Πόσα χρόνια διαπιστώνεται ότι με τις διαδικασίες του δημοσίου είναι δύσκολη η εκταμίευση και η ροή χρημάτων που προορίζονται για έργα; Μάλλον από συστάσεως ελληνικού κράτους. Από ποιους διατυπώνεται το συμπέρασμα; Φυσικά από τους ίδιους τους διαχειριστές του δημόσιου τομέα, από εκείνους που το κατάντησαν μια δυσκίνητη μάζα που «τρώει» μόνη της το σώμα της. Με άλλα λόγια κατασπαράζει κάθε μονάδα που θα μπορούσε να είναι πολύτιμη και δημιουργική. Αυτοί οι ίδιοι, που αφήνουν τις δημόσιες υπηρεσίες να «παλεύουν», για να εκταμιεύσουν και να αργοπεθαίνουν με ελάχιστο προσωπικό αντιτάσσουν με περισσή υποκρισία πως η λύση για να προχωρούν τα έργα είναι η δημιουργία φορέων δίπλα στο δημόσιο που θα υπόσχονται πιο γρήγορους ρυθμούς. Φορέων που κατά κανόνα είναι πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου και με αρκετές ευελιξίες στη διαχείριση.

Στην Αρχαιολογική Υπηρεσία αυτό δεν είναι καινούριο. Η Αρχαιολογική Εταιρεία, ως πρόσωπο Ιδιωτικού Δικαίου, αναλάμβανε επί σειρά δεκαετιών τη διαχείριση μεγάλων και δύσκολων έργων σε μνημεία, έχοντας την ευχέρεια ευκολότερης διαχείρισης του δημόσιου χρήματος. Ηπιων και χαμηλών τόνων η δραστηριότητά της, αφού ούτως ή άλλως τα προνόμια που είχε δεν ήταν απεριόριστα και σε κάθε περίπτωση τα έργα που διαχειριζόταν τα εκτελούσε με αυτεπιστασίες. Η Αρχαιολογική Εταιρία ήταν ο φορέας εκτέλεσης των έργων στην Ακρόπολη, στον Επικούρειο Απόλλωνα, στην Επίδαυρο, στο Μυστρά.

Το 1992, όταν υπουργός Πολιτισμού ήταν η Αννα Ψαρούδα - Μπενάκη συστήθηκε το Ταμείο Διαχείρισης Πόρων Αρχαιολογικών Εργων, με τη μορφή Νομικού Προσώπου Ιδιωτικού Δικαίου, ως φορέας που θα εξασφάλιζε την ομαλότερη και γρηγορότερη διαχείριση των κονδυλίων, που αφορούν στα μεγάλα αρχαιολογικά έργα. Δηλαδή, φορέας που θα διαχειρίζεται δημόσιο χρήμα δίχως να υφίσταται τον έλεγχο του δημόσιου λογιστικού. Το 1997, ο τότε υπουργός Πολιτισμού, Ευ. Βενιζέλος, συμπεριλαμβάνει στο νόμο 2557/97 διατάξεις που αφορούν στις αρμοδιότητες του Ταμείου και προσθέτει προνόμια, όπως απευθείας αναθέσεις μελετών, εκτέλεσης έργων και προμηθειών. Στον ίδιο νόμο ανέβηκε το όριο των απευθείας αναθέσεων (χωρίς διαγωνισμό), από 8 εκ. σε 25 εκ. Στο πλάι των Επιτροπών Εργασίας που συγκροτούνται για κάθε έργο πρόσφατα αποφασίστηκε και η συγκρότηση τεχνικών γραφείων για την επίβλεψη της πορείας του. Τα τελευταία δε λειτούργησαν, αφού συνάντησαν οξύτατες αντιδράσεις από τους συλλόγους επιστημόνων του ΥΠΠΟ, οι οποίοι συνεκτιμώντας τις επιπλέον ευχέρειες του Ταμείου στο νόμο Βενιζέλου διέκριναν ότι τείνει να μετεξελιχθεί από φορέα διαχειριστικό σε φορέα που σταδιακά θα υποκαταστήσει την Αρχαιολογική Υπηρεσία, η οποία με τη σειρά της, βέβαια, τείνει να εκφυλιστεί σε διεκπεραιωτή και ελεγκτή και σχεδόν να απολέσει ένα σημαντικό ρόλο που θα έπρεπε να έχει: να συντονίζει, να εποπτεύει, να παράγει και να παρέχει τεχνογνωσία και να προκαλεί, συμμετέχοντας ενεργά, τον επιστημονικό διάλογο για την προστασία και ανάδειξη των μνημείων. Η δυνατότητα του Ταμείου να προσλαμβάνει ωρομίσθιο επιστημονικό και τεχνικό προσωπικό, δεδομένης της αδυναμίας της Υπηρεσίας, οξύνει την ανησυχία για την ανεξαρτητοποίησή του εφ' όσον δε γίνεται καμία σοβαρή προσπάθεια από τις εκάστοτε πολιτικές ηγεσίες να στελεχωθεί το ΥΠΠΟ. Βέβαια, το προσωπικό που προσλαμβάνει το Ταμείο σε αρκετές περιπτώσεις απορροφάται από τις Εφορείες, αλλά είναι άξιο απορίας γιατί δε συμβαίνει το αντίστροφο;

