ΠΟΙΚΙΛΗΣ ΥΛΗΣ - ΔΑΧΤΥΛΙΚΑ ΑΠΟΤΥΠΩΜΑΤΑ

ΑΡΘΟΥΡ ΜΙΛΕΡ - ΘΕΑΤΡΟ ΤΕΧΝΗΣ

Η πρώτη ελληνική παράσταση έργου του, με το «Ηταν όλοι τους παιδιά μου» σε σκηνοθεσία Κάρολου Κουν

«Επιθυμούσα να πω την ιστορία ακόμη και σ' έναν αγράμματο και να διακρίνω στο πρόσωπό του μια σπίθα αναγνώρισης»

Ο Κάρολος Κουν σε νεαρή ηλικία: Η επταετής φοίτησή του στην αμερικανική Ροβέρτειο Σχολή της Πόλης τον φέρνει από νωρίς σε επαφή με τον πολιτισμό της νέας ηπείρου

ΜΕΡΟΣ ΠΕΜΠΤΟ

Η παρθενική εμφάνιση του Αμερικανού δραματουργού Αρθουρ Μίλερ στο νεοελληνικό θεατρικό σανίδι πραγματοποιείται με το πρώτο επιτυχημένο τρίπρακτο δράμα του, «Ηταν όλοι τους παιδιά μου».

Ανεβαίνει στις 8 Οκτώβρη 1947 και επαναλαμβάνεται στις 28 Οκτώβρη 1949, σε σκηνοθεσία Κάρολου Κουν, από το Θέατρο Τέχνης, στο Θέατρο Αλίκης επί της πλατείας Καρύτση 6.

Εχουν περάσει μόλις εννέα μήνες από την πρεμιέρα του στο πρωτότυπο. Το ημερολόγιο γράφει 29 Γενάρη όταν παρουσιάζεται στο Coronet Theatre του Μπρόντγουεϊ. Η αμερικανική σκηνή της Νέας Υόρκης το γνωρίζει με την υπογραφή του Ελία Καζάν (1909 - 2003), στον οποίο άλλωστε είναι αφιερωμένο το έργο.

Ακόμα δεν έχει δημιουργηθεί ο τριγμός ο οποίος προκάλεσε το χάσμα στη σχέση συγγραφέα και σκηνοθέτη αφότου ο Ελληνοαμερικανός δημιουργός «κάρφωσε» κομμουνιστές καλλιτέχνες στην Επιτροπή Αντιαμερικανικών Ενεργειών, διαγράφοντας μονομιάς με κατάμαυρη μονοκοντυλιά το προοδευτικό παρελθόν του.

Ομως, προτού αναφερθούμε στην πρώτη ελληνική παράσταση αυτού του αντιπολεμικού έργου, θα δώσουμε τον λόγο στον δραματουργό του, για να μάθουμε τα «γιατί» και τα «πώς» της συγγραφής εκ των έσω του εργαστηρίου του:

«Επιθυμούσα να πω την ιστορία σε έναν αγράμματο»

«Οταν το ''Ηταν όλοι τους παιδιά μου'' ανέβηκε στο Μπρόντγουεϊ, θεωρήθηκε έργο ''ιψενικό''. Σε κάποιους άρεσε γι' αυτόν τον λόγο, σε άλλους όχι. Ο Ιψεν έχει σχέση με το έργο, ωστόσο αυτό που σημαίνει για μένα ο Ιψεν δεν ταυτίζεται πάντα με αυτό που σημαίνει για τους άλλους, είτε αυτοί είναι υπερασπιστές του είτε το αντίθετο (...)

Η μορφή του (...) είναι αντανάκλαση και έκφραση διαφόρων δυνάμεων, από τις οποίες είχα επίγνωση μόνο για μερικές. Επιθυμούσα πάνω απ' όλα να γράψω λογικά, να γράψω με τέτοιον τρόπο ώστε να πω την ιστορία του έργου ακόμα και σ' έναν αγράμματο και να διακρίνω στο πρόσωπό του μια σπίθα αναγνώρισης.

