρούς δεσμούς με την Τουρκία και ενισχύει τις σχέσεις του με το Ισραήλ, το οποίο προμήθευσε με drones και άλλο εξοπλισμό τις αζέρικες δυνάμεις στον πόλεμο στο Ναγκόρνο Καραμπάχ το 2020. Και οι δύο χώρες είναι βασικοί «σύμμαχοι και εταίροι» των ΝΑΤΟ - ΕΕ.

Ο Αζέρος γεωπολιτικός αναλυτής Ρ. Χουσεΐνοφ υπογράμμιζε πρόσφατα στο «Middle East Eye» ότι το Μπακού αξιοποιεί την απομόνωση της Ρωσίας λόγω του πολέμου στην Ουκρανία. Εξήγησε ότι η Ρωσία χρειάζεται το Αζερμπαϊτζάν περισσότερο από ποτέ, καθώς αναζητεί αγορές και διαδρόμους μεταφορών προς Τουρκία, Ιράν και Περσικό Κόλπο. Π.χ. ο ρόλος του Αζερμπαϊτζάν στον Εμπορικό Διάδρομο Βορρά - Νότου είναι σημαντικός για τη Ρωσία.

Στο μεταξύ, «η διαφοροποιημένη εξωτερική πολιτική του Αζερμπαϊτζάν - βασισμένη σε συμμαχίες με την Τουρκία και το Πακιστάν, στρατηγικές συνεργασίες με το Ισραήλ και πιο πρόσφατα με την Κίνα - έχει μειώσει περαιτέρω την εξάρτησή του από τη Ρωσία», τονίζει.

Εδώ υπεισέρχεται και η «σιωπηλή αντιπαλότητα» Ινδίας - Κίνας στον Νότιο Καύκασο. Η Ινδία αναπτύσσει στρατιωτικούς δεσμούς με την Αρμενία, ως «στρατηγικό αντιστάθμισμα» έναντι του αναδυόμενου περιφερειακού άξονα Τουρκίας, Πακιστάν και Αζερμπαϊτζάν - χωρών με στενούς δεσμούς με την Κίνα.

Αξίζει να σημειωθεί η αλλαγή στάσης του Αζερμπαϊτζάν στον πόλεμο ΗΠΑ - ΝΑΤΟ - ΕΕ και Ρωσίας στην Ουκρανία. Το τελευταίο διάστημα τα αζέρικα ΜΜΕ υποστηρίζουν το Κίεβο, λέγοντας πως η Ρωσία διεξάγει «επιθετικό πόλεμο» και πως ο ρωσικός στρατός «έχει διαπράξει εγκλήματα».

Αυτή η στάση φέρεται να εξηγείται και από εντεινόμενες ρωσικές επιθέσεις σε υποδομές Ενέργειας της Ουκρανίας στις οποίες εμπλέκονται αζέρικα συμφέροντα. Π.χ. στον τερματικό σταθμό φόρτωσης του Ilyichevsk, στο διυλιστήριο του Κρεμεντσούκ, στο διυλιστήριο του Drogobych, στο λιμάνι της Οδησσού, όπου η αζέρικη εταιρεία SOCAR έχει αναλάβει τη λειτουργία του τερματικού σταθμού Synthesis Oil.

Αζερμπαϊτζάν και Τουρκία είναι διαχρονικοί ανταγωνιστές και αντίπαλοι του Ιράν στην περιοχή.

Μεταξύ άλλων το Ιράν υποστηρίζει την Αρμενία στη συνεχιζόμενη διαμάχη για τον Διάδρομο της Ζανγκεζούρ, που προβλέπεται να διασχίζει το αρμενικό έδαφος και να συνδέει το Αζερμπαϊτζάν με τον θύλακά του, Ναχιτσεβάν (βρίσκεται μέσα σε αρμένικο έδαφος), και με την Τουρκία, παρακάμπτοντας τα αρμενικά τελωνεία.

Η Ρωσία ζητά να αναλάβει ρόλο «εγγυητή ασφάλειας» στον Διάδρομο, για να διατηρήσει μια ισχυρή γεωπολιτική παρουσία στον Καύκασο.

