Στις 18 Ιούλη συμπληρώθηκαν 70 χρόνια από την έναρξη του ισπανικού εμφύλιου πολέμου το 1936, όταν μια ομάδα στασιαστών αξιωματικών, με αρχηγό τον στρατηγό Φράνκο, στράφηκε εναντίον της κυβέρνησης του Λαϊκού Μετώπου, το οποίο είχε συγκροτηθεί το Γενάρη του ίδιου χρόνου από το Κομμουνιστικό και το Σοσιαλιστικό Κόμμα, την Κομμουνιστική και Σοσιαλιστική Ενωση Νεολαίας, τη Δημοκρατική Αριστερά, τη Δημοκρατική Ενωση, την Καταλωνική Αριστερά, τη Γενική Ενωση Εργαζομένων και άλλα αριστερά κόμματα και είχε κερδίσει τις εκλογές της 16ης του Φλεβάρη 1936, παίρνοντας 268 έδρες έναντι 205 που κέρδισαν τα δεξιά και κεντρώα κόμματα. Κυβέρνηση για λογαριασμό του μετώπου σχημάτισαν το κόμμα της Δημοκρατικής Αριστεράς και το κόμμα της Δημοκρατικής Ενωσης, που συμμετείχαν στη σύνθεσή του.

Τον Ιούλη του '36 εκδηλώνεται το πραξικόπημα, οι στασιαστές προσεταιρίζονται το μεγαλύτερο μέρος των Ενόπλων Δυνάμεων και έτσι η υπεράσπιση της δημοκρατίας πέφτει στις πλάτες του ισπανικού λαού, που γνωρίζει ένα πρωτοφανέρωτο κύμα αλληλεγγύης και συμπαράστασης από το διεθνές επαναστατικό κομμουνιστικό κίνημα, την ΕΣΣΔ, το οποίο εκφράστηκε και με τη συμμετοχή των περίφημων Διεθνών Ταξιαρχιών στις μάχες, στο πλάι του. Ανάμεσά τους Ελληνες κομμουνιστές κι αγωνιστές, που ανταποκρίθηκαν στις προσπάθειες του ΚΚΕ να εκφραστεί με κάθε τρόπο η αλληλεγγύη στον αγωνιζόμενο λαό της Ισπανίας.

Ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος - για πολλούς προανάκρουσμα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου - έληξε την άνοιξη του 1939 με την επικράτηση του φασισμού. Καθοριστικό ρόλο σ' αυτό έπαιξε η πολυποίκιλη στήριξη που απολάμβαναν οι δυνάμεις του Φράνκο από την Ιταλία και τη ναζιστική Γερμανία, καθώς και από το σύνολο σχεδόν του ιμπεριαλιστικού κόσμου. Αξίζει να σημειωθεί ότι ακόμα και η κυβέρνηση του Λαϊκού Μετώπου στη Γαλλία ακολουθεί την τακτική της «μη ανάμειξης» καθ' υπαγόρευση της αστικής τάξης της χώρας...

Δυστυχώς, στο να γείρει η πλάστιγγα υπέρ του φασισμού συνέβαλε και η άρνηση των σοσιαλιστών και αναρχικών, ηγετικών δυνάμεων στο Λαϊκό Μέτωπο, να εξοπλίσουν την εργατική τάξη, απορρίπτοντας τις προτάσεις του ΚΚ Ισπανίας για τη συγκρότηση τακτικού λαϊκού στρατού με ενιαία καθοδήγηση. Χάθηκε έτσι πολύτιμος χρόνος, που αξιοποιήθηκε από τους στασιαστές για να εδραιώσουν τη θέση τους σε στρατηγικής σημασίας περιοχές. Αξίζει δε να σημειωθεί ότι η κυβέρνηση του Λαϊκού Μετώπου εξαρχής δεν πήρε κανένα μέτρο εναντίον των αντιδραστικών δυνάμεων και δεν επιχείρησε να ξεριζώσει το φασισμό από τον κρατικό μηχανισμό και το στρατό.

Με αφορμή τη συμπλήρωση 70 χρόνων από την έναρξη του ισπανικού εμφυλίου, ο «Ριζοσπάστης» δημοσιεύει ορισμένες σκέψεις για προβληματισμό του αξέχαστου συντρόφου μας Θανάση Παπαρήγα, όπως τις αποτύπωσε στο βιβλίο του «Ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος - Σκέψεις για ορισμένες πλευρές του» (εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή»). Το κείμενο που δημοσιεύουμε σήμερα περιλαμβάνεται στο υποκεφάλαιο «Ισπανία: Προειδοποιήσεις χωρίς αποτέλεσμα» και είναι αρκετά διαφωτιστικό για το ρόλο που έπαιξαν, σε κρίσιμες στιγμές για το κομμουνιστικό και ευρύτερα λαϊκό κίνημα, σοσιαλιστικές και δυνάμεις από το χώρο του αναρχισμού, που άγγιζε ή και ξεπέρναγε τα όρια της υπονόμευσης και της εχθρικότητας. Τα συμπεράσματα από το ρόλο τους και στη διάρκεια του ισπανικού εμφυλίου πολέμου διατηρούν στο ακέραιο την αξία τους για το σήμερα. Οι υπότιτλοι στα κείμενα είναι δικοί μας.

