Σήμερα αυτό που κυριαρχεί στο παιχνίδι - ως επέκταση της κοινωνίας - είναι αφ' ενός η εξόφθαλμη βία, τα τερατόμορφα παιχνίδια και το υπερφυσικό...

Ο μεγάλος Σοβιετικός παιδαγωγός Α. Σ. Μακάρενκο έγραφε σχετικά με το παιδικό παιχνίδι: «Το παιχνίδι έχει μεγάλη σημασία στη ζωή του παιδιού, την ίδια σημασία που έχει για τον ενήλικο η δραστηριότητα, η δουλιά, η απασχόληση. Οπως είναι το παιδί στο παιχνίδι, έτσι σε μεγάλο βαθμό θα είναι και στη δουλιά, όταν μεγαλώσει. Γι' αυτό η διάπλαση της μελλοντικής προσωπικότητας συντελείται πρώτα απ' όλα στο παιχνίδι...».

Το κύριο στα λόγια του Μακάρενκο, αλλά και συνολικά στις απόψεις των επιστημόνων σχετικά με το παιδικό παιχνίδι, είναι ότι το παιδί δεν «παίζει απλώς» - όπως συνηθίζεται να λέγεται - αλλά μαθαίνει μέσα από αυτή τη διαδικασία. «Το παιδί μέσα από το παιχνίδι μαθαίνει τη ζωή, τον εαυτό του και τους γύρω του. Το παιχνίδι είναι η κύρια δραστηριότητα του παιδιού, όπως για τον ενήλικα είναι η δουλιά του», υπογραμμίζει η Γεωργία Μπίλιου, που εργάζεται εδώ και 30 χρόνια ως νηπιαγωγός. Τονίζει ακόμα ότι τα παιδιά με τη φαντασία που διαθέτουν μπορούν να παίξουν σχεδόν με οτιδήποτε, αφού «παιχνίδι» για τα παιδιά σημαίνει να ανακαλύπτουν τον κόσμο «των μεγάλων», τον κόσμο στον οποίο ζουν.

«Το παιχνίδι - ως κύρια κοινωνική δραστηριότητα του παιδιού - είναι η πρώτη γνωριμία του παιδιού με την ένταξη σε μια ομάδα, μαθαίνει την αυτενέργεια, την πρωτοβουλία, να υπερασπίζεται τον εαυτό του, όταν βρίσκεται έξω από την προστασία της οικογένειας, βιώνει τις έννοιες "δίκαιο" και "άδικο", καλλιεργεί την υπευθυνότητα», μας είπε ο Κυριάκος Ιωαννίδης, κοινωνιολόγος. Και πρόσθεσε ότι «συγκροτείται μέσα από τη δραστηριότητα το στοιχείο εκείνο της προσωπικότητας του "εγώ" σε σχέση με τους άλλους».

Ενα ρωσικό λαϊκό ρητό λέει: «Στις επιστήμες ανάμεσα τις πονηρές / είναι και μια πολύ απλή: Απ' τα παιχνίδια των παιδιών αν θέλεις δες / την κάθε χώρα τι απασχολεί».

Το παιχνίδι, τόσο ως αντικείμενο, όσο και ως διαδικασία, δεν είναι κάτι άσχετο με την κοινωνία. Περικλείει τα χαρακτηριστικά της, τις συνήθειές της, τα πρότυπά της και τους σκοπούς της. Αποτελεί τον καθρέφτη της και το πρώτο «ζυμωτήριο» ανάπτυξης των σχέσεων και της προσωπικότητας των ανθρώπων. Τα θέματα των παιδικών παιχνιδιών εξαρτιούνται από την εποχή στην οποία ζουν, από τον κοινωνικό - και κατ' επέκταση τον οικογενειακό - τρόπο ζωής, από τις γεωγραφικές και παραγωγικές συνθήκες. Το παιδικό παιχνίδι αναπαριστά και μιμείται την κοινωνία, τον κόσμο των «μεγάλων».

«Τα παιχνίδια σε κάθε εποχή αποτελούν αντικαθρέφτισμα της κοινωνίας. Σήμερα αυτό που κυριαρχεί στο παιχνίδι - ως επέκταση της κοινωνίας - είναι αφ' ενός η εξόφθαλμη βία, τα τερατόμορφα παιχνίδια και το υπερφυσικό, και αφ' ετέρου για τα κοριτσάκια το παιχνίδι που τους μαθαίνει να θεωρούν την ομορφιά τους το πρωτεύον, που προωθεί το μοντέλο της "γυναίκας - κούκλας", τα ψεύτικα καλλυντικά που εθίζουν στην κατανάλωση πραγματικών στα επόμενα χρόνια της ζωής της», λέει ο Κ. Ιωαννίδης.