Σήμερα το ΤΔΠΑΕ διαχειρίζεται 19 έργα σε μνημεία και αρχαιολογικούς χώρους. Βέβαια, οι 19 αντίστοιχες Επιτροπές Εργασίας αποτελούνται κυρίως από τα στελέχη της Υπηρεσίας (προϊστάμενοι των αρμόδιων Διευθύνσεων), τα ίδια πρόσωπα σε 19 διαφορετικές περιπτώσεις. Ετσι η παρουσία των στελεχών της Υπηρεσίας θα μπορούσε να είναι μια ευνοϊκή συνθήκη μόνο εάν οι διευθύνσεις είχαν αντίστοιχα το προνόμιο επαρκούς - αριθμητικά - επιστημονικού προσωπικού. Αντίθετα, δημιουργείται ένα τεράστιο κενό, αν υποθέσουμε ότι για τη στελέχωση κάθε τεχνικού γραφείου χρειάζεται τουλάχιστον ένας μηχανικός, δηλαδή 19 για όλα τα έργα, όταν η Διεύθυνση Αναστήλωσης Αρχαίων Μνημείων δουλεύει με τέσσερις και φυσικά δεν μπορεί να τους κάνει περισσότερους εφ' όσον έχουν παγώσει οι προσλήψεις.

Κατά την τελευταία τριετία το Ταμείο απορρόφησε στα μνημεία τα παρακάτω κονδύλια: το 1997 1,5 δισ. από το οποίο το 35% προερχόταν από το Β' ΚΠΣ. Τα ίδια περίπου ποσά απορροφήθηκαν και το 1998, ενώ το 1999 το Ταμείο διαχειρίστηκε 4 δισ. από τα οποία το 50% προέρχονταν από το Β' ΚΠΣ. Ο προγραμματισμός για το 2000 δεν έχει ολοκληρωθεί, ωστόσο στην επόμενη εξαετία το Ταμείο θα διαχειριστεί περίπου 40 δισ. του Γ' ΚΠΣ για τα έργα που είναι ενταγμένα στο κοινοτικό πρόγραμμα.

Οι αρχαιολογικοί χώροι και τα έργα των οποίων την ευθύνη έχει το Ταμείο είναι: Ακρόπολη, Επίδαυρος, Μυκήνες, Κνωσός, Δήλος, Επικούρειος Απόλλωνας, Λίνδος, Νικόπολη, Μυστράς, Μεσαιωνική Ρόδος, Πύλος, Τείχος Δυμαίων (ν. Αχαΐας), Παλαμάρι Σκύρου (οχυρωμένος προϊστορικός οικισμός), Σπήλαια Διρού, Νομισματικό Μουσείο (συντήρηση Ιλίου Μελάθρου). Στην πορεία των παραπάνω έργων διακρίνονται οι παρακάτω τάσεις: υπάρχουν τα έργα που πρόσφατα έχουν ενταχθεί όπως το Τείχος Δυμαίων, τα Σπήλαια Διρού και το Παλαμάρι της Σκύρου. Σημειώνουμε όμως εδώ ότι στη διάρκεια της συζήτησης στο Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο σχετικά με τα κριτήρια ένταξης έργων στο Ταμείο ήταν ομόφωνη η διαπίστωση ότι το Ταμείο έχει μάλλον «ξεχειλώσει» και ότι χρειάζεται επανεξέταση όλων των παραπάνω. Στην ίδια συνεδρίαση απεντάχθηκε το πιο μικρό των έργων, η Πύλη του Αδριανού.