Στη Γαλλία, η καλή μέρα φάνηκε από το πρωί. Και, μάλιστα, από πολύ πρωί. Ηδη από τον πρώτο του λόγο σαν αρχηγός της κυβέρνησης του Λαϊκού Μετώπου (ΛΜ), ο Λεόν Μπλουμ, διευκρινίζει ότι «η κυβέρνηση του ΛΜ θα δράσει μέσα στα πλαίσια της σημερινής κοινωνίας». Αυτό σημαίνει, για να αρχίσουμε, ότι οι κομμουνιστές έχουν ήδη αναλάβει μια υποχρέωση που αχρηστεύει οποιαδήποτε άλλη: Να υποστηρίξουν μια κυβέρνηση που δρα «στα πλαίσια της σημερινής κοινωνίας».

Γρήγορα θα αποδειχτεί ότι δεν πρόκειται για απλό θέμα τακτικής. Τον Ιούλη του 1936, ξεσπά στη γειτονική Ισπανία η φασιστική εξέγερση. Η κυβέρνηση και ο Λεόν Μπλουμ προσωπικά παίρνουν εντολή από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας Αλμπέρ Λεμπρέν (δηλαδή από τη μεγαλοαστική τάξη) να μην αναμειχθούν και, όπως δείχνει και το κραυγαλέο επεισόδιο του Ιρούν, που γίνεται ακριβώς πάνω στα γαλλικά σύνορα¹⁷ υπακούουν αμέσως. Αντίθετα, η εκστρατεία των κομμουνιστών «Οπλα και αεροπλάνα για την Ισπανία!» καμιά επίδραση δε φαίνεται να έχει στην κυβέρνηση, που, ας σημειωθεί, οι ίδιοι υποστηρίζουν.

Οταν η μεγαλοαστική τάξη αποφασίζει, με την έναρξη του 1938, να αρχίσει την πολιτική του «κατευνασμού», φαίνεται καθαρά ότι οι κομμουνιστές δεν έχουν τίποτα στα χέρια τους. Η ατμόσφαιρα γίνεται όλο και βαρύτερη. Η προσπάθεια του ΓΚΚ να αντιδράσει στο Μόναχο (Σεπτέμβρης 1938) δημιούργησε κινδύνους ανοιχτών αστυνομικών διωγμών που θα μπορούσαν να δημιουργήσουν και θύματα.¹⁸

Το κύμα προς τον πόλεμο γίνεται ακόμα πιο ακράτητο με την έναρξη του 1939. Οι εκκλήσεις του Μ. Τορέζ και οι διαβεβαιώσεις του (ακόμα το Μάρτη του 1939, δηλαδή ημέρες μόνο πριν από την είσοδο των φρανκικών στρατευμάτων στη Μαδρίτη) ότι το ΓΚΚ θα υποστηρίξει οποιαδήποτε κυβέρνηση «που θα υπερασπίσει την ειρήνη και θα εγγυηθεί την ασφάλεια της Ισπανικής Δημοκρατίας» πέφτουν εις ώτα κωφών. Η γαλλική κυβέρνηση παραδίδει στον Φράνκο τον ισπανικό πολεμικό στόλο, που είχε καταφύγει σε γαλλικά λιμάνια, και επιστρέφει τον ισπανικό χρυσό, ενέχυρο του δανείου του 1931.

Οι κομμουνιστές δεν μπόρεσαν να κάνουν τίποτα για να μετατρέψουν σε γόνιμη την τραγική κωμωδία των τριμερών συνομιλιών της Μόσχας (Ιούλης - Αύγουστος 1939). Οταν, στις αρχές Σεπτέμβρη του 1939, ο πόλεμος με τη Γερμανία τελικά αρχίζει, οι κομμουνιστές δεν μπορούν να κάνουν τίποτα για να αναστρέψουν τον «αστείο πόλεμο». Οι προτάσεις τους (πολύ μετριοπαθείς και ρεαλιστικές, που δείχνουν μια νηφάλια και διαυγή γνώση των στρατηγικών παραγόντων, του συσχετισμού των δυνάμεων κ.λπ. και που θα επαληθευτούν φωτογραφικά) δεν έχουν καμιά επίπτωση. Αντί γι' αυτό, οδηγούν ...στην απαγόρευση του ΓΚΚ, στην καθαίρεση των βουλευτών του και στη σύλληψη των ηγετών του, μερικοί από τους οποίους (αν και σαν εξαίρεση παρά κανόνας) παραδίδονται, σε συνέχεια, στους Γερμανούς. Κι αυτό, συμπληρώνουμε, από τη Βουλή που είχε αναδείξει το ΛΜ το 1936.¹⁹

^{--------------------------------------------}

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

17. Πρόκειται, πραγματικά, για δραματικό επεισόδιο. Στις 4.9.36, οι δυνάμεις του στρατηγού Μόλα, που έχει επικρατήσει στη Ναβάρα από τις πρώτες ώρες της εξέγερσης, στρέφονται βόρεια και χτυπούν τη βασκική πόλη Ιρούν, ακριβώς στα σύνορα με τη Γαλλία. Υστερα από άγριες μάχες, που γίνονται μπροστά στα μάτια των Γάλλων συνοριακών και τελωνειακών φρουρών, η πόλη καταλαμβάνεται. Η χώρα των Βάσκων απομονώνεται από τον έξω κόσμο.

