Οικονομική κρίση σημαίνει διακοπή της συνέχειας της διευρυμένης καπιταλιστικής αναπαραγωγής. Η κρίση λοιπόν είναι μια φάση της καπιταλιστικής αναπαραγωγής. Η διαδικασία της καπιταλιστικής αναπαραγωγής έχει κυκλική μορφή, η οποία αποτελείται από τέσσερις φάσεις. Μετά τη φάση της κρίσης ακολουθεί η φάση της ύφεσης, δηλαδή της στασιμότητας στην παραγωγή, ενώ μετά την ύφεση ακολουθεί η φάση της αναζωογόνησης, δηλαδή αρχίζει αργή άνοδος της παραγωγής, την οποία διαδέχεται η φάση της ανόδου, όπου αναπτύσσεται με μεγάλους ρυθμούς η καπιταλιστική παραγωγή. Βασική φάση του κύκλου είναι η κρίση, αυτή τον δημιουργεί. Χωρίς την κρίση δεν υπάρχουν οι άλλες τρεις φάσεις, που είναι παράγωγά της.
Ας δούμε όμως κάθε φάση στη σχετική της αυτοτέλεια, προκειμένου να προσδιορίσουμε το περιεχόμενό της, τι συντελείται, τις συνέπειές της στον κύκλο της αναπαραγωγής, ξεκινώντας από τη φάση της κρίσης.
Η κρίση προκαλεί πτώση της παραγωγής και καταστροφή παραγωγικών δυνάμεων. Προκαλεί επίσης πτώση στις τιμές των εμπορευμάτων και υπηρεσιών. Ετσι, ένα μέρος από το παραγόμενο κοινωνικό προϊόν δεν μπορεί να διατεθεί στην αγορά, δεν υπάρχει δυνατότητα να πουληθεί, αφού δεν υπάρχει οικονομική δυνατότητα από τους αγοραστές. Αυτό το μέρος του κοινωνικού προϊόντος που δεν μπορεί να πουληθεί μπορεί να αποτελείται και από μέσα παραγωγής (αφού δεν μπορεί να συνεχίζεται η διευρυμένη αναπαραγωγή, υπάρχουν καπιταλιστές, που δεν μπορούν να αγοράζουν νέα μέσα παραγωγής για να διευρύνουν την παραγωγή τους), και από αντικείμενα κατανάλωσης από την εργατική τάξη και τ' άλλα λαϊκά στρώματα, αφού δεν έχουν τη δυνατότητα να αγοράζουν, λόγω αύξησης της φτώχειας, της ανεργίας. Εχουμε πει ότι οι καπιταλιστές, προκειμένου να αυξάνουν τα κέρδη τους μαζί με την αύξηση της παραγωγής, επιδιώκουν να φτηναίνουν τον εργάτη, ρίχνοντας την τιμή της εργατικής δύναμης κάτω από την αξία της. Και αυτό προκαλεί αδυναμία πούλησης των εμπορευμάτων στην αγορά. Επίσης, στη φάση της κρίσης η παραγωγή δε σταματά ολοκληρωτικά. Στην αγορά διατίθενται νέες μάζες εμπορευμάτων και υπηρεσιών. Ο όγκος τους όμως είναι σημαντικά μικρότερος απ' ό,τι πριν τη φάση της κρίσης, αφού και η ζήτηση πέφτει.
Οι συνέπειες της αύξησης της φτώχειας και της ανεργίας εντείνονται στη φάση της κρίσης. Η πρώτη παραγωγική δύναμη που καταστρέφεται είναι η εργατική δύναμη. Οταν, δε, μιλούμε για καταστροφή παραγωγικών δυνάμεων, εννοούμε την αδυναμία αξιοποίησής τους στην κοινωνική παραγωγή. Οι συνέπειες της κρίσης εκφράζονται με ζημιές στις επιχειρήσεις, με τη χρεοκοπία άλλων επιχειρήσεων, που οδηγούν στην πτώση της παραγωγής, στην αύξηση της ανεργίας.
Κατά τη διάρκεια της κρίσης οι επιχειρήσεις δεν αντιδρούν όλες με πανομοιότυπο τρόπο για την αντιμετώπιση των συνεπειών της, δηλαδή δεν αντιδρούν με τον ίδιο τρόπο στην πτώση των τιμών και της ζήτησης, ούτε επίσης οι συνέπειες της κρίσης είναι το ίδιο καταστροφικές για όλες τις επιχειρήσεις. Υπάρχουν επιχειρήσεις που οι διαστάσεις του κεφαλαίου τους είναι μεγάλες, έχουν τελειότερα μέσα παραγωγής, καλύτερη οργάνωσή της, που σημαίνει και υψηλή παραγωγικότητα εργασίας, δηλαδή παραγωγή περισσότερων εμπορευμάτων στη μονάδα του χρόνου, και αυτές αντιμετωπίζουν ευκολότερα τις συνέπειες. Μπορούν ακόμη και να βγάζουν κέρδη, όταν άλλες, με κεφάλαιο σε μικρότερες διαστάσεις, με παλιότερης τεχνολογίας μέσα παραγωγής έχουν ζημιές ή χρεοκοπούν.