Η άλλη τάση αποτυπώνεται με δραματικό τρόπο στο ναό του Επικούρειου Απόλλωνα στις Βάσσες Φιγαλείας. Το μνημείο βρίσκεται κάτω από την τέντα από το 1987. Χαρακτηρίζεται ως το σημαντικότερο μετά τον Παρθενώνα μνημείο της κλασικής αρχιτεκτονικής και η ετοιμορροπία του διαπιστώνεται τουλάχιστον 25 χρόνια. O τρόπος που επιλέχθηκε, προκειμένου να δρομολογηθούν οι επεμβάσεις ήταν να ανατεθούν οι μελέτες σε αρχιτέκτονες εκτός ΥΠΠΟ. Η αναποτελεσματικότητα, η ολιγωρία και οι οικονομικές εμπλοκές σε όλο τους το μεγαλείο, τόσο ώστε οδηγήθηκαν σε παραίτηση επιστήμονες - μέλη της επιτροπής και η τέως πρόεδρός τους, κ. Καράγιωργα. Δεκατρία χρόνια μετά την κάλυψη του μνημείου από την τέντα καμία ουσιαστική επέμβαση δεν έχει ξεκινήσει, εκτός από σχέδια επί χάρτου για τους τρόπους επέμβασης. Αντίθετα, μέσα στο 2000 προγραμματίζεται να γίνουν χώροι εξυπηρέτησης του κοινού, καθώς και το εργοταξιακό οίκημα για τη φύλαξη των διάσπαρτων αρχιτεκτονικών μελών, απόφαση που πάρθηκε το 1998 και εγκρίθηκε από το ΚΑΣ, ενώ το μόνο χρονοδιάγραμμα, που μιλάει για την αποκατάσταση του μνημείου, την άρση της ετοιμορροπίας του και τη συντήρηση της επιφάνειας και των διάσπαρτων αρχιτεκτονικών μελών είναι αυτό των 20 χρόνων. Παραμένει αναπάντητο τι έφταιξε και ακόμα δε βρέθηκε τρόπος εφαρμογής μιας αναστηλωτικής επέμβασης. Ηταν η επιστημονική συζήτηση για την καταλληλότερη μέθοδο που θα εξασφάλιζε αρτιότητα; Ηταν η οικονομική δυσπραγία; Τότε πώς το Ταμείο δικαιώνει τον τίτλο του, τίτλος που εκτός των άλλων υποδηλώνει ότι κάθε μνημείο έχει ή δικαιούται να έχει την «προίκα» του; Ωστόσο, τα έργα δεν εντάσσονται αυτόματα στο Ταμείο, αλλά με ευθύνη τόσο των υπηρεσιών, όσο και της πολιτικής ηγεσίας. Ποια πολιτική ηγεσία ανέλαβε την ευθύνη της για τον Επικούρειο και εξασφάλισε την προίκα που άξιζε στο μνημείο και ποια υπηρεσία άσκησε τις πιέσεις που έπρεπε ορίζοντας τις προτεραιότητες;