Το επεισόδιο κάνει πολύ μεγάλη εντύπωση στη Γαλλία. Δείχνει καθαρά ότι, αν η Γαλλία εφαρμόσει την πολιτική που έχει αναγγείλει επισήμως στις 9.8.1936 («καμιά βοήθεια στην Ισπανία», δηλαδή στη δημοκρατική Ισπανία), η νίκη των φασιστών είναι ζήτημα χρόνου.

Σε μαζική συγκέντρωση στο Παρίσι, ο πρωθυπουργός Λεόν Μπλουμ γίνεται δεκτός με συνθήματα υπέρ της βοήθειας στην Ισπανία. Η μόνη του αντίδραση είναι να βάλει τα κλάματα και να διαβεβαιώσει ότι κι αυτός σκέπτεται το Ιρούν.

Μπορεί. Η Γαλλία, όμως, εξακολουθεί να μη δίνει όπλα.

18. Πολλές φορές, μας διαφεύγει η σοβαρότητα της κατάστασης. Η συμφωνία του Μονάχου επικυρώνεται από τη Γαλλική Εθνοσυνέλευση ομόφωνα από όλα τα κόμματα, με μόνη εξαίρεση την κομμουνιστική κοινοβουλευτική ομάδα. Εκτός από τους κομμουνιστές, μόνο ένας σοσιαλιστής βουλευτής και ο βουλευτής της Δεξιάς de Korillis καταψηφίζουν.

Σχεδόν αμέσως, όλη η χώρα κατακλύζεται από ανώνυμες προκηρύξεις και αφίσες που ζητούν τη διάλυση του ΓΚΚ. Και αυτό γιατί το ΓΚΚ θέλει να προκαλέσει πόλεμο με τη Γερμανία, επειδή του έχει πει ο Στάλιν ότι ο πόλεμος είναι η μητέρα της Επανάστασης.

Σε όλη τη χώρα, οι αντικομμουνιστικοί διωγμοί παίρνουν μεγάλη έκταση. Συνεργούσης και της οικονομικής κρίσης, σε πολλά εργοστάσια έγιναν μαζικές απολύσεις όσων είναι γνωστοί σαν κομμουνιστές. Οι διαδηλώσεις χτυπιούνται από την αστυνομία κ.λπ.

19. Για να δούμε τι πραγματικά έγινε.

Στις 26.9.1939, το ΓΚΚ τίθεται εκτός νόμου. Στις 9.2.1940, στις παραμονές της ναζιστικής εισβολής, οι βουλευτές του ΓΚΚ αποβάλλονται από την Εθνοσυνέλευση και συλλαμβάνονται με την κατηγορία ότι ...ανήκουν στην Κομμουνιστική Διεθνή. Σε συνθήκες λυσσαλέας αντικομμουνιστικής υστερίας, στην οποία πρωτοστατούν οι σοσιαλιστές, οι κομμουνιστές βουλευτές καταδικάζονται σε φυλάκιση 4-5 ετών και σε 5ετή στέρηση των πολιτικών τους δικαιωμάτων μετά την απελευθέρωσή τους.

Υπενθυμίζουμε ότι στις 2.9.1939 οι Γάλλοι κομμουνιστές βουλευτές ψήφισαν υπέρ της κήρυξης πολέμου κατά της Γερμανίας. Το ίδιο έκανε, την ίδια ημέρα, στη Βουλή των Κοινοτήτων ο μόνος κομμουνιστής βουλευτής της Βρετανίας Ουίλιαμ Γκάλαχερ.

Ο Φράνκο με τους στρατηγούς του Καβαλκάντι και Μόλα στο κέντρο της πόλης Μπούργκος

Αλλά πιο σημαντικό είναι αυτό που συνέβη στη συνέχεια.

Ενα από τα πολιτικά φαινόμενα της εποχής που συζητήθηκαν από τότε κιόλας ήταν η στάση του ΛΜ απέναντι στους αντιπάλους του. Και αυτό κυρίως γιατί έρχεται σε πλήρη αντίθεση με αυτό που έκαναν εκείνοι. Σήμερα διαθέτουμε υπεράφθονα στοιχεία που δείχνουν ότι, μετά τη νίκη του ΛΜ, οι δυνάμεις της Δεξιάς:

1) Προσανατολίζονται ανοιχτά και ολοκληρωτικά προς την κατεύθυνση της ένοπλης εξέγερσης, ενώ παραμερίζουν κάθε στοιχείο τους που δε συμφωνεί.

