Η εφαρμογή της Ψυχιατρικής Μεταρρύθμισης ξεκίνησε με το νόμο για το Εθνικό Σύστημα Υγείας (ν.1397/83), διευρύνθηκε με τον ν.2071/92 και παγιώθηκε με το ν.2716/99 «Ανάπτυξη και εκσυγχρονισμός των υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας και άλλες διατάξεις» με τις κατευθύνσεις της ΕΕ. Η κωδική ονομασία - «Ψυχαργώς» - από τη μυθολογική «Αργώ» και την επιστροφή του χρυσόμαλλου δέρατος, παραπέμπει στην «επιστροφή» των ψυχικά ασθενών από τα «άσυλα» στην κοινότητα, που υποτίθεται ότι θα επέφερε η Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση.

Η πρώτη αναθεώρηση του Εθνικού Σχεδίου Δράσης, «Ψυχαργώς Β'», για την περίοδο 2001 - 2010 προέβλεπε ανάμεσα σε άλλα την κατάργηση των Ψυχιατρικών Νοσοκομείων Αθήνας, Θεσσαλονίκης και Λέρου έως το 2015 και του Δρομοκαΐτειου έως το 2010, οδήγησε στη δημιουργία Μονάδων Ψυχικής Υγείας από ΜΚΟ.

Παρά τον υποκριτικό στόχο της «αποασυλοποίησης», η Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση - που στηρίχτηκε ενεργά από όλα τα κόμματα εκτός από το ΚΚΕ - ποτέ δεν έκρυψε τα «δόντια» της. Τονίζει το υψηλό κόστος των εξειδικευμένων υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας: «Το συνολικό ετήσιο κόστος των "νόσων του εγκεφάλου" στις 30 ευρωπαϊκές χώρες υπολογίσθηκε σε 798 δισ. ευρώ. Από αυτό, 37% αφορά σε άμεσο υγειονομικό κόστος, το 23% σε άμεσο μη υγειονομικό κόστος και το 40% σε έμμεσο κόστος που προκύπτει από την απώλεια παραγωγικότητας», αναφέρεται στο ΨΥΧΑΡΓΩΣ Γ'.

Η μεταφορά του κόστους - οικονομικού και ψυχολογικού - στην οικογένεια και στον ασθενή «ντύνεται» ιδεολογικά από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ): «Κάθε άτομο με ψυχικές διαταραχές έχει το δικαίωμα να ζει και να εργάζεται στην κοινότητα». Φιλοσοφία της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης της ΕΕ και βασική αρχή του ΠΟΥ είναι η άτυπη φροντίδα υγείας, δηλαδή η «αυτοφροντίδα».

Ετσι, στα τέλη Μάη 2013 ο τότε υπουργός Υγείας, Ανδρ. Λυκουρέντζος, υπέγραψε Μνημόνιο Συνεργασίας με τον Επίτροπο Απασχόλησης, Κοινωνικών Υποθέσεων και Ενταξης, Lazlo Andor, το οποίο:

• Επιβεβαιώνει την κατάργηση των Ψυχιατρικών Νοσοκομείων το 2015.
• Καταργεί κάθε χρηματοδότηση (σ.σ. ευρωπαϊκά και κρατικά κονδύλια) στις δομές Ψυχικής Υγείας το 2015.
• Για τα έτη 2013 - 2014 εγκρίνεται κοινοτικό κονδύλι 100 εκατ. ευρώ προς αυτές τις δομές. Ουσιαστικά το ευρωπαϊκό κονδύλι δίνεται για να προετοιμαστεί η διάλυσή τους και η ανταποδοτική λειτουργία με πληρωμές ασθενών κι ασφαλιστικών ταμείων.

Η Ιταλία θεωρείται «φάρος» της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης, με βασικό πυλώνα το κλείσιμο των ψυχιατρικών νοσοκομείων. Ας δούμε τα αποτελέσματα, όπως παρουσιάζονται σε άρθρο του περιοδικού «Ευρωπαϊκά Αρχεία της Ψυχιατρικής και της κλινικής Νευρολογίας» με τίτλο «Ιταλική ψυχιατρική μεταρρύθμιση 1978: Ορόσημο για την Ιταλία και την Ευρώπη το 2010;» (Νοέμβρης 2011, τεύχος 261):

Και τα 76 ψυχιατρικά νοσοκομεία με 78.000 τροφίμους λειτουργούσαν ακόμη το 1996. Οταν η κυβέρνηση απείλησε με οικονομικές κυρώσεις, 26 ψυχιατρικά νοσοκομεία έκλεισαν σε διάστημα 2 ετών. Το 1998 μόνο 7.704 ασθενείς φιλοξενούνταν ακόμα σε 50 ψυχιατρικά νοσοκομεία και 6.459 φιλοξενούνταν σε άλλους χώρους διαβίωσης. Οι υπόλοιποι ασθενείς απλά στάλθηκαν στα σπίτια τους.