«Επιπλέον - συνεχίζει - αυτό που αντικαθρεφτίζεται είναι η έλλειψη δημιουργικότητας, κυριαρχούν τα άμεσα αναλώσιμα παιχνίδια καθώς δημιουργούνται συνεχώς νέες ανάγκες, όπως αντίστοιχα στην κοινωνία η καταναλωτική μανία και η ανάγκη για διαρκή επανακατάρτιση. Αυτό που κυριαρχεί και στα παιδιά μέσα από τα παιχνίδια είναι το ίδιο που ισχύει για τους ενήλικες: Προσδιορίζω τον εαυτό μου με βάση τι κατέχω».

Και καταλήγει λέγοντας: «Το κακό παιχνίδι παρεμβαίνει με τέτοιο τρόπο στις εύπλαστες συνειδήσεις των παιδιών, ώστε τα προετοιμάζει να αποδεχτούν μια σειρά αρνητικών παραγόντων στη ζωή τους».

Ο Κ. Ιωαννίδης, μιλώντας στον «Ρ» στάθηκε μεταξύ άλλων και σε ορισμένες πλευρές της κοινωνίας σήμερα που έχουν άμεσα και ορατά αποτελέσματα στη διαδικασία του παιχνιδιού: Η εντατικοποίηση του σχολείου, η μεταφορά καθηκόντων από ανώτερες σχολικές βαθμίδες σε κατώτερες, ακόμα και στο νηπιαγωγείο, και η μανία της οικογένειας - που υπαγορεύεται από τις συνθήκες στην αγορά εργασίας - για όλο και περισσότερα «εφόδια» των παιδιών. Ετσι μειώνεται κατά πολύ ο χρόνος για παιχνίδι, που όπως είπαμε αποτελεί την κύρια δραστηριότητα του παιδιού.

Επιπλέον, η αυξημένη εγκληματικότητα, η εμπορευματοποίηση της παιδικής σάρκας, καλλιεργούν φόβους στην οικογένεια για το παιχνίδι σε εξωτερικούς χώρους, περιορίζεται η ελευθερία και η αυτονομία των παιδιών, η κοινωνικοποίησή τους συναντά πολλά εμπόδια. Ο αφανισμός των ελεύθερων χώρων, η έλλειψη κρατικής μέριμνας για χώρους άθλησης, αναψυχής και πολιτιστικών δραστηριοτήτων, κρατικών παιδότοπων και παιδικών βιβλιοθηκών, επιπλέον ο ελάχιστος ελεύθερος χρόνος των γονιών, τα ελαστικά ωράρια, η ανεργία και η έλλειψη βοήθειας από το κράτος στην ανατροφή των παιδιών τους, λειτουργούν ανασταλτικά όσον αφορά στη μύηση του παιδιού στο δημιουργικό και συλλογικό παιχνίδι.

Σε αντίθεση με τις απόψεις των επιστημόνων, παρατηρείται μια υποτίμηση αναφορικά με τη σημασία του παιχνιδιού στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του παιδιού, και ταυτόχρονα μια υπερτίμηση του παιχνιδιού ως καταναλωτικού προϊόντος. Πολλοί είναι οι γονείς που δεν επιλέγουν με προσοχή τα παιχνίδια των παιδιών τους, γιατί πιστεύουν ότι είναι «απλώς παιχνίδια», και την ίδια στιγμή του αγοράζουν όσα περισσότερα μπορούν, ή οτιδήποτε τους ζητήσει το παιδί, ή ό,τι διαφημίζεται περισσότερο.

Η Γ. Μπίλιου επισημαίνει ότι «η ποιότητα του παιχνιδιού έχει μεγάλη σημασία, αλλά το πιο σημαντικό είναι ο τρόπος που το παιδί παίζει, ο τρόπος που το βοηθάμε εμείς να παίξει. Αν δε "χτίσουμε" από την ώρα που το παιδί γεννιέται, μετά είναι δύσκολο να παρέμβουμε».