2) Παίρνουν όχι απλώς μεγάλη, αλλά κυριολεκτικά γιγαντιαία, βοήθεια από τον παγκόσμιο ιμπεριαλισμό και όχι μόνο τον αξονικό αλλά ολόκληρο. Πληροφορίες από τότε κιόλας ανέφεραν ότι ένας μόνο Βρετανός δισεκατομμυριούχος έδωσε στην προετοιμασία της ανταρσίας πάνω από 15.000.000 λίρες, ποσό υπεραστρονομικό για την εποχή και που αντιστοιχεί σχεδόν σε μια λίρα κατά κεφαλήν του τότε ισπανικού πληθυσμού.

Ανδρες των διεθνών ταξιαρχών κατά τη διάρκεια των μαχών το 1939 στη Μαδρίτη

Στην Ισπανία, γίνεται, σε πολύ εκρηκτικότερες συνθήκες, ό,τι έγινε και στη Γαλλία: Οι μόνοι που δεν εισακούγονται είναι οι κομμουνιστές. Αυτοί δεν παύουν να καταγγέλλουν τις προετοιμασίες της αντεπανάστασης. Ακόμα και όταν οι προετοιμασίες είναι τόσο φανερές, ώστε οι κομμουνιστές δεν έχουν παρά να αναφέρουν απλώς τι γίνεται γύρω τους (π.χ., αποστολή στη Μαδρίτη, τον Ιούλη του 1936, του Χεσούς Μονσόν από τη Ναβάρα και συνάντηση με τον πρωθυπουργό Σαντιάγο Κασάρες Κιρόγα), οι παραστάσεις τους αποκρούονται και με τρόπο μάλλον σκαιό από την κυβέρνηση. Η τελευταία αρνείται κάθε μέτρο πρόληψης. Ακόμα και οι πιο εκτεθειμένοι αντιδραστικοί δεν ενοχλούνται ή ακόμα και μετατίθενται και σε θέσεις που διευκολύνουν τη δουλιά τους (κλασικό παράδειγμα, η μετάθεση του στρατηγού Εμίλιο Μόλα στη Ναβάρα). Καθώς η κυβέρνηση παίρνει απανωτές αναφορές και από στρατιωτικές και αστυνομικές πηγές για τις προετοιμασίες, δίνει αυστηρές εντολές στους στρατιωτικούς και αστυνομικούς διοικητές: «Οποιος δώσει όπλα στους εργάτες, θα παραπεμφθεί στο στρατοδικείο!».²¹

RIZOS

Στο τέλος, έγινε, φυσικά, εκείνο που πρόβλεπαν οι κομμουνιστές και ακριβώς όπως το πρόβλεπαν: η φασιστική αντεπαναστατική εξέγερση. Και μόνα τα εμπράγματα περιστατικά δείχνουν ολοκάθαρα ότι η τελευταία έγινε με βάση σχέδια από καιρό καταστρωμένα.²³

Και μετά ακόμα το ξέσπασμα της εξέγερσης και ενώ οι κομμουνιστές έχουν πια πλέον ή επαρκώς επαληθευτεί, αντιμετωπίζουν το ίδιο πρόβλημα που αντιμετώπιζαν και πρώτα: Και πάλι δεν εισακούονται. Και αυτή τη φορά δεν εισακούονται -σε ένα πολύ κρίσιμο θέμα - στη δημιουργία τακτικού στρατού.

Οσο και αν αυτό φαίνεται παράξενο ή και τελείως απίστευτο, τόσο οι σοσιαλιστές όσο και οι αναρχικοί αντιδρούν στη δημιουργία τακτικού στρατού. Οι αναρχικοί κατηγορούν τους κομμουνιστές σαν ...αντεπαναστάτες επειδή το προτείνουν. Η ανίερη συμμαχία σοσιαλιστών -αναρχικών έχει σαν αποτέλεσμα την πτώση της Μαλάγα (8 Φλεβάρη του 1937), όπου οι φρανκικές δυνάμεις επιτίθενται ακριβώς με τον τρόπο που είχαν προβλέψει και λεπτομερώς «προπεριγράψει» οι κομμουνιστές. Στο Βορρά, κυρίως, δηλαδή στη χώρα των Βάσκων, οι ιδιαίτερα δύσκολες συνθήκες γίνονται ακόμα δυσκολότερες, καθώς οι προσπάθειες των κομμουνιστών για τη δημιουργία τακτικών δυνάμεων συναντούν εκτεταμένο σαμποτάζ. Αποτέλεσμα: Η πτώση του Βορρά στην περίοδο Ιούνη - Οκτώβρη του 1937.²⁴

Εκτέλεση δημοκρατικού από απόσπασμα εθνικιστών

- Από τη μια μεριά, οι εξαγριωμένοι από την υπόθεση της Μαλάγα (και από την προηγουμένη υπόθεση του Αλκασάρ, για την οποία θα έπρεπε να είχαν παραπεμφθεί σε έκτακτο στρατοδικείο όλοι οι αναρχικοί της Ισπανίας, συλλήβδην και αθρόως)²⁵ κομμουνιστές δεν έχουν κανέναν τρόπο να επιβληθούν στους συμμάχους τους. Η ίδια η ηγεσία του ΚΚΙ ζητά από τους κομμουνιστές υπουργούς να μην επιμείνουν στην απειλή της παραίτησής τους.