Μια τρίτη τάση εντοπίζεται σε αρχαιολογικούς χώρους όπως η Δήλος. Πρόσφατα για το ιερό νησί ανακοινώθηκε ότι του αναλογούν 2,5 δισ. από το Γ' ΚΠΣ για έργα αναστήλωσης, συντήρησης, ανάδειξης. Το 1999 έγινε η μεταφορά των Ναξιακών Λεόντων στο Μουσείο και μέσα στο 2000 θα ολοκληρωθούν και θα μεταφερθούν τα αντίγραφα. Ισχύει ότι «δει δη χρημάτων» και στην περίπτωση της Δήλου η εξασφάλισή τους εγγυάται μια πορεία. Ανάμεσα στις προτεραιότητες βρίσκεται η συντήρηση των τοιχογραφιών και των ψηφιδωτών στις οικίες, η ανάδειξη των διαδρομών, η δημιουργία νέου Μουσείου, η αναστήλωση της στοάς του Φιλίππου, καθώς και του θεάτρου, με σκοπό όμως τη χρήση του - αν και πρόσφατα γινόταν λόγος για περιορισμό της χρήσης των θεάτρων. Εδώ, αν και τα έργα είναι ενταγμένα στο Ταμείο μεγάλο μέρος τους εκτελείται κυρίως υπηρεσιακά. Οι προτεραιότητες Εφορείας και Ταμείου συμπλέουν ή δημιουργείται σύγχυση; Και ακόμα, στη Δήλο η ευθύνη του Ταμείου αφορά μόνο στην οικονομική διαχείριση σε αντίθεση με άλλα έργα, όπου ανατίθεται καθ' ολοκληρία η ανάθεση μελέτης και έργου εκτός υπηρεσίας;

Αντίθετα, στις Μυκήνες η συντήρηση των μνημείων της Ακρόπολης και της ευρύτερης περιοχής των Μυκηνών καθώς και η επανέκθεση στο Μουσείο εντάχθηκε στο ΤΔΠΑΕ, ενώ το έργο που εκτελείται στο Ανάκτορο και στον Τάφο του Αίγισθου γίνεται από τη Διεύθυνση Αναστήλωσης Αρχαίων Μνημείων του ΥΠΠΟ.

Η Επίδαυρος εκπροσωπεί μια άλλη κατηγορία επεμβάσεων, όπου τα έργα βρίσκονται σε μια διαρκή εξέλιξη με μελέτες που στο σύνολό τους έχουν εκπονηθεί από μελετητές εκτός υπουργείου και έχουν εγκριθεί από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο. Το θέατρο της Επιδαύρου στερεώθηκε, αποκαταστάθηκε το αρχαίο υδραυλικό σύστημα, ο δυτικός πυλώνας και η τελευταία κερκίδα. Ολοκληρώνονται οι αναστηλώσεις στο Αβατον, στο τελετουργικό εστιατόριο (συγκρότημα «Γυμνασίου») και στην κρηπίδα της Θόλου και πρόσφατα εγκρίθηκε από το ΚΑΣ η αποκατάσταση της Στοάς του Αβάτου.

Πέρα από τις εργασίες στα σημαντικότερα μνημεία του ιερού στο πρόγραμμα συμπεριλαμβάνονται τα ελληνικά και τα ρωμαϊκά λουτρά, το ιερό που λατρευόταν ο Ασκληπιός και η Υγεία με μια προσαρμοσμένη στις αιγυπτιακές θεότητες του Οσίριδος και της Ισιδος μορφή, το ιερό των Επιδοτών (του Υπνου και του αδελφού του, του Θανάτου, βασικών θεοτήτων του Ασκηπιείο) και άλλα μικρότερα ιερά που ερευνήθηκαν συμπληρωματικά για την πλήρη κατανόησή της μορφής και της λειτουργίας τους, μελετήθηκαν αρχιτεκτονικά και αποτέλεσαν το αντικείμενο μελετών ανάδειξής τους, με σκοπό την αναγνωσιμότητα και την επισκεψιμότητα των μνημείων.

Επίσης, δρομολογείται ένα εκτεταμένο πρόγραμμα επεμβάσεων στο Ιερό του Απόλλωνος Μαλεάτα. Σε αυτό το πρόγραμμα περιλαμβάνονται τα προϊστορικά κτίσματα, το Μυκηναϊκό ιερό και ο αρχαίος βωμός τέφρας, όπου ήδη έχει ανακατασκευστεί τμήμα του αναλημματικού τοίχου, ο κλασικός ναός του Απόλλωνα που βρέθηκε στη στάθμη της ευθυντηρίας, ο κλασικός βωμός, όπου έχουν αρχίσει οι εργασίες, το ελληνιστικό ανάλημμα και το Τέμενος των Μουσών (η αποκατάσταση έχει ολοκληρωθεί), το Πρόπυλο της Ρωμαιοκρατίας, τα Ρωμαϊκά Λουτρά. Στη διάρκεια των παραπάνω επεμβάσεων συντελείται εκτεταμένο ανασκαφικό και ερευνητικό έργο όπου προκύπτουν νέα στοιχεία για τη μορφή των μνημείων, την κατανόησή τους, την ασφαλή χρονολόγησή τους. Ετσι για την Επιτροπή Εργασίας οι εργασίες έχουν διπλό στόχο, την προστασία, αλλά και την αναγνωσιμότητα και διδακτικότητα του χώρου.