Πώς οι επιχειρήσεις με κεφάλαιο σε μεγάλες διαστάσεις αντιμετωπίζουν τις συνέπειες; Μειώνουν το κόστος παραγωγής και πουλούν σε μικρότερες τιμές, αφού οι τιμές πέφτουν. Ετσι και σ' αυτές τις συνθήκες μπορούν να βγάζουν κέρδος. Σ' αυτή την περίπτωση το πρώτο που κάνουν, μαζί με τη μείωση της εργατικής δύναμης, που κινεί τα μέσα παραγωγής, δηλαδή μαζί με τις απολύσεις εργατών, είναι να μειώνουν και τους μισθούς, δηλαδή την τιμή της εργατικής δύναμης, κάτω από την αξία της. Επιδιώκουν επίσης την αύξηση της παραγωγικότητας και της εντατικότητας στην εργασία.
Οι χρεοκοπίες των με μικρό κεφάλαιο επιχειρήσεων συμβάλλουν στη γενική άνοδο της παραγωγικότητας, αφού δε συμμετέχουν πλέον στη διαμόρφωσή του μέσου επιπέδου της, στην οποία συμμετέχουν μόνο οι επιχειρήσεις με μεγάλη παραγωγικότητα. Ετσι ανεβαίνει το κοινωνικό (συνολικό και όχι το ξεχωριστό κάθε επιχείρησης) επίπεδο της παραγωγικότητας της εργασίας, γεγονός το οποίο οδηγεί στη μείωση της αξίας των εμπορευμάτων, άρα και μείωση των τιμών τους. Η πτώση των τιμών των εμπορευμάτων επιφέρει πτώση και στην αξία των στοιχείων του σταθερού κεφαλαίου, δηλαδή των μέσων παραγωγής, των πρώτων υλών, της ενέργειας κλπ.
Η πτώση των τιμών των εμπορευμάτων επιδρά και στην πτώση του ποσοστού κέρδους. Αλλά η μείωση της αξίας του σταθερού κεφαλαίου συμβάλλει στην εξασθένιση της πτώσης του ποσοστού κέρδους, που είναι αναπόφευκτη στη φάση της κρίσης. Επίσης, ένα ακόμη στοιχείο που συμβάλλει σ' αυτή την εξασθένιση της πτώσης του ποσοστού κέρδους είναι η μείωση της τιμής της εργατικής δύναμης κάτω από την αξία της, δηλαδή η μείωση των μισθών. Γιατί η μείωση της αξίας του σταθερού κεφαλαίου και η πτώση των μισθών συμβάλλουν στην αύξηση της μάζας της υπεραξίας, άρα και της μάζας των κερδών, γεγονός που ανακόπτει την τάση του ποσοστού κέρδους να πέφτει.
Η κρίση αναφέραμε πιο πάνω ότι προκαλεί πτώση των τιμών των εμπορευμάτων και πτώση της παραγωγής. Εχουμε πει επίσης ότι η κρίση εμφανίζεται γιατί υπάρχει παραγωγή εμπορευμάτων μεγαλύτερη απ' αυτήν που μπορεί να πραγματοποιηθεί στην αγορά. Και αυτό γιατί οι καπιταλιστές παράγουν συνεχώς περισσότερα εμπορεύματα σε μιαν άγνωστη σχετικά με τις δυνατότητες να πουληθούν αυτά ποσότητα, προκειμένου να αποκομίσουν περισσότερα κέρδη. Επίσης, η επιδίωξή τους να φτηναίνουν τον εργάτη δημιουργεί αγοραστική αδυναμία. Ετσι δεν μπορούν να πουληθούν τα εμπορεύματα. Υπάρχει προσφορά μεγαλύτερη από τη ζήτηση. Με την κρίση αποκαθίσταται βίαια αυτή η αναντιστοιχία ανάμεσα στην προσφορά και στη ζήτηση. Επίσης οι επιχειρήσεις που παράγουν εμπορεύματα και συνδέονται μεταξύ τους στενά ως προς την παραγωγή τους, π.χ., παραγωγή των στοιχείων που απαρτίζουν ένα τελικό προϊόν (τα μέρη ενός αυτοκινήτου), και παραγωγή του τελικού προϊόντος (συναρμολόγηση του αυτοκινήτου), επειδή παράγουν με σχετική αυτοτέλεια, συμβάλλουν στην εμφάνιση δυσαναλογιών στην παραγωγή. Δηλαδή μπορεί να παράγουν περισσότερα μέρη από τις ανάγκες για το τελικό προϊόν. Το ίδιο μπορεί να ισχύει για επιχειρήσεις που παράγουν πρώτες ύλες σε σχέση με το τελικό προϊόν, ή ενέργεια, σε σχέση με τις ενεργειακές ανάγκες της παραγωγής. Με την κρίση αποκαθίστανται βίαια αυτές οι δυσαναλογίες. Ετσι κάποιες επιχειρήσεις παθαίνουν ζημιές, κάποιες χρεοκοπούν και όσες μένουν παράγουν τόσα εμπορεύματα όσα μπορούν να πραγματοποιηθούν (να πουληθούν) στην αγορά στη συγκεκριμένη φάση.
Η κρίση συμβάλλει επίσης και στη συγκεντροποίηση του κεφαλαίου. Ζημιογόνες επιχειρήσεις ή ακόμη και κάποιες που έχουν πτωχεύσει, εξαγοράζονται αρκετά φτηνά από αυτές των οποίων οι διαστάσεις του κεφαλαίου τους είναι μεγάλες. Ετσι δημιουργούνται ακόμη μεγαλύτερες σε διαστάσεις επιχειρήσεις, που συγκεντρώνονται σε λιγότερα χέρια.
Σχετικά με τις άλλες τρεις φάσεις του κύκλου θα αναφερθούμε στο επόμενο.
Σ. Κ.
Κυρίως φύλλο
Feeds