Ετσι, συνοψίζοντας τις «οδηγίες» προς τους ενήλικες, η Γ. Μπίλιου υπογραμμίζει: «Οι γονείς πρέπει να ψάχνουν καλά και να προβληματίζονται προτού αγοράσουν ένα παιχνίδι. Να μην αρκούνται μόνο σε ό,τι τους ζητάνε τα παιδιά ή σε αυτά που διαφημίζονται. Κατ' αρχάς να είναι ασφαλές για τη σωματική ακεραιότητα του παιδιού.

Να επιλέγουν παιχνίδια που τα βοηθούν να αναπτύσσονται νοητικά και κοινωνικά, που οξύνουν τις διανοητικές και χειρωνακτικές τους ικανότητες. Αν πάρουν ένα παιχνίδι μόνο και μόνο επειδή το ζητούσε επίμονα το παιδί, να προχωρήσουν σε συζήτηση και από κοινού σχολιασμό του παιχνιδιού, σε σύγκριση των διαφημιζόμενων παιχνιδιών με τα μη διαφημιζόμενα.

Να κατευθύνουν το παιδί για το ποιες είναι οι ανάγκες του. Οι εταιρείες παιχνιδιών έχουν πολλά κέρδη και επιδιώκουν ακόμα περισσότερα. Δημιουργούν έτσι συνεχώς νέες "ανάγκες" και καλλιεργούν τη βραχύβια σχέση με το παιχνίδι. Να έχουν στο μυαλό τους οι γονείς ότι το παιδί δε χρειάζεται ένα ακριβό παιχνίδι, αλλά χώρο, παρέα και καθοδήγηση για να παίξει. Παρατηρείται το φαινόμενο τα παιδιά να έχουν παιχνίδια και να μην ξέρουν πώς να παίξουν. Εδώ είναι κυρίαρχος ο ρόλος των ενηλίκων. Οταν το παιδί δεν ξέρει πώς να παίξει, βαριέται γρήγορα. Πολλά γίνονται τηλεορασόπληκτα και απολαμβάνουν μόνο τα ηλεκτρονικά παιχνίδια. Αυτά τα παιδιά δυσκολεύονται να παρακολουθήσουν και να συμμετέχουν στις συζητήσεις που κάνουμε στο σχολείο, έχουν εθιστεί στην εικόνα.

Τέλος, πρέπει να τονίσουμε ότι το παιχνίδι σε εξωτερικούς χώρους δεν αναπληρώνεται με τίποτα. Είναι απαραίτητο. Είναι στη φύση του παιδιού η σωματική δραστηριότητα».

Στην ΕΣΣΔ τα παιδιά ήταν η προνομιούχα τάξη. Το κράτος μεριμνούσε γι' αυτά πριν ακόμα από τη γέννησή τους

Το σωστά οργανωμένο παιχνίδι αποτελεί παρακλάδι της συνολικής μέριμνας για τα παιδιά, το σχολείο, την εκπαίδευση, τον αθλητισμό και τον πολιτισμό. Ο «Ρ», στο πλαίσιο της έρευνας για το παιδικό παιχνίδι, αναζήτησε και βρήκε τα παιχνίδια και τις ασχολίες των παιδιών στο πλαίσιο ενός άλλου κοινωνικοοικονομικού συστήματος που γνώρισε η ανθρωπότητα και παραθέτει ορισμένες πτυχές του παιδικού παιχνιδιού στην ΕΣΣΔ.

Στην ΕΣΣΔ τα παιδιά ήταν η προνομιούχα τάξη. Το κράτος μεριμνούσε γι' αυτά, πριν ακόμα από τη γέννησή τους. Οχι στα λόγια, αλλά αυτό προκύπτει από την πραγματικότητα: Υπήρχε μια μεγάλη αλυσίδα συμβουλευτικών κέντρων για γυναίκες και παιδιά, σπίτια εγκυμοσύνης, νοσοκομεία, υπηρεσίες νηπίων, παιδικοί σταθμοί, νηπιαγωγεία που πρόσφεραν τις υπηρεσίες τους σε όλες τις μανάδες και τα παιδιά της χώρας ανεξαιρέτως.