Σε ένα επιστημονικό συνέδριο το Μάη του 2005 ο Τζιοβάνι Ντε Τζιρόλαμο, επί μακρόν σύμβουλος του ιταλικού υπουργείου Υγείας, σχολίασε: «Το βάρος της μεταρρύθμισης φορτώθηκε στα μέλη των οικογενειών των ασθενών. Αν εγκατέλειπαν τη συνεργασία τους, το ψυχιατρικό μας σύστημα θα κατέρρεε σε λίγες ώρες».

Το βάρος της οικογένειας μελετήθηκε σε όλη τη χώρα. Βρέθηκε ότι το 97% των συγγενών ασθενών με σχιζοφρένεια είχαν το αίσθημα της απώλειας, το 83% ένιωθαν κατάθλιψη, το 73% είχαν παρατήσει τα χόμπι τους και 68% δεν έκαναν καθόλου διακοπές. Μόλις το 8% των οικογενειών έχαιρε κάποιας ψυχο-εκπαιδευτικής παρέμβασης.

Παράλληλα, η ανάπτυξη μικρών ψυχιατρικών τμημάτων για οξέα περιστατικά στα γενικά νοσοκομεία προχώρησε πολύ αργά. Ετσι, σύμφωνα με μια εθνική επισκόπηση του ιταλικού υπουργείου Υγείας, το 2001 υπήρχαν στη χώρα μόλις 9.300 κρεβάτια οξέων περιστατικών, από τα οποία τα 4.000 ήταν ιδιωτικά!

Το Δίκτυο Φορέων Ψυχοκοινωνικής Αποκατάστασης και Ψυχικής Υγείας «ΑΡΓΩΣ» πρωτοστάτησε μέσα από τα ΝΠΙΔ (ΜΚΟ) στην εφαρμογή της πολιτικής «αποασυλοποίησης». Πολιτική στα πρότυπα της ΕΕ, που καθιστά συνολικά την Υγεία ατομική υπόθεση σύμφωνα με την οικονομική δυνατότητα του καθένα, κόβει συνεχώς την κρατική χρηματοδότηση και προωθεί την επιχειρηματική δράση και στον τομέα της Ψυχικής Υγείας.

Σύμφωνα με στοιχεία του ίδιου του Δικτύου, το διάστημα 2004 - 2009 το σύστημα Ψυχικής Υγείας συρρικνώθηκε βίαια, οι προϋπολογισμοί των Μονάδων Ψυχικής Υγείας καθηλώθηκαν στα επίπεδα του 2005, περίπου 25%-30% του προσωπικού πετάχτηκαν «στο δρόμο», το ίδιο και χιλιάδες ψυχικά πάσχοντες.

Το προσωπικό των Μονάδων δίνει τον καλύτερό του εαυτό για τη φροντίδα και την αξιοπρεπή διαβίωση των ασθενών, όμως εργαζόμενοι και ασθενείς είναι τα θύματα της επιχειρηματικής δράσης στην Υγεία, όπως σημειώνει το Σωματείο Εργαζομένων Ιδιωτικής Υγείας Αθήνας: Τεράστιες ελλείψεις σε προσωπικό, ελαστικές σχέσεις, εργαζόμενοι με ελλιπή ή καθόλου εκπαίδευση και υποστήριξη, απλήρωτοι για 2 - 6 μήνες. Το τελευταίο διάστημα δεν γίνεται καμία νέα πρόσληψη και αν γίνει μέσω κάποιου ΕΣΠΑ, είναι ορισμένου χρόνου. Από την άλλη προβάλλεται ο εθελοντισμός για όλες τις ειδικότητες.

Η παράδοση υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας σε ΜΚΟ έγινε ακριβώς για να απαλλαγεί το κράτος από την ευθύνη της χρηματοδότησης, η οποία διαρκώς μειώνεται. Ετσι, οι ΜΚΟ έχουν επιδοθεί σε ένα κυνήγι εύρεσης διαφόρων κοινοτικών προγραμμάτων, χορηγών και δωρεών. Ορισμένες δομές παρακρατούν μέρος της σύνταξης των ασθενών και επιλέγουν φιλοξενούμενους με αυτό το κριτήριο, ενώ αρκετοί φορείς δέχονται παραπάνω φιλοξενούμενους από το προβλεπόμενο όριο επειδή η χρηματοδότηση γίνεται «κατά κεφαλήν».

Ταυτόχρονα, οι ΜΚΟ μειώνουν στο έπακρο το λειτουργικό κόστος, για φαγητό, θέρμανση, έξοδα διαβίωσης. Μειώνονται δράσεις επανένταξης και κοινωνικοποίησης που μπορεί να κοστίζουν, εκτός αν την πληρώσει ο ασθενής.

