Ενα μικρό κτίριο στέγαζε από το 1973 τα κινητά ευρήματα των ανασκαφών, σε αίθουσες διαμορφωμένες, με τρόπο ώστε, όσο είναι δυνατό, να διακρίνεται η αίγλη της πόλης, όπως αποτυπώνεται στα καθημερινά χρηστικά έργα των ανθρώπων της.

Στο μέλλον ένας νέος χώρος θα χτιστεί για να συναντηθούν το παρόν με το παρελθόν. Το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο, στην τελευταία του συνεδρίαση, ενέκρινε την προμελέτη για τη δημιουργία του Νέου Αρχαιολογικού Μουσείου στις παρυφές του αρχαιολογικού χώρου της Πελλαίας Χώρας. Στόχος είναι, αυτή η νέα κατασκευή να στεγάσει τα ευρήματα, με τέτοιο τρόπο ώστε να διηγούνται την ιστορία και την εξέλιξη της πόλης και, ταυτόχρονα, να αποτελέσει ένα κομβικό σημείο, όπου, μέσα από την πολιτιστική κληρονομιά, θα συναντώνται διάφορες σύγχρονες κοινωνικές δραστηριότητες. Δηλαδή, ένα σημείο, που θα μετουσιώνει τον άλλοτε κομβικό ρόλο της αρχαίας Πέλλας.

Οι ανασκαφές στην Πέλλα άρχισαν το 1914, δύο χρόνια μετά την απελευθέρωση της Μακεδονίας, και ανατέθηκαν στον καθηγητή Γ. Οικονόμο. Οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι απαγόρευαν κάθε δραστηριότητα. Ενα τυχαίο γεγονός, το 1957, έφερε στο φως κι άλλα ερείπια, οπότε άνοιξαν πάλι οι ανασκαφές μέχρι το 1963, όπου δούλεψαν διαδοχικά ο καθηγητής Φ. Πέτσας και αργότερα ο Χ. Μακαρόνας. Τις πρώτες κιόλας ημέρες, αποκαλύφθηκαν τα περίφημα ψηφιδωτά, καθώς και ενσφράγιστες κεραμίδες στέγης με την επιγραφή ΠΕΛΛΗΣ, που επιβεβαίωσαν την ταύτιση του χώρου με την αρχαία πρωτεύουσα. Η τρίτη ανασκαφική περίοδος ξεκίνησε το 1976 και συνεχίζεται μέχρι σήμερα.

Οι έρευνες αποκάλυψαν μια πόλη χτισμένη με το λεγόμενο Ιπποδάμειο σύστημα. Δηλαδή, χαραγμένη σε κανονικά οικοδομικά τετράγωνα, που ορίζονται από ευθείς και οριζόντιους κάθετους δρόμους, έτσι ώστε οι βασικές λειτουργίες της πόλης να χωροθετούνται με τέτοιο τρόπο που να επιτυγχάνεται η ομαλή διαβίωση και η εκμετάλλευση όλων των δυνατοτήτων που παρέχει ο χώρος και ο προσανατολισμός. Η ανοιχτή πεδιάδα και το ομαλό έδαφος ευνόησαν την ανάπτυξη της πόλης με αυτό το σύστημα.

Αρμονικά ενταγμένο στο ρυμοτομικό σχέδιο της πόλης, βρίσκουμε το ανακτορικό συγκρότημα σήμερα σε πολύ κακή κατάσταση διατήρησης, με αποτέλεσμα να είναι δύσκολο να ανιχνευτούν οι χρήσεις των χώρων, ενώ η κάτοψη δηλώνεται μόνο από τις υποθεμελιώσεις. Αρχιτεκτονικό υλικό του ανακτόρου χρησιμοποίησαν οι Τούρκοι τον 14ο αιώνα μ.Χ. για να χτίσουν τα γειτονικά Γιαννιτσά.

Μεγάλη έκταση στον κάνναβο της αρχαίας πόλης καταλαμβάνει η Αγορά. Μια τεράστια πλατεία, που περιβάλλεται από στοές με δωρικούς κίονες και πεσσούς. Εκεί συγκεντρώνονταν οι οικονομικές, εμπορικές, διοικητικές, πνευματικές και καλλιτεχνικές δραστηριότητες των κατοίκων. Προμηθεύονταν είδη διατροφής, καθημερινής χρήσης και λατρείας, διεκπεραίωναν τις υποθέσεις τους, συζητούσαν, σχολίαζαν. Σε όλους αυτούς τους χώρους βρέθηκαν αγγεία, ειδώλια και οι μήτρες τους, ενεπίγραφα βάθρα μνημείων, χάλκινα αγάλματα, πήλινα σφραγίσματα εγγράφων, στυλογράφοι, λίθινες σφραγίδες.