- Από την άλλη μεριά, στο ΚΚ της χώρας των Βάσκων ξεσπούν διαφωνίες. Η ηγεσία του ΚΚΙ κατηγορεί μερικά τοπικά στελέχη του κόμματος ότι έκαναν παραχωρήσεις, που δεν έπρεπε να κάνουν, στην τοπική κυβέρνηση.

Στο σημείο αυτό, αξίζει ν' αναφέρουμε και μια λεπτομέρεια. Στις 21 Αυγούστου του 1937, με διαταγή του υπουργείου Εθνικής Αμυνας, καθαιρείται από τη θέση του Επιτρόπου του 14ου Σώματος Στρατού ο Χεσούς Λαρανιάγκα.^25α Η διαταγή έρχεται ενώ το Μπιλμπάο έχει ήδη πέσει και όλοι περιμένουν τη συνέχιση της φασιστικής επίθεσης σε συνθήκες γιγαντιαίας υπεροχής των δυνάμεών της. Από την άλλη μεριά, ο Λαρανιάγκα είναι μια γνωστότατη φυσιογνωμία της Βισκάγια, που είχε παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο στην άνιση άμυνα του Μπιλμπάο και, άλλωστε, είχε μόλις πριν από λίγες μέρες διοριστεί στη θέση από την οποία καθαιρέθηκε. Γιατί θα ήθελε κανείς να μετατρέψει σε απλό στρατιώτη έναν ήρωα του πολέμου, ενώ ο πόλεμος συνεχίζεται και σε πολύ ανησυχητικές συνθήκες; Αλλωστε, ήταν πασίγνωστο ότι ο διορισμός του Λαρανιάγκα είχε προκαλέσει μεγάλη δυσαρέσκεια στους κόλπους της βασκικής κυβέρνησης. Το ερώτημα παραμένει: Γιατί; Μήπως γιατί ο Λαρανιάγκα, όπως όλα, ανεξαιρέτως, τα στοιχεία της εποχής δείχνουν, ήταν ένας από τους κομμουνιστές που πρωτοστατούσαν (χωρίς καμιά, ουσιαστικά, επιτυχία) στην εκστρατεία καταστροφής των βιομηχανικών εγκαταστάσεων, αν αυτές τελικά δεν μπορούσαν να προστατευτούν; Σημειώνουμε ότι η στάση του αυτή είχε, σύμφωνα με επίμονες φήμες, δημιουργήσει προστριβές με τη βασκική κυβέρνηση, αλλά και με μερικούς ηγέτες του ίδιου του Κομμουνιστικού Κόμματος, που έγιναν γι' αυτό στόχοι της εθνικής κομματικής ηγεσίας.

Ακριβώς, άλλωστε, λόγω της εκρηκτικής κατάστασης, στην Ισπανία βλέπουμε πιο καθαρά και γιατί οι κομμουνιστές βρίσκονται σ' αυτή τη δύσκολη θέση: Πώς να μη βρίσκονται, όταν βλέπουμε τον πρεσβευτή της Ισπανίας στο Λονδίνο Πάμπλο ντε Αγάρατε, προσπαθώντας να εξασφαλίσει κάποια βρετανική υποστήριξη, να προσφέρεται στον Αντονι Ιντεν να εγγυηθεί ότι, στην Ισπανία, «δεν υπάρχει κανένας κομμουνιστικός κίνδυνος»;²⁶

Και όλα αυτά, όταν η φρανκική εξέγερση είναι, πριν απ' όλα, μια «εκστρατεία ενάντια στον κομμουνισμό»...

Ο Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος έδειξε ιδιαίτερα έντονα ορισμένα χαρακτηριστικά της πολιτικής συγκυρίας της εποχής εκείνης.

Από την πλευρά της, η Κομμουνιστική Διεθνής έκανε συνεχώς εκκλήσεις ενότητας για από κοινού δράση για τη σωτηρία της Ισπανίας. Τέτοιες εκκλήσεις, π.χ., μπορούν να χαρακτηριστούν οι επιστολές του Γενικού Γραμματέα της Κομμουνιστικής Διεθνούς (ΚΔ) Γ. Ντιμιτρόφ στον Πρόεδρο της Σοσιαλιστικής Διεθνούς ντε Μπρουκέρ στις 3.6.37, η επιστολή του της 26ης Ιούνη (πτώση του Μπιλμπάο), η επιστολή του της 17ης Ιούλη του 1937, με τη συμπλήρωση ενός χρόνου από τη φασιστική εξέγερση κ.λπ. Οι μόνιμες απαντήσεις που έπαιρνε η ΚΔ και ο ΓΓ της ήταν ότι ο Πρόεδρος της ΣΔ «δεν έχει πλήρεις εξουσίες» για να πάρει πρωτοβουλία.