Στην κατηγορία των Βυζαντινών Μνημείων πρυτανεύει ο Μυστράς και πρωταγωνιστής στα έργα είναι η αναστήλωση του Παλατιού, στο οποίο γίνονται εκτεταμένες εργασίες στη στέγη, στα πατώματα, στην τοιχοποιία, στη θολοδομία, έτσι ώστε μεταβάλλεται διαρκώς η εικόνα του βυζαντινού ερειπίου. Τα τελευταία χρόνια έγιναν επιμέρους εργασίες στα ερείπια του ευρύτερου αρχαιολογικού χώρου, στις οικίες και τους ναούς, συντηρήθηκαν τα καλντερίμια και τοποθετήθηκαν νέες πινακίδες σήμανσης. Δεν έγινε, όμως, ακόμα δυνατό να προχωρήσει η συντήρηση των τοιχογραφιών στα μνημεία του Μυστρά, οι οποίες αποτελούν ένα σημαντικό υστεροβυζαντινό σύνολο μνημειακής ζωγραφικής.

Η αποκατάσταση και ανάδειξη της Μεσαιωνικής Πόλης της Ρόδου εντάχθηκε στο Ταμείο το 1998 και τα έργα αφορούν 20 περίπου μνημεία, που ανήκουν σε δύο μεγάλες κατηγορίες, στις βυζαντινές και ιπποτικές οχυρώσεις και στα κοσμικά και εκκλησιαστικά μνημεία. Οι επεμβάσεις αποτελούν τη συνέχεια όσων είχαν ήδη ξεκινήσει από την 4η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και αφορούν στη συντήρηση των οχυρώσεων, με παράλληλες ανασκαφικές έρευνες για την τεκμηρίωση προηγούμενων επεμβάσεων. Επίσης, γίνονται στερεωτικές εργασίες σε εκκλησιαστικά μνημεία της Μεσαιωνικής Πόλης.

Ο πρόεδρος του ΤΔΠΑΕ, καθηγητής Β. Λαμπρινουδάκης, αναφερόμενος στο σύνολο των έργων σημειώνει ότι «παράγεται καινούρια γνώση και τεχνογνωσία στον τομέα της συντήρησης και ανάδειξης, πλουτίζεται η εμπειρία για την αντιμετώπιση σύνθετων προβλημάτων συντήρησης και ανανεώνονται οι σπουδές για την Ακρόπολη, την Επίδαυρο, το Μυστρά και άλλα μνημεία». Ωστόσο, από πολλούς διατυπώνεται η αγωνία ότι η παραγόμενη τεχνογνωσία προς το παρόν διακινείται μέσα στο στενό κύκλο των εμπλεκόμενων, με τα έργα και επιπλέον οι επεμβάσεις, η μεθοδολογία και η φιλοσοφία τους δε γίνονται αφορμή συζήτησης, ανταλλαγής απόψεων και τεχνογνωσίας στην ελληνική και τη διεθνή επιστημονική κοινότητα. Οι επιστήμονες είναι βέβαιο ότι θα αναζητήσουν τη γνώση και τεχνογνωσία που τους χρειάζεται, αλλά το ουσιαστικότερο ερώτημα είναι: όλα αυτά θα μείνουν ιδιωτική υπόθεση ή θα μπορέσει ο βασικός φορέας προστασίας και ανάδειξης των μνημείων, το Υπουργείο Πολιτισμού, να έχει όχι μόνο ενεργό, αλλά πρωταγωνιστικό ρόλο στο μεγάλο «αμφιθέατρο», που στήνεται για τους τρόπους διάσωσης της πολιτιστικής κληρονομιάς.