Σε όλες τις σχολικές βαθμίδες, τα παιδιά μάθαιναν να αγαπούν τη φύση. Πραγματοποιούνταν συχνά εκδρομές σε ποτάμια, δάση, χωράφια και γνώριζαν τα φυτά και τα ζώα. Κάθε παιδικός σταθμός είχε ένα ενυδρείο, φυτά σε γλάστρες και μικρά σπιτικά ζώα (ινδικά χοιρίδια, κουνέλια, σκαντζόχοιρους κλπ.). Από τον παιδικό σταθμό ακόμα μάθαιναν τα πρώτα πράγματα για τη μουσική και τις καλές τέχνες. Σχεδίαζαν, ζωγράφιζαν, έπλαθαν με τον πηλό. Επιπλέον, στον κήπο του κάθε σχολείου, μάθαιναν να εργάζονται και να είναι ανεξάρτητα, τάιζαν τα ζωάκια του σχολείου και πότιζαν τα φυτά.

Μεγάλη σημασία δινόταν και στη σωματική αγωγή του παιδιού, μέσα από τη γυμναστική και τα αθλήματα. Τα παιδιά ήταν χωρισμένα σε ομάδες και κάθε ομάδα είχε ένα δικό της χώρο στον κήπο του σχολείου και μια αίθουσα γεμάτη παιχνίδια, ενώ ιδιαίτερο βάρος δινόταν και στην οργάνωση του ελεύθερου χρόνου τους με την απασχόληση με σπορ, περιπάτους, μουσικά όργανα και εικαστικές δημιουργίες. Λειτουργούσαν παιδικές κατασκηνώσεις και για τα μεγαλύτερα παιδιά οργανώνονταν συχνά εκδρομές και άλλες συλλογικές δραστηριότητες κατά τους καλοκαιρινούς μήνες.

Τα παιχνίδια κατασκευών, αλλά και τα παιχνίδια ρόλων τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο ήταν σε εξέχουσα θέση. Οι παιδαγωγοί φρόντιζαν, ώστε το παιδί να παίζει δημιουργικά, συλλογικά και να φέρεται με αγάπη και υπευθυνότητα στα παιχνίδια του.

Τέτοιο περίπου περιεχόμενο αποκτά το παιχνίδι σε μια κοινωνία που δεν «κλαίει» για τα «δυστυχισμένα, άτυχα» παιδάκια. Ετσι είναι το παιχνίδι σε μια κοινωνία που κανένα παιδί δεν αναγκάζεται να δουλεύει από την τρυφερή αυτή ηλικία και που τα παιδιά δεν πεθαίνουν πριν συμπληρώσουν το 5ο έτος της ηλικίας τους, σε μια κοινωνία που οι γονείς τους δεν είναι άνεργοι, ούτε δουλεύουν όλη μέρα για να τα μεγαλώσουν.

• ΠΗΓΕΣ:«Γνωριμία με την ΕΣΣΔ, Τα παιδιά η προνομιούχα τάξη», «Σύγχρονη Εποχή». «Τα παιδιά στην ΕΣΣΔ», «Πλανήτης».

Eurokinissi

1. Τα παιχνίδια κίνησης. Αποτελούν θαυμάσιο μέσο φυσικής αγωγής των παιδιών της προσχολικής - και όχι μόνον - ηλικίας. Παίζοντας τα παιδιά μαθαίνουν να υποτάσσονται σε κανόνες. Ετσι, συνηθίζουν στη συλλογική συμπεριφορά.

2. Τα παιδαγωγικά παιχνίδια. Δίνουν στα παιδιά τη δυνατότητα να γνωριστούν με τα διάφορα αντικείμενα και φαινόμενα της πραγματικότητας, να αναπτύσσουν την παρατηρητικότητα, την αντίληψη, τη μνήμη και τη νόηση.

3. Τα παιχνίδια κατασκευών. Πολύ σημαντικά, για να μάθουν τα παιδιά να χρησιμοποιούν τα χέρια τους παράλληλα με τη σκέψη τους. Σ' αυτά εντάσσονται η ζωγραφική κι η χειροτεχνία.

4. Τα δημιουργικά παιχνίδια με ρόλους. Είναι τα πιο τυπικά και συγχρόνως τα πιο σπουδαία για την ανάπτυξη των παιδιών. Παίζοντας, κρατούν απέναντι στην υποτιθέμενη δουλιά, τα παιχνίδια και τους συμπαίχτες τους, τη στάση που κρατούν οι ενήλικοι στη δουλιά και στις μεταξύ τους σχέσεις.

ΠΗΓΗ: «Ο κόσμος του παιδιού», «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 225

Κείμενα: Ελένη ΜΑΪΛΗ