Το «ιδεολογικό περίβλημα» της «αποασυλοποίησης» από την ΕΕ και τις ελληνικές κυβερνήσεις «κούμπωσε» στη συνειδητή υποβάθμιση των δημόσιων ψυχιατρικών νοσοκομείων και των ψυχιατρικών κλινικών γενικών νοσοκομείων. Η ίδια η πολιτική της υποχρηματοδότησης και της υποβάθμισης κατάντησε τα νοσοκομεία, που θα μπορούσαν να προσφέρουν εξειδικευμένες τριτοβάθμιες υπηρεσίες, σε «άσυλα».

Χωρίς προσωπικό, χωρίς υποδομές, με σημαντικές ελλείψεις, οι συνθήκες νοσηλείας είναι δραματικές, παρά την αυτοθυσία των εργαζομένων. Παράλληλα, δεν ενισχύθηκαν ούτε οι εξωνοσοκομειακές δομές των ψυχιατρικών νοσοκομείων, τα Κέντρα Ψυχικής Υγείας, οι ξενώνες, τα οικοτροφεία, τα προστατευόμενα διαμερίσματα, ενώ παραμένει ερώτημα τι θα απογίνουν αυτές όταν κλείσουν τα ψυχιατρεία. Το βέβαιο είναι ότι χιλιάδες ασθενείς θα στοιβαχτούν στις ψυχιατρικές κλινικές των γενικών νοσοκομείων, όπου γίνεται το αδιαχώρητο.

Το Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής, «επειδή σκόπευαν να το κλείσουν, έχει αφεθεί στην τύχη του ήδη από τον σεισμό του 1999 και μετά», σημειώνει στον «Ρ» η Αγαθή Συναπίδη, ειδικευόμενη ψυχίατρος στο ΨΝΑ και μέλος της 5μελούς επιτροπής της ΕΙΝΑΠ με τις δυνάμεις του ΠΑΜΕ και μέλος του ΓΣ της ΟΕΝΓΕ.

Οπως λέει, 31 οργανικές θέσεις γιατρών είναι κενές (σ.σ. λείπουν 21 ψυχίατροι, παθολόγοι, νευρολόγοι, αναισθησιολόγος, μικροβιολόγοι, χειρουργοί). «Αυτό έχει επιπτώσεις στην ποιότητα της νοσηλείας. Π.χ. σε 2 τμήματα οξέων περιστατικών ένας ψυχίατρος κι ένας διευθυντής φροντίζουν 35 ασθενείς. Δεν έχουμε αξονικό τομογράφο, ούτε καν υπέρηχο. Για απλές εξετάσεις γίνονται διακομιδές ασθενών σε άλλα νοσοκομεία», τονίζει η Αγ. Συναπίδη.

«Η μέση διάρκεια νοσηλείας είναι 33 μέρες. Θα μειωνόταν με περισσότερο προσωπικό όλων των ειδικοτήτων, αν είχαμε όλα τα μέσα για αναβαθμισμένες υπηρεσίες», προσθέτει ο Σταύρος Καλαρίτης, νοσηλευτής και μέλος του ΔΣ του σωματείου εργαζομένων στο ΨΝΑ. «Οταν είμαστε 2 νοσηλευτές για τουλάχιστον 30 ψυχικά ασθενείς, τι να κάνουμε; Να τους χορηγήσεις θεραπεία; Να φροντίσεις την προσωπική τους υγιεινή; Να τους ταΐσεις; Να αντιμετωπίσεις τυχόν κρίσεις;». Από 1.010 νοσηλευτές το 2010 τώρα έχουν απομείνει 780 για περίπου 400 ασθενείς. «Είμαστε μόνιμα σαν προσωπικό ασφαλείας», υπογραμμίζει ο Στ. Καλαρίτης.

Σύμφωνα με στοιχεία του 2013, στα Επείγοντα προσήλθαν 4.550 ασθενείς και έγιναν 2.550 εισαγωγές. Το 54% των εισαγωγών ήταν ακούσιες νοσηλείες (σ.σ. με εισαγγελική εντολή), ενώ το 62% ήταν νέες εισαγωγές. Η πληρότητα του νοσοκομείου είναι στο 123%. Στα τακτικά εξωτερικά ιατρεία του στην οδό Μάρνη εξετάστηκαν 12.000 ασθενείς, στο Κέντρο Ψυχικής Υγείας (ΚΨΥ) Περιστερίου, 14.000 και στο ΚΨΥ Αγίων Αναργύρων, 12.500.