Ωστόσο, αντικείμενο ιδιαίτερης μελέτης είναι οι ιδιωτικές κατοικίες της Πέλλας, οι οποίες αποκαλύφθηκαν σε πολύ καλή κατάσταση διατήρησης και διαθέτουν ποικιλία αρχιτεκτονικών μορφών, αλλά με ένα κοινό χαρακτηριστικό: Την κεντρική εσωτερική αυλή. Τα σπίτια είναι κατανεμημένα ανάλογα με το μέγεθος και την πολυτέλεια και κάποια είναι πραγματικά πολυτελή. Δηλαδή, μια πόλη, όπου το ίδιο της το πολεοδομικό σύστημα όριζε τις λειτουργίες της, ανάλογα με τις κοινωνικές της τάξεις. Στον 4ο αι. π.Χ. χρονολογούνται δύο από τα σημαντικότερα σπίτια της Πέλλας. Το σπίτι του Διονύσου, όπου βρέθηκαν τα ψηφιδωτά δάπεδα με τον Διόνυσο πάνω στον πάνθηρα και το κυνήγι του λιονταριού. Το δεύτερο μεγάλο σπίτι είναι εκείνο όπου βρέθηκε το ψηφιδωτό της αρπαγής της Ελένης από τον Θησέα. Σε γειτονικό δωμάτιο βρέθηκε ένα ακόμα ψηφιδωτό με παράσταση κυνηγιού ελαφιού, η οποία πλαισιώνεται από πλούσιο φυτικό διάκοσμο. Εδώ για πρώτη φορά στην τέχνη του ψηφιδωτού ο ψηφοθέτης υπογράφει «ΓΝΩΣΙΣ ΕΠΟΙΗΣΕΝ».

Τα ιερά είναι το άλλο κομμάτι λειτουργίας της πόλης, με τη λατρεία της Αφροδίτης, της Δήμητρας, της Μητέρας των Θεών, του Δάρρωνα. Ενώ τα νεκροταφεία που έχουν ανασκαφεί καλύπτουν όλες τις ιστορικές περιόδους της πόλης από το τέλος του 5ου αι. π.Χ. μέχρι τα πρώιμα Ρωμαϊκά Χρόνια. Και εδώ οι Μακεδονικοί Τάφοι, οι περισσότεροι συλημένοι, συγκεντρώνουν το μεγαλύτερο ενδιαφέρον.

Τα ευρήματα αυτής της άριστα οργανωμένης πόλης θα φιλοξενήσει το νέο Μουσείο, που, σύμφωνα με τη μελέτη, χωρίζεται σε επτά λειτουργικές ενότητες: Χώροι κοινού (είσοδος, βεστιάριο, μπαρ, αίθουσα ενημέρωσης), εκθεσιακός χώρος, αίθουσα πολλαπλών χρήσεων, γραφεία διοίκησης, εργαστήρια, αποθήκες, ηλεκτρομηχανολογικοί χώροι.

Ο πρώτος χώρος της έκθεσης εισάγει τον επισκέπτη στο περιβάλλον και τη γεωμορφολογία της πόλης και εκεί εντάσσεται και η αίθουσα των εκπαιδευτικών προγραμμάτων. Η πρώτη εκθεσιακή ενότητα αναπτύσσει την ιδιωτική οικία, όπου εκτίθενται τα ψηφιδωτά με τέτοιο τρόπο ώστε η παρατήρησή τους να είναι εποπτική. Εδώ θα εκτίθεται και η ζωγραφική διακόσμηση ενός ολόκληρου τοίχου σπιτιού, ένα από τα σπάνια ολοκληρωμένα δείγματα αυτής της ζωγραφικής στην Ελλάδα. Στην ενότητα της Αγοράς παρουσιάζονται τα ευρήματα από αυτό το οικοδομικό τετράγωνο, μαζί με δύο αναπαραστάσεις εργαστηρίων. Στην τρίτη ενότητα, θα φιλοξενηθούν τα ευρήματα των ιερών με το κυκλικό ψηφιδωτό και σε ένα χώρο απομονωμένο τα ευρήματα των νεκροταφείων. Ληκύθια, σκυφίδια, ειδώλια, μια μεγάλη αττική ερυθρόμορφη υδρία από το νεκροταφείο στην Αγοράς, καθώς και μια μαρμάρινη επιτύμβια στήλη με τα στοιχεία της ιωνικής τέχνης, στην οποία παριστάνεται ο νεκρός Ξάνθος. Επίσης θα εκτεθεί μεγάλος αριθμός κτερισμάτων από τους θαλαμωτούς τάφους, όπου η κτέριση πραγματοποιείται σε τέτοια έκταση και ποσότητα, λόγω της μέτριας ποιότητάς της.

Μια ακόμη μεγάλη ενότητα στο κτίριο είναι τα εργαστήρια συντήρησης, τα οποία, σύμφωνα με την προμελέτη, είναι σχεδιασμένα έτσι, που, παρότι βρίσκονται στο υπόγειο, να έχουν φυσικό φωτισμό και εξαερισμό. Προβλέπονται εργαστήρια ψηφιδωτών, μετάλλων και κεραμικών. Επίσης ειδικούς χώρους χημείου, σκοτεινού θαλάμου, αποθήκης υλικών και εφήμερης αποθήκης. Επικοινωνούν δε άμεσα με τις αποθήκες του Μουσείου, που καταλαμβάνουν κι αυτές το υπόγειο τμήμα του Μουσείου.

Το κόστος της κατασκευής υπολογίζεται να φτάσει τα 2,5 δισ. Το ΚΑΣ ενέκρινε την προμελέτη, με την παρατήρηση στην τελική μελέτη να μειωθούν οι δαπάνες κατασκευής και λειτουργίας. Επίσης να διερευνηθεί η δυνατότητα αύξησης του ύψους των εργαστηρίων.