Eurokinissi

Η ανάπτυξη των ΤΠΕ, αποτέλεσμα πολύχρονης έρευνας και εργασίας εκατομμυρίων εργαζομένων σε όλο τον κόσμο, αλλάζει τους όρους του ανταγωνισμού σε όλες σχεδόν τις πλευρές της καπιταλιστικής οικονομίας. Η ανάπτυξη νέων προϊόντων και υπηρεσιών απαιτεί μικρή επένδυση κεφαλαίου σε σχέση με άλλους «παραδοσιακούς» κλάδους. Αρκούν οι ιδέες και η εργασία όσων τα αναπτύσσουν. Τα παραμύθια για τους ζάμπλουτους (π.χ. Steve Jobs και Steve Wozniak της «Apple», Bill Gates της «Microsoft», Mark Zuckerberg της «Facebook»), που ξεκίνησαν πειραματιζόμενοι στο υπόγειο του σπιτιού τους ή στο δωμάτιο της εστίας τους, πυρπολούν τη φαντασία νέων φοιτητών και εργαζομένων σε όλο τον κόσμο, που βλέπουν στις εφαρμογές ΤΠΕ μια διέξοδο για μια καλύτερη ζωή. Οι διαγωνισμοί για την καλύτερη ιδέα που διοργανώνουν διάφορες εταιρείες - κολοσσοί του κλάδου δίνουν και παίρνουν. Δίνουν βραβεία και δωρεάν «business plan» (επιχειρηματικό σχέδιο), παίρνουν ιδέες και νέα παιδιά έτοιμα να πέσουν στην αρένα, για να κάνουν αυτό που αγαπάνε και να πιάσουν την καλή. Στις περισσότερες περιπτώσεις, οι νεοφυείς (startup), όπως λέγονται, επιχειρήσεις δεν μπορούν να σταθούν, αλλά υπάρχουν και κάποιες ελάχιστες εξαιρέσεις που προβάλλονται επαρκώς, ώστε να διατηρούν τον μύθο.

Εχει ενδιαφέρον η αναφορά στην αντιμετώπιση των «προκλήσεων της πανδημίας» σε ένα κείμενο στρατηγικής με ορίζοντα το 2027. Εκτιμάται ότι οι αλλαγές που επήλθαν έχουν βάθος και τα αποτελέσματά τους θα παραμείνουν και μετά την υποχώρηση της πανδημίας. Ενδιαφέρουσα είναι και η αναφορά στις «ευκαιρίες της πανδημίας» - ας μην ξεχνάμε ότι κάθε κρίση είναι μια ευκαιρία (για ορισμένους). Η πρωτοφανής, πράγματι, σε έκταση και ένταση χρήση της τεχνολογίας στην Εκπαίδευση, στην οποία κατέφυγαν τα συστήματα όλων των χωρών και όλων των βαθμίδων για να μη σπάσει η αλυσίδα της εκπαιδευτικής διαδικασίας, ήταν αποκαλυπτική για πολλούς λόγους. Τα εκπαιδευτικά συστήματα λειτούργησαν ως τεράστια πεδία δοκιμής υφιστάμενων τεχνολογιών και εμπορικών προϊόντων αλλά και ως ζωντανά εργαστήρια (living labs) για νέα. Παρά τα παρατράγουδα και σκάνδαλα τύπου «σκόιλ ελικικού», που είναι αναπόφευκτα σε κάθε ευυπόληπτη οικονομία της αγοράς, αναδείχθηκε η ωριμότητα των ΤΠΕ, το πώς μπορούν να μεταμορφώσουν τον τρόπο μετάδοσης και πρόσληψης της γνώσης και να απογειώσουν τις δυνατότητες ενός εκπαιδευτικού συστήματος, όταν αυτό δεν λειτουργεί μέσα στα δεσμά της καπιταλιστικής οικονομίας. Αποκαλύφθηκε όμως και ότι ο ταξικός χαρακτήρας της Εκπαίδευσης δεν αλλάζει επειδή βελτιώνονται ή πληθαίνουν τα εργαλεία. Οι κοινωνικές ανισότητες οξύνθηκαν. Πλήθος επιστημονικών μελετών αποκαλύπτουν ότι η ποιότητα της παρεχόμενης ψηφιακής εκπαίδευσης και των αποτελεσμάτων της είναι συνάρτηση της οικονομικής και κοινωνικής κατάστασης του κάθε νοικοκυριού. Παράλληλα, θησαύρισαν όσες εταιρείες δραστηριοποιούνταν σε σχετικές τεχνολογίες, ενώ δημιουργήθηκαν επενδυτικές ευκαιρίες για νέους και παλιούς «παίκτες».