Εδώ, όμως, φάνηκε και κάτι άλλο, πιο σοβαρό. Οτι οι κομμουνιστές ήταν, πιθανότατα, οι μόνοι που δεν έλεγαν ΟΧΙ. Οι υπόλοιποι δε δίσταζαν καθόλου να το πουν. Ετσι, μόλις έγιναν γνωστές οι προετοιμασίες για τη συνάντηση της Ανμάς, διάφοροι εκπρόσωποι της ΣΔ βγήκαν και τις κατήγγειλαν. Κατ' αρχήν, αυτό είχε γίνει από καιρό πριν, από ένα σημαντικό μέλος της ΣΔ που θα μπορούσε να παίξει σημαντικό ρόλο: Το βρετανικό Εργατικό Κόμμα. Ηδη από το Μάρτη του 1937, ο γνωστός ηγέτης του Ερνεστ Μπέβιν, μιλώντας στο συνέδριο της ΣΔ που γίνεται στο Λονδίνο, δηλώνει απερίφραστα:

«Το βρετανικό εργατικό κίνημα δε θέλει να αφήσει να επιδράσουν με οποιονδήποτε τρόπο τα γεγονότα της Ισπανίας στις αποφάσεις και την τακτική του».

Μόλις γίνονται γνωστές οι επαφές των δύο Διεθνών το καλοκαίρι του 1937, το Εργατικό Κόμμα παρεμβαίνει και αφαιρεί τις εξουσιοδοτήσεις του από την ηγεσία της ΣΔ. Δεν ήταν, όμως, το μόνο πρόβλημα. Στην Ολλανδία και την Τσεχοσλοβακία, τα σοσιαλιστικά κόμματα απειλούν αποχώρηση από τη ΣΔ, αν οι επαφές συνεχιστούν. Τα πράγματα παίρνουν ιδιαίτερα σοβαρή τροπή στο Βέλγιο, έδρα της ΣΔ, όπου μια ομάδα σοσιαλιστών ηγετών φέρεται να δηλώνει ότι «προτιμά τη ναζιστική Γερμανία από την ΕΣΣΔ».

Οι κυβερνήσεις των χωρών όπου κυριαρχούν ή συμμετέχουν οι σοσιαλιστές ακολουθούν πάντα τη γραμμή της «μη επέμβασης».

Στις συνθήκες αυτές, γίνεται ιδιαίτερα αξιοπρόσεχτο το γεγονός ότι οι επαφές συνεχίζονται και, ως ένα βαθμό, διευρύνονται. Ετσι, διάφοροι ηγέτες της ΣΔ επισκέπτονται την Ισπανία, όπου εκφωνούν συγκινητικούς λόγους. Αξίζει να υπογραμμιστεί ότι πρόκειται για ιδιαίτερα επιφανείς προσωπικότητες της ΣΔ, όπως ο ταμίας της ΣΔ, Φ. Αντλερ, ο Σκέβενελς, ο μελλοντικός πρωθυπουργός της Βρετανίας Κλέμεντ Ατλι κ.ά. Ο Σκέβενελς, μιλώντας στη γαλλοβελγική ταξιαρχία, δήλωσε: «Σύντροφοι, σας ορκίζομαι ότι θα πάρετε όπλα!»

Το πρόβλημα είναι ότι αυτές οι υποσχέσεις ποτέ δεν πραγματοποιήθηκαν.

Ενα άλλο πιο ενδιαφέρον στοιχείο της εξέλιξης είναι η έκταση των επαφών στον τομέα της νεολαίας. Στην ίδια την Ισπανία, οι οργανώσεις των δύο κομμάτων, δηλαδή του Σοσιαλιστικού και του Κομμουνιστικού, έχουν ήδη συγχωνευτεί. Παράλληλα, στην Ισπανία γίνονται μια σειρά κοινές εκδηλώσεις, όπως εκείνες του Ιούλη του 1937, όπου, για πρώτη φορά, γίνεται επίσημη συνάντηση ηγετικών αντιπροσωπειών των δύο Διεθνών της νεολαίας.^26α

Ωστόσο, και αυτές οι ενέργειες έμειναν χωρίς αποτέλεσμα στον πρακτικό τομέα και η Ισπανία αφέθηκε να στραγγαλιστεί.

Αναμφίβολα, τα κίνητρα που οδηγούσαν τους διαφόρους προσωπικούς παράγοντες μπορούσαν να είναι (και, δεν υπάρχει αντίρρηση ότι ήταν) διάφορα. Επίσης, όμως, αναμφίβολα, ιδιαίτερα εν όψει των πρακτικών αποτελεσμάτων, είναι το ότι, ανεξάρτητα από τις προθέσεις των φορέων τους, εξυπηρέτησαν μια διπλή πολιτική: από τη μια μεριά, παροχή κάθε άνεσης προς τις αντεπαναστατικές δυνάμεις, ώστε να ολοκληρώσουν το έργο τους και, από την άλλη, ενίσχυση των δυνατοτήτων διείσδυσης στις κομμουνιστικές γραμμές.

-----------------------------------------

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

20. Εδώ αξίζει μια σύγκριση και με την ελληνική ιστορία. Αλλού, επισημαίνουμε ότι η ημερομηνία της φασιστικής εξέγερσης στην Ισπανία (17.7.1936) βρίσκεται ύποπτα κοντά στην επιβολή του δικτατορικού καθεστώτος στην Ελλάδα (4.8.1936).

Δεν είναι η μόνη ύποπτη σύμπτωση.