Ενδεικτικά το ΨΝΑ έχει ψυχιατρικά τμήματα, τμήματα χρονίων ψυχιατρικών ασθενών, όπου νοσηλεύονται και αρκετοί ηλικιωμένοι, τμήμα νοητικής στέρησης, μέσης νοσηλείας κ.ά. Διαθέτει δεκάδες δομές: 20 οικοτροφεία, 15 ξενώνες, 15 προστατευόμενα διαμερίσματα, 7 κλειστά τμήματα για εξαρτημένους από αλκοόλ και ναρκωτικά, 5 συμβουλευτικούς σταθμούς (απεξάρτηση), 4 κοινωνικής επανένταξης (απεξάρτηση), 5 ξενώνες εξαρτημένων γυναικών. Σε ξενώνες και οικοτροφεία του ΨΝΑ φιλοξενούνται 1.200 άτομα, χωρίς να συμπεριληφθούν οι δομές για εξαρτημένους.

Αντίστοιχα, στο ΨΝΑ Δρομοκαΐτειο το 2012 νοσηλεύτηκαν 1.929 ασθενείς, εκ των οποίων 1.005 νέες εισαγωγές. Ως το Νοέμβρη του 2012 τα τακτικά εξωτερικά ιατρεία επισκέφτηκαν 18.669 ασθενείς, το φαρμακείο του νοσοκομείου 1.193 με βιβλιάρια Πρόνοιας. «Τι θα απογίνουν όλοι αυτοί όταν κλείσει;», ρωτούν οι εργαζόμενοι. «Σε διάφορα τμήματα νοσηλεύονται για χρόνια δεκάδες ασθενείς, κυρίως ηλικιωμένοι. Δεν έχουν οικογένεια και ψάχνει το νοσοκομείο για ΜΚΟ ή άλλες δομές να μεταφερθούν».

Ο Γιάννης Παντουλάρης, Ψυχίατρος, μέλος του Επιστημονικού Συμβουλίου του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Θεσσαλονίκης και του ΓΣ της ΟΕΝΓΕ παραθέτει τα ακόλουθα στοιχεία: Το 2012 εξετάστηκαν 49.082 ασθενείς στα Τακτικά Εξωτερικά Ιατρεία, 5.206 στα Επείγοντα και 321 στα απογευματινά ιατρεία. Στο ΨΝΘ αντιμετωπίζονται και νοσηλεύονται ασθενείς από τη μισή Ελλάδα. Χαρακτηριστικά, το 50% των ακούσια νοσηλευθέντων (σ.σ. με εισαγγελική εντολή) στο ΨΝΘ προέρχονται από άλλες περιοχές (Σκόπελο, Θεσσαλία, Μακεδονία, Θράκη).

Το ΨΝΘ περιλαμβάνει πληθώρα κλινικών, τμημάτων, δομών και υπηρεσιών καθώς και τμήμα με προγράμματα απεξάρτησης από το αλκοόλ και ουσίες. Διαθέτει ακόμα 5 οικοτροφεία, 2 ξενώνες και διαμερίσματα με περίπου 220 φιλοξενούμενους, 3 Κέντρα Ψυχικής Υγείας, Κέντρο Ημέρας, Μονάδα στήριξης οικογένειας. Ομως η υποχρηματοδότηση και οι ελλείψεις προσωπικού έχουν οδηγήσει σε συνεχή υποβάθμιση των υπηρεσιών, σε πληρωμές των ασθενών, σε λειτουργία κάτω από τα όρια ασφαλείας. Την τελευταία 4ετία τουλάχιστον 45 εργαζόμενοι αποχωρούν ετησίως, χωρίς καμιά πρόσληψη.

Σήμερα στη Θεσσαλονίκη λειτουργούν ακόμη τρεις δημόσιες ψυχιατρικές κλινικές στα γενικά νοσοκομεία ΑΧΕΠΑ, Παπαγεωργίου και Παπανικολάου. Οι κλινικές αυτές «ξεχειλίζουν»: Στο ΑΧΕΠΑ μπήκαν 4 - 5 ράντζα στις τελευταίες εφημερίες. Συχνά η κλινική του Παπανικολάου σταματά την εφημερία λόγω πληρότητας και μπαίνει εκτάκτως σε εφημερία το ΨΝΘ.

Οι γύρω νομοί είτε δεν έχουν δημόσιες ψυχιατρικές κλινικές, είτε οι υπάρχουσες δυσλειτουργούν. Στο νομό Πέλλας η ψυχιατρική κλινική του νοσοκομείου Γιαννιτσών έκλεισε από το Νοέμβρη του 2013, αφού έμεινε μόνος του ο διευθυντής, ενώ έγινε απόσπαση ψυχιάτρου από το Ιπποκράτειο Θεσσαλονίκης στην ψυχιατρική κλινική του νοσοκομείου Σερρών για να διατηρηθεί η λειτουργία της.