- «Η επιδίωξη για ενίσχυση της συνεργασίας στην ψηφιακή εκπαίδευση σε επίπεδο EE και η σημασία της κοινής δράσης σε διάφορους τομείς για να περάσει η εκπαίδευση στην ψηφιακή εποχή».

Εδώ ανιχνεύουμε την ανάγκη για επιτάχυνση της ιδεολογικής και πολιτικής ευθυγράμμισης των συστημάτων των διαφόρων χωρών και στοίχισή τους πίσω από κοινούς στόχους, εργαλεία ίσως και μονοπώλια.

- «Η προβολή ευκαιριών, όπως η ποιοτική και ποσοτική βελτίωση της διδασκαλίας σχετικά με τις ψηφιακές τεχνολογίας, η υποστήριξη της ψηφιοποίησης των διδακτικών και παιδαγωγικών μεθόδων και η προμήθεια της απαιτούμενης υποδομής για συμπεριληπτική και ανθεκτική εξ αποστάσεως διδασκαλία».

Στο στόχο αυτόν διαγράφεται με μεγαλύτερη ευκρίνεια ο πραγματικός στόχος του «μετασχηματισμού» και τι πραγματικά κρύβεται πίσω από τις εύηχες λέξεις «συμπεριληπτική» (inclusive) και «resilient» (ανθεκτική). Η πρώτη χρησιμοποιείται ως μόνιμος επιθετικός προσδιορισμός της λέξης εκπαίδευση τα τελευταία χρόνια, για να συγκαλύψει αυτό που γνωρίζουν από πρώτο χέρι τα φτωχά και λαϊκά στρώματα: Οτι η πρόσβαση σε σύγχρονη, υψηλού επιπέδου εκπαίδευση για τα δικά τους παιδιά είναι όλο και δύσκολη. Η απάντηση του συστήματος σε αυτόν τον αποκλεισμό είναι η χαμηλού κόστους τηλεκπαίδευση, αντί για τη «δαπανηρή» ζωντανή αλληλεπίδραση στην τάξη, η οποία απαιτεί ενίσχυση των εκπαιδευτικών δομών με δασκάλους, εξοπλισμό, κτίρια, επανεκπαίδευση στα σύγχρονα εργαλεία και μεθόδους, συνολική φροντίδα για τη σωματική, πνευματική και ψυχική ανάπτυξη του νέου ανθρώπου.

Η δεύτερη λεξούλα που μπαίνει τα τελευταία χρόνια στη ζωή μας είναι η «ανθεκτικότητα» των συστημάτων - όχι μόνο των εκπαιδευτικών. Η λέξη υποδηλώνει ότι ένα σύστημα πρέπει να αντέχει τις επιθέσεις. Ποιοι είναι όμως οι εχθροί ενός εκπαιδευτικού συστήματος και ποιες επιθέσεις πρέπει αυτό να αντέχει; Σε μια πρώτη ανάγνωση, ένα σύστημα τηλεκπαίδευσης πρέπει να είναι τεχνολογικά ανθεκτικό σε ψηφιακές επιθέσεις και παρεμβολές τρίτων. Αυτό όμως μπορεί να σημαίνει και έλεγχο τού τι μεταδίδεται ή αποστέλλεται μεταξύ των μελών μιας εκπαιδευτικής κοινότητας. Μπορεί να σημαίνει τον πλήρη ιδεολογικό έλεγχο της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Κάτι που οι ΤΠΕ σήμερα μπορούν να κάνουν, όπως έχουμε ήδη δει να γίνεται στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης (ΜΚΔ): μπλοκάρισμα λογαριασμών Facebook, Twitter, διαμόρφωση τάσεων στο YouTube, η χρήση των bots κ.λπ. Κάτι που μπορεί να εμποδιστεί και αποκαλυφθεί με τη διά ζώσης, πρόσωπο - με πρόσωπο επικοινωνία.