Πολύ κοντά με τις εκλογές της Ισπανίας, και συγκεκριμένα στις 26.1.1936, γίνονται εκλογές και στην Ελλάδα. Εκείνο που προκαλεί εντύπωση είναι το ότι αυτές οι εκλογές φαίνονται σαν μια, τουλάχιστον σχετικά, απότομη ανακοπή της αντιδραστικής κατολίσθησης της ελληνικής κοινωνίας, τόσο φανερής το 1935 και με αποκορύφωμα το δημοψήφισμα της επαναφοράς της μοναρχίας (10.10.1935). Στις εκλογές, που εντυπωσιάζουν ακριβώς με την τελείως εκτός τόπου και χρόνου ηρεμία τους, σημαντική επιτυχία σημειώνει το Παλλαϊκό Μέτωπο (ΠΜ), με 73.411 ψήφους (5,75%) και 16 βουλευτές. Από εκλογική άποψη, μπορούμε να θεωρήσουμε βέβαιο ότι το ΠΜ θα είχε σαφώς ξεπεράσει το 10%, αν δεν υπήρχε ένα τεράστιο χάσμα ανάμεσα στις επιδόσεις του στη Βόρεια Ελλάδα (πολύ υψηλές) και τη Νότια Ελλάδα και την Κρήτη (πολύ χαμηλές).

Ωστόσο, το ερώτημα για τις εκλογές παραμένει, πολύ περισσότερο που η συνέχεια είναι γνωστή και σε σαφή αντίθεση με αυτές.

Απάντηση του Π. Ρούσσου στον γράφοντα:

«Η ουσία είναι: Φέραμε το βασιλιά, τώρα ετοιμάζουμε το ντεκόρ για τη δικτατορία».

Ολα δείχνουν την ύπαρξη ενός γενικού και, προπάντων, διεθνούς σχεδίου για το «ντεκόρ».

21. Αυτό, τουλάχιστον, λέει ο Hugh Thomas στο βιβλίο του «Ιστορία τον Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου», έκδ. Αφοί Τολίδη, Αθήνα.

Σημειώνουμε ότι ο Χ. Μονσόν μεταφέρει στη Μαδρίτη την ατμόσφαιρα μιας προετοιμασίας εξέγερσης που, στη Ναβάρα, γίνεται τελείως δημόσια. Οι «ρεκετές», οι τοπικές μοναρχικές παραστρατιωτικές πολιτοφυλακές, αλλάζουν τα αρκεβούζια του Καρλιστικού Πολέμου του 1880 με σύγχρονα μάουζερ μέσω του λαθρεμπορίου των Πυρηναίων και κάνουν γυμνάσια. Επικεφαλής της όλης προετοιμασίας είναι, προφανώς, ο στρατηγός Ε. Μόλα, που έχει μετατεθεί από την κυβέρνηση του ΛΜ στην Παμπλόνα, πρωτεύουσα της Ναβάρα, και έχει κυκλοφορήσει, με την υπογραφή El Director (= «ο Διευθυντής»), ένα σήμερα περιβόητο ντοκουμέντο, όπου περιγράφεται με αξιόλογη ακρίβεια η μελλοντική φασιστική εξέγερση. Οι προετοιμασίες των στασιαστών διευκολύνονται από το ότι, στη Ναβάρα, έχει νικήσει στις 17.2.1936 η Δεξιά.

Η απάντηση του πρωθυπουργού Κασάρες Κιρόγα στον Μονσόν είναι η εξής:

«Εσείς οι κομμουνιστές είστε φοβεροί. Παντού βλέπετε φασίστες»...

Εδώ, όμως, αξίζει άλλη μια αναδρομή στην ελληνική ιστορία.

Η εκλογική νίκη του ΛM στην Ισπανία, που έκανε εκκωφαντικό θόρυβο σε όλη την Ευρώπη, δεν άφησε και ούτε ήταν δυνατό να αφήσει αδιάφορη την εφημερίδα «Ριζοσπάστης». Στις 29 Φλεβάρη 1936, ο «Ριζοσπάστης» δημοσιεύει άρθρο για την Ισπανία, όπου εμφανίζει την κατάσταση στη χώρα αυτή σαν ένα είδος γενικής και κοινής εκστρατείας εξόντωσης του φασισμού. Η πραγματικότητα, όπως βλέπουμε, ήταν τελείως διαφορετική. Η διαφορά μεταξύ πραγματικότητας και εικόνας του «Ριζοσπάστη» μπορεί, κατά τη γνώμη μας, να αποδοθεί σε δύο κυρίως παράγοντες:

α) Στις πραγματικές δυσχέρειες επικοινωνίας με βάση τα τεχνικά μέσα του 1936.

β) Στην προσπάθεια του ΚΚΕ να δημιουργήσει ΛΜ και στην Ελλάδα. Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά και στην προτροπή για μια «Ελληνική Ισπανία» που περιέχεται στο άρθρο.

Δυστυχώς, δεν είμαστε ενήμεροι για την αρθρογραφία του «Ριζοσπάστη» σε συνέχεια για το θέμα.