Ο Διάδρομος της Ζανγκεζούρ θα διασχίζει την επαρχία Σιουνίκ της Αρμενίας, αλλά το Αζερμπαϊτζάν θέλει να έχει πλήρη κυριαρχία κατά μήκος της διαδρομής.

Μέχρι σήμερα η Αρμενία έχει αντιταχθεί σθεναρά στην παραχώρηση, στο Αζερμπαϊτζάν ή στη Ρωσία, οποιωνδήποτε εξωεδαφικών προνομίων στον Διάδρομο.

Το Ιράν αντιτίθεται, θεωρώντας πως έτσι αλλάζουν και τα δικά του σύνορα. Υποστηρίζει να παραμείνει ο Διάδρομος υπό αρμενικό έλεγχο, «διαφορετικά θα χάναμε τα σύνορά μας με την Αρμενία».

Προωθεί μια εναλλακτική διαδρομή διέλευσης μέσω ιρανικού εδάφους, που θα συνδέσει το Αζερμπαϊτζάν με τον θύλακα Ναχιτσεβάν και την Τουρκία (Διάδρομος Αράς). Αυτή η διαδρομή θα ενίσχυε την οικονομική και πολιτική επιρροή της Τεχεράνης στην περιοχή, κάτι που όμως αντιτίθεται στα στρατηγικά συμφέροντα και στις γεωπολιτικές «φιλοδοξίες» του Μπακού και της Αγκυρας.

Στη συγκυρία της σύγκρουσης Ιράν - Ισραήλ στη Μέση Ανατολή «το Μπακού και η Αγκυρα βλέπουν την αδυναμία της Τεχεράνης ως παράθυρο ευκαιρίας για να ασκήσουν πίεση στην Αρμενία», αναφέρει σχόλιο που δημοσιεύτηκε στο «Armenian Weekly», αλλά και στη Ρωσία.

Ακόμα και όταν το Ιράν αντάλλασσε πυραυλικές επιθέσεις με το Ισραήλ, ο Ιρανός ΥΠΕΞ Αμπάς Αραγτσί στις 17 Ιούνη προειδοποίησε το Αζερμπαϊτζάν να μην προβεί σε οποιαδήποτε μονομερή ενέργεια, χαρακτηρίζοντας το ζήτημα του Διαδρόμου Ζανγκεζούρ «κόκκινη γραμμή» για το Ιράν.

Την επομένη ο Αλίεφ κάλεσε την Αρμενία να διευκολύνει την επιστροφή των Αζέρων στην «περιοχή της Δυτικής Ζανγκεζούρ» (την αρμενική επαρχία Σιουνίκ), από όπου «εκατοντάδες χιλιάδες εκδιώχθηκαν βίαια στις αρχές του 20ού αιώνα».

Στο μεταξύ, Αρμενία και Αζερμπαϊτζάν βρίσκονται σε διαπραγματεύσεις για Συνθήκη ειρήνης, με τη «διαμεσολάβηση» της Ρωσίας, και το Μπακού - σύμφωνα με διπλωμάτες - νιώθει ότι έχει μεγαλύτερη ελευθερία να αντιμετωπίσει τις ρωσικές απαιτήσεις, με το Ιράν «αποδυναμωμένο» από τον πόλεμο.

Στο μεταξύ η Ρωσία λαμβάνει μέτρα για να παρεμποδίσει την ανάπτυξη των κινεζικών «Δρόμων του Μεταξιού» στον Νότιο Καύκασο (Crossroads of Peace), προωθώντας τη δική της εναλλακτική: Τον Διάδρομο Μεταφορών Βορρά - Νότου (INSTC), που ενώνει την Ασία με την Ευρώπη (Ινδία - Ιράν - Αζερμπαϊτζάν - Κασπία - Ρωσία). Την ανάπτυξή του υποστηρίζει και η Τεχεράνη.