Αλλες πτυχές που έχουν ενδιαφέρον στο «Σχέδιο Δράσης για την Ψηφιακή Εκπαίδευση (2020 - 2027)» είναι η σταθερή αναφορά στην «εκπαίδευση και κατάρτιση» και στους «παραδοσιακούς και μη παραδοσιακούς» εκπαιδευόμενους (learners). Επιχειρείται να αντιμετωπιστεί η μαζική εκπαίδευση - τυπική, μη τυπική και άτυπη - με ενιαίο τρόπο για όλους τους εκπαιδευόμενους, οι οποίοι δεν είναι απαραίτητα μαθητές ή φοιτητές (students). Οι ...κλασικοί μαθητές/φοιτητές ακολουθούν πολυετή προγράμματα σπουδών σχεδιασμένα από ειδικούς με συγκεκριμένη δομή και διάρκεια, με συνοχή και αλληλεξάρτηση μεταξύ των μερών τους. Οι ...εκπαιδευόμενοι, από την άλλη, μπορούν να ακολουθούν πιο ευέλικτες, αρθρωτές δομές, που εν πολλοίς σχεδιάζουν οι ίδιοι επιλέγοντας τα τμήματα (modules) γνώσεων που θα αποκτήσουν ανάλογα με το τι νομίζουν ότι θέλουν ή μπορούν να επιτύχουν. Βέβαια, αυτού του είδους οι ...ευέλικτες, προσωποποιημένες πορείες ατόμων «ελεύθερων να αυτοπροσδιορίζονται», δεν θα ακολουθηθούν ποτέ από κάποιον που πρόκειται για παράδειγμα να γίνει νευροχειρουργός ή ...διοικητής τράπεζας. Είναι όμως ό,τι πρέπει για το ευέλικτο, αναλώσιμο εργατικό δυναμικό που έχει ανάγκη ο καπιταλισμός, ώστε ο αυτοπροσδιοριζόμενος, αυτοεκπαιδευόμενος, ελεύθερος προς εκμετάλλευση εργαζόμενος να αισθάνεται την αποτυχία του ως ατομική ευθύνη και τη φτώχεια του ως ατομική επιλογή, αφού ανάμεσα στις τόσες επιλογές, που βλέπει στη βιτρίνα και ξεχνά ότι δεν μπορεί να τις αγγίξει, ...διάλεξε τη χειρότερη!

Τα ψηφιακά εργαλεία και μέθοδοι για τη διδασκαλία και την ανάπτυξη εκπαιδευτικού υλικού, για την εξ αποστάσεως ή την υβριδική διδασκαλία, καθώς και την εξέταση και αξιολόγηση μέσω διαδικτύου, που απασχόλησε ιδιαίτερα κατά τη μετάπτωση των εκπαιδευτικών συστημάτων σε εξ αποστάσεως διαδικασίες την περίοδο της πανδημίας, έχουν μελετηθεί κι αποτιμηθεί σε πλήθος εργασιών, γι' αυτό θα περιοριστούμε στο παρακάτω σχόλιο: Ολα αυτά τα νέα εργαλεία και μέθοδοι μπορούν να κάνουν το μάθημα πραγματικά πιο συναρπαστικό και τον φοιτητή πιο δημιουργικό και ενεργό στη διαδικασία της μάθησης, μόνο όταν συντρέχουν κι όλες οι άλλες προϋποθέσεις για υψηλού επιπέδου εκπαίδευση στον 21ο αιώνα: Υποδομές, εξοπλισμός, προσωπικό, ολόπλευρη υποστήριξη του φοιτητικού πληθυσμού.

Θα μπορούσε λοιπόν να είναι χρήσιμα τα διάφορα ψηφιακά εργαλεία που αναπτύσσονται, ώστε το Πανεπιστήμιο να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις της επιστήμης ως δύναμης παραγωγής στον 21ο αιώνα. Ομως στο πλαίσιο της καπιταλιστικής οργάνωσης της οικονομίας, θεωρούνται απαραίτητα μόνο για να μπορέσει το πανεπιστήμιο ΑΕ να παίξει τον ρόλο που του αναλογεί ως κινητήριας δύναμης για την αύξηση της κερδοφορίας (ορισμένων) επιχειρήσεων είτε στην κρίση είτε στην προσωρινή ανάκαμψη.