«Να είναι αυτό το έργο όσο το δυνατόν πιο αντιθεατρικό»

Το δημοσίευμα του Στάθη Δρομάζου για το πρώτο ελληνικό ανέβασμα έργου του Αρθουρ Μίλερ, με το «Ηταν όλοι τους παιδιά μου», στον «Ρίζο της Δευτέρας» (20 Οκτώβρη 1947) Λεπτομέρειες από την κεντρική και τη μονόστηλη φωτογραφία: Βασίλης Διαμαντόπουλος (Τζο Κέλερ) και Βάσω Μεταξά (Κέιτ Κέλερ), Λυκούργος Καλλέργης (Κρις Κέλερ) και Ελλη Λαμπέτη (Ανι)

Η πρόθεσή μου γι' αυτό το έργο ήταν να λειτουργεί όσο το δυνατόν πιο αντιθεατρικά. Γι' αυτόν τον σκοπό κάθε μεταφορά, κάθε εικόνα, κάθε σχήμα λόγου, όσο αξιόλογα κι αν μου φαίνονταν, αφαιρέθηκαν, εφόσον έκαναν έστω και στο ελάχιστο αισθητή την παρουσία του συγγραφέα. Στο μέτρο του δυνατού, δεν επέτρεψα σε τίποτα να υπονομεύσει την ''ατεχνία'' του.

Το έγκλημα δεν επίκειται (...) αλλά έχει ήδη διαπραχθεί από καιρό. Είναι μια περιγραφή όχι τόσο μιας ηθικής που ορίζεται από το καλό και το κακό, αλλά ενός ηθικού κόσμου που υπάρχει επειδή οι άνθρωποι δεν μπορούν να απαρνηθούν κάποιες από τις πράξεις τους. Μ' αυτήν την έννοια ο Τζο Κέλερ είναι απειλή για την κοινωνία και το έργο είναι κοινωνικό.

Το έγκλημα έχει τη ρίζα στη σχέση ατόμου και κοινωνίας

Η ''κοινωνιολογική'' του υπόσταση δεν έγκειται απλώς στο ότι ασχολείται με το εμπόριο ελαττωματικών υλικών σε ένα έθνος κατά τη διάρκεια του πολέμου - το ίδιο έγκλημα μπορούσε να είναι η βάση ενός θρίλερ χωρίς καμία θέση στην κοινωνική δραματουργία.

Εγκειται στο ότι το έγκλημα αντιμετωπίζεται σαν να έχει τη ρίζα του σε μια συγκεκριμένη σχέση του ατόμου με την κοινωνία και στην πολιτική ιδεολογία που αυτή εκφράζει, η οποία αν κυριαρχούσε θα μπορούσε να μετατρέψει την κοινωνική μας ύπαρξη σε ζούγκλα, όσο ψηλά κι αν υψώνονταν τα κτίριά μας».

Το «Ηταν όλοι τους παιδιά μου» με το νυστέρι ξεσκίζει σκοτεινά σημεία του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, τα οποία δεν παίχτηκαν στα πεδία των μαχών αλλά στα παρασκήνια των πολεμοκάπηλων επιχειρηματιών. Και ενώ έχει διαπραχθεί το έγκλημα, εκ των υστέρων επικεντρώνεται στη σχέση πατέρα - γιου, του Τζο και του Κρις Κέλερ, και πώς αυτή διαμορφώνεται διαλεκτικά και συγκρουσιακά, με τα κλειδιά της αρχαίας τραγωδίας.

Τζο Κέλερ, ένας αυτοκτόνος σύγχρονος Οιδίποδας

Η μία πλευρά αυτού του κρίσιμου διαλόγου, με θέμα την αλληλεπίδραση του δίπολου άτομο - κοινωνία, μπορεί να συστηθεί ως μία σύγχρονη μορφή του Οιδίποδα, ενώ η άλλη μπορεί να παρασταθεί ως η Θεία Δίκη αυτοπροσώπως.

Η αυτοκτονία του αιμοσταγούς κερδοσκόπου μπίζνεσμαν, αν και αθώου με τη βούλα του δικαστηρίου για την πώληση ελαττωματικών ανταλλακτικών αεροπλάνων, δίνει τη δραματουργική λύση, υπό το βάρος του σάπιου καπιταλισμού και του ψευδεπίγραφου αμερικανικού ονείρου.