Ηδη ο Διάδρομος αυτός είναι «σανίδα σωτηρίας» για τη Μόσχα, για να μετριάσει τον αντίκτυπο των «δυτικών» κυρώσεων. Το εμπόριο κατά μήκος του Διαδρόμου «άνθισε» το 2024, ιδίως το διμερές εμπόριο μεταξύ Ιράν και Ρωσίας μέσω της Κασπίας. Η μεταφορά εμπορευμάτων κινδυνεύει να διαταραχτεί από μια συνεχιζόμενη σύγκρουση Ιράν - Ισραήλ.

Η Μόσχα έχει προτείνει να συμμετάσχει στο έργο η Γεωργία, με συγκεκριμένη αναφορά στην ανάπτυξη του λιμανιού Ανακλία στη Μαύρη Θάλασσα - επί του παρόντος υπό κινεζικό έλεγχο.

Η Αρμενία, έχοντας τη στήριξη της Κίνας αλλά και μέρους του «δυτικού μπλοκ», προωθεί το λεγόμενο «Σταυροδρόμι της Ειρήνης» (Crossroads of Peace), που το χαρακτηρίζει «ακρογωνιαίο λίθο» στο παζάρι για «ειρηνευτική» συμφωνία. Σύμφωνα με το Γερεβάν, «ΗΠΑ, ΕΕ, Γαλλία και Ελλάδα έχουν εκφράσει ισχυρή υποστήριξη». Ως πλεονέκτημα αναφέρεται ότι «θα μείωνε την εξάρτηση από τη Ρωσία».

Προβλέπεται να αναπτυχθούν «ισχυροί δίαυλοι επικοινωνίας» μεταξύ Αρμενίας, Ιράν, Τουρκίας, Αζερμπαϊτζάν και Γεωργίας, μέσω της αναβάθμισης και κατασκευής βασικών υποδομών, όπως δρόμοι, σιδηρόδρομοι, αγωγοί, καλώδια και γραμμές μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας, δημιουργώντας σύνδεση από την Κασπία Θάλασσα προς τη Μεσόγειο, καθώς και μια σιδηροδρομική σύνδεση από τον Περσικό Κόλπο προς τα λιμάνια της Γεωργίας στη Μαύρη Θάλασσα.

Ο Τούρκος Πρόεδρος Ρ. Τ. Ερντογάν φιλοξένησε τον Ιούνη τον Ν. Πασινιάν στην Κωνσταντινούπολη, σε μια ιστορική πρώτη επίσημη επίσκεψη Αρμένιου ηγέτη στην Τουρκία.

ΜΜΕ του Αζερμπαϊτζάν ανέφεραν - ανεπιβεβαίωτες πληροφορίες - ότι η Τουρκία, η Αρμενία και το Αζερμπαϊτζάν βρίσκονται κοντά σε συμφωνία που θα θέσει στο περιθώριο τη Ρωσία στον Διάδρομο Ζανγκεζούρ.

Την ίδια περίοδο, και με φόντο μια σταδιακή προσέγγιση του Γερεβάν με την ΕΕ και τις ΗΠΑ και μια απομάκρυνση από τη Ρωσία, ο Αρμένιος πρωθυπουργός κατήγγειλε «απόπειρα πραξικοπήματος» για την ανατροπή της κυβέρνησης.

Σύμφωνα με την επιτροπή έρευνας της Αρμενίας, ο αρχιεπίσκοπος Μπ. Γκαλστανιάν εμπλέκεται στην «απόπειρα πραξικοπήματος». Ο ίδιος πέρυσι είχε τεθεί επικεφαλής ενός κινήματος διαμαρτυρίας το οποίο κατηγορούσε τον Πασινιάν ότι εκχώρησε εδάφη στο Αζερμπαϊτζάν.

Η αστυνομία συνέλαβε μέλη της αντιπολίτευσης και τον Ρωσοαρμένιο δισεκατομμυριούχο Σ. Καραπετιάν, επειδή έκανε «δημόσιες εκκλήσεις για κατάληψη της εξουσίας».

Το αρμενικό κοινοβούλιο την Πέμπτη ενέκρινε νόμο που επιτρέπει την εθνικοποίηση της εταιρείας «Ηλεκτρικά Δίκτυα Αρμενίας», του Καραπετιάν.