Είναι πολύ θετικό να μπορεί ο φοιτητής να ενημερώνεται για την πορεία του και να μην ξεροσταλιάζει στις γραμματείες. Είναι πολύ θετική εξέλιξη η έκδοση έγκυρων πιστοποιητικών γρήγορα και χωρίς ταλαιπωρία. Είναι πολύ θετικό να μπορεί κάποιος να παρακολουθεί «online» ένα μάθημα που δεν μπόρεσε να παρακολουθήσει στο αμφιθέατρο ή κάποιος, που για λόγους υγείας ή άλλους, δεν μπορεί να συμμετάσχει σε εργαστηριακές ασκήσεις στον πάγκο ή στο πεδίο, να τις εκτελεί σε εικονικό περιβάλλον. Είναι πολύ όμορφος ο νέος κόσμος που θα αξιοποιεί όλα αυτά τα θαυμαστά πράγματα που έφτιαξε το ανθρώπινο χέρι και ο νους.

Αντί γι' αυτά όμως, παρατηρούμε ότι προωθούνται εργαλεία για την απαλλαγή της υποχρέωσης για «διά ζώσης» διδασκαλία, που απαιτεί δασκάλους, κατάλληλες αίθουσες και έχει κόστος για το κεφάλαιο. Αναπτύσσονται εργαλεία για μεγαλύτερη εμπλοκή του φοιτητή σ' έναν κατακερματισμένο χρόνο με έναν κατακερματισμένο, ποσοτικοποιημένο εαυτό (quantized self), λες κι ο άνθρωπος είναι άθροισμα μετρήσιμων δεδομένων (μια αντίληψη τόσο παλιά που βρωμάει μούχλα, αλλά που έχει επανέλθει δυναμικά σε ιδεολογικό, κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο). Η δυνατότητα να σπουδάζει κανείς λίγο - λίγο, ενώ παράλληλα δουλεύει, συρράπτοντας πιστωτικές μονάδες σε ένα ιδιότυπο κολάζ προσόντων με την ελπίδα αυτά να «δομούν» ένα ελκυστικό προφίλ υποψήφιου εργαζόμενου, δηλαδή ενός «απασχολήσιμου» ανθρώπου και όχι ενός ανθρώπου που συμμετέχει χωρίς αποκλεισμούς στην κοινωνική παραγωγή και ζωή, ονομάζεται ευελιξία, προσβασιμότητα, συμπερίληψη, ελευθερία επιλογής, ατομική διαδρομή μάθησης.

Πώς λοιπόν θα τοποθετηθούμε απέναντι στον «ψηφιακό μετασχηματισμό» του πανεπιστημίου; Το ερώτημα είναι πάντα: «Cui bono?». Ποιος ωφελείται; Για ποιους προωθούνται και με ποια κριτήρια πραγματοποιούνται όλες αυτές οι αλλαγές; Ποιοι θα κερδίσουν από την επένδυση στην παραγόμενη «καινοτομία»; Πώς θα χρησιμοποιηθούν τα μύρια όσα δεδομένα που «παράγει» ένας φοιτητής, καθηγητής, ερευνητής ή εργαζόμενος σε ένα ψηφιακό περιβάλλον; Τι έχουν να κερδίσουν οι εργαζόμενοι και τα παιδιά τους από το ότι θα μπορούν να «σπουδάζουν» από το κινητό στη δουλειά τους ή κατά τις μετακινήσεις τους, ώστε να μη χάνουν εργάσιμο χρόνο και να πληρώνουν μάλιστα γι' αυτό; Γιατί γίνεται όλο και πιο δύσκολη η πρόσβαση στις ποιοτικές σπουδές για τα παιδιά των λαϊκών οικογενειών; Γιατί αντί να μειώνεται το κόστος των σπουδών, αυξάνεται; Γιατί η απαλλαγή από άχαρες δουλειές να οδηγεί σε ανεργία, αντί σε πιο δημιουργική απασχόληση και καλύτερες συνθήκες δουλειάς; Γιατί αντί να αυξάνεται ο ελεύθερος χρόνος, μειώνεται;

Το πρόβλημα δεν είναι τα εργαλεία, αλλά η χρήση τους. Το πρόβλημα δεν είναι η ψηφιοποίηση, αλλά ο λόγος για τον οποίο επιχειρείται και οι συνέπειες που θα έχει αυτή πάνω σε εργαζόμενους και φοιτητές, στην Ερευνα και στην Εκπαίδευση συνολικά. Το πρόβλημα είναι η δομή και ο ρόλος του σύγχρονου πανεπιστημίου. Το πρόβλημα είναι ο καπιταλισμός.

(Το κείμενο αποτελεί συμπύκνωση από εκτενέστερο άρθρο που δημοσιεύεται στα «Θέματα Παιδείας», στο τεύχος 73 - 80)