22. Στο περίφημο εκείνο επεισόδιο όπου η Ντολόρες Ιμπαρούρι μιλά στους στρατιώτες της φρουράς της Μαδρίτης μέχρι που τους έπεισε να ακολουθήσουν τη Δημοκρατία, από τις γραμμές των στρατιωτών ακούστηκε η κραυγή:

«Τι θα γίνει με τη γη;»

(Αναφέρεται στο βιβλίο «Ντ. Ιμπαρούρι, Ο μοναδικός δρόμος», εκδ. «Κρατικές Εκδόσεις Πολιτικής Φιλολογίας», Μόσχα 1962, στα ρωσικά).

23. Αυτή ακριβώς την επισήμανση κάνει και η Αμερικανική Εγκυκλοπαίδεια, εκδ. Κ. Εμμανουήλ - Δ. Κιτσία & Σία, Αθήνα 1970.

24. Στο Βορρά, και ιδιαίτερα στη χώρα των Βάσκων, η επιρροή των αναρχικών είναι ασήμαντη. Εδώ, οι προσπάθειες των κομμουνιστών προσκρούουν στο Εθνικιστικό Κόμμα. Για περισσότερες λεπτομέρειες, ο αναγνώστης μπορεί να διαβάσει το κεφάλαιο για τον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο. Εδώ, επισημαίνουμε ότι η εμφάνιση του ίδιου προβλήματος σε άλλες συνθήκες δείχνει ακριβώς ότι το ΚΚΙ δεν ήταν «καλυμμένο» απέναντι σε καμιά πολιτική δύναμη.

25. Το Αλκασάρ (= «Κυνήγι») είναι ένα εξαιρετικά οχυρό φρούριο, 75 χλμ. νοτιοδυτικά της Μαδρίτης.

Τον Ιούλη του 1936, μέσα σ' αυτό κλείνονται οι δυνάμεις του συνταγματάρχη Μοσκαρντό, ενός εκ των ηγετικών εγκεφάλων της συνωμοσίας. Ο Μοσκαρντό, ο οποίος, εκτός από τη σχεδόν απρόσιτη οχυρή θέση, κατέχει άφθονα πυρομαχικά και τρόφιμα, αρνείται κάθε συζήτηση για παράδοση.

Την πολιορκία του φρουρίου αναλαμβάνουν οι αναρχικοί, οι οποίοι έκαναν, κυριολεκτικά, σημεία και τέρατα. Αν πιστέψουμε, π.χ., τον Hugh Thomas και το BBC, μετέτρεψαν την πολιορκία σε τουριστική ατραξιόν, όπου έρχονταν τουρίστες με λεωφορεία, έμπαιναν στα ορύγματα και τα πολυβολεία, έριχναν μερικές ριπές και, μετά, έφευγαν. Χωρίς να μιλήσουμε για όσα έκαναν στον τομέα της γενικής οργάνωσης (;) της στρατιωτικής δύναμης της πολιορκίας αλλά και στην περιοχή, πέρα από το στρατιωτικό τομέα. Οι εντονότατες διαμαρτυρίες των κομμουνιστών στον Λάργο Καμπαγέρο, ο οποίος, στο μεταξύ, έχει γίνει πρωθυπουργός, απορρίπτονται σκαιότατα. Στις 15 Σεπτέμβρη και ενώ οι αστείοι στρατιωτικοί (και άλλοι) πειραματισμοί των αναρχικών συνεχίζονται, οι φασίστες φτάνουν (εν μέρει, χάρη και πάλι στους αναρχικούς) σε απόσταση αναπνοής από το Τολέδο, δηλαδή δίπλα στο Αλκασάρ. Οι αναρχικοί, φυσικά, το σκάνε και ο Λάργο Καμπαγέρο αναθέτει τώρα στους κομμουνιστές να βγάλουν το φίδι από την τρύπα. Καθώς είναι πολύ αργά για οποιοδήποτε μέτρο, οι φασίστες καταλαμβάνουν την περιοχή του Τολέδο και του Αλκασάρ, όπου γίνεται μια φρικαλέα σφαγή.

25α. Βλ. Guerra y Revolution en Espana, 1936 -39, Editorial Progreso, Moscu 1971, σελ. 241.

26. Πρόκειται για συζήτηση που έγινε στις 28.10.1937, μέσα στη Βουλή των Κοινοτήτων. Ο Αγάρατε ζήτησε από τον Ιντεν τη βρετανική παρέμβαση ενάντια στις ιταλικές ενέργειες στην Ισπανία.

Εχει, κατά τη γνώμη μας, ιδιαίτερη σημασία να υπογραμμιστεί και αυτό που, πολύ ξεκάθαρα, λέει στο «Μοναδικό δρόμο», η Ντ. Ιμπαρούρι: «Οι κομμουνιστές δεν έπρεπε (και γι' αυτό και δεν το επιχείρησαν το Μάη του 1937, όταν ο Λάργο Καμπαγέρο παραιτήθηκε) να πάρουν την εξουσία, γιατί αυτό θα προκαλούσε γενική στρατιωτική επέμβαση του ιμπεριαλισμού», «Ντολόρες Ιμπαρούρι, Ο μοναδικός δρόμος», ό.π.

26α. Βλ. Guerra y Revolution en Espana, 1936 -39, ό.π., σελ. 218 κ.επ.