Αλήθεια, πώς υποδέχεται η κομμουνιστική θεατρική κριτική την πρόταση του Κάρολου Κουν; Ο Στάθης Δρομάζος (1915 - 1983) υπογράφει την παρουσίαση της παραγωγής στον «Ρίζο της Δευτέρας» (20 Οκτώβρη 1947) με τα ακόλουθα δημοσιογραφικά στοιχεία:

ΥΠΕΡΤΙΤΛΟΣ: «ΗΤΑΝ ΟΛΟΙ ΤΟΥΣ ΠΑΙΔΙΑ ΜΟΥ»

ΤΙΤΛΟΣ: Συνομιλία με τους Κουν, Μεταξά, Διαμαντόπουλο, Λαμπέτη και Καλλέργη

Κρατάμε το μεγαλύτερο μέρος της συνέντευξης με τον τότε 39χρονο σκηνοθέτη:

Με το αίμα των στρατιωτών κερδισμένα τα χρήματα

«Το έργο αυτό δίνει ανάγλυφη μια πλευρά της αμερικανικής πραγματικότητας. Με μέσα λιτά, χωρίς θεατρικά ξαφνιάσματα, προβάλλει στις τρεις πράξεις του ένα δράμα κοινωνικό. Τα παιδιά πολεμούσαν στο μέτωπο τον φασισμό. Πίσω θησαύριζαν οι έμποροι του αίματος. Γιατί με το αίμα των στρατιωτών είναι καμωμένα τα λεφτά του επιχειρηματία Τζο. Πουλούσε στο στρατό χαλασμένους κινητήρες αεροπλάνων και ήξερε πως ήταν χαλασμένοι. Και ο ένας του γιος ήταν αεροπόρος στο μέτωπο (...).

Το έργο λοιπόν αυτό, που ο συγγραφέας του είναι πολύ νέος, το ερμήνευσε ο θίασος του κ. Κουν με ειλικρίνεια και καλλιτεχνική ευθύνη (...).

- Ποια συγκριμένη καλλιτεχνική αποστολή εκπληρώσατε, κ. Κουν;

Κι ο σκηνοθέτης, βιαστικός αλλά διακριτικός και πρόθυμος, απαντά:

«Φυσικότητα που έχει η κουβέντα στο δωμάτιο, στην αυλή»

- Πιστεύω πως το έργο που παρουσιάζουμε αντιμετωπίζει ένα έντονο κοινωνικό πρόβλημα που αγγίζει σήμερα πολλές κοινωνίες. Είμαι ευχαριστημένος γιατί επεκοινώνησα καλλιτεχνικά ακριβώς στο σημείο αυτό.

Η χαρούμενη γκριμάτσα του επιβεβαιώνει την ευχαρίστησή του.

- Είπαν, κ. Κουν, πως δώσατε μερικούς ''χαμηλούς τόνους'' που μείωσαν την αναγλυφικότητα του έργου.

- Προσπάθησα ν' αποφύγω τον τόνο της απαγγελίας και να δώσω τη φυσικότητα που έχει η κουβέντα στο δωμάτιο, στην αυλή. Ετσι κατόρθωσα να δώσω στον θεατρικό λόγο μια γνησιότητα, μια ειλικρίνεια, μια αυθεντική μορφή. Την ερμηνεία που έψαξα δεν την έδωσα έξω απ' τη ζωή. Κι αυτή η ερμηνεία ταιριάζει σ' αυτά τα έργα».

Συντελεστές: Λούης Δάνος (μετάφραση), Κάρολος Κουν (σκηνοθεσία και ερμηνεύει τον Τζορτζ), Γιάννης Στεφανέλλης (σκηνογραφία), Βασίλης Διαμαντόπουλος (Τζο Κέλερ), Βάσω Μεταξά (Κέιτ Κέλερ), Λυκούργος Καλλέργης (Κρις Κέλερ), Ελλη Λαμπέτη (Ανι), Νίκος Τζόγιας (Φρανκ), Αδαμάντιος Λεμός (Τζιμ), Μαρία Φωκά (Σιού), Τώνια Καράλη (Λίντια).

ΥΓ. Αποχαιρετισμός στον ποιητή Γιώργο Μπλάνα (1959 - 2024) με στίχους του από την «Ωδή στον Καραϊσκάκη»:«Βαθαίν' η αλήθεια κάποτε, και βρίσκεσαι αίφνης ναυαγός στην ίδια σου πατρίδα. / Κι είναι κοράκι η λεμονιά και σκύλος το θυμάρι, το πεύκο τρώει τον άνεμο και το πανί τον γλάρο / κι ο ναυαγός που δέρνεται δεν έχει πια καθόλου μνήμη».