Σύντροφοι, οι θέσεις είναι ένα κείμενο δυνατό που θέλει παραπέρα μελέτη και αφομοίωση. Στο κομμουνιστικό μανιφέστο αναφέρεται ότι «Ολη ως τώρα ιστορία των κοινωνιών είναι ιστορία της ταξικής πάλης». Οι θεωρητικοί του επιστημονικού κομμουνισμού καταγράφουν τους νόμους εξέλιξης της ανθρώπινης ιστορίας. Νόμοι αντικειμενικοί που έχουν σαν κινητήριο μοχλό την ταξική πάλη που οδηγεί στο αναπόφευκτο του περάσματος από τον καπιταλισμό στον κομμουνισμό. Αυτό κατά τη γνώμη μου τονίζουν οι θέσεις που έχουμε στα χέρια μας. Τονίζουν όχι μόνο το αναπόφευκτο νομοτελειακά, ο παλιός ξεπερασμένος ιστορικά καπιταλιστικός τρόπος ανάπτυξης θα αντικατασταθεί με τον καινούριο, τον κομμουνιστικό τρόπο ανάπτυξης. Αλλά ότι σήμερα σε συνθήκες παρατεταμένης καπιταλιστικής κρίσης και με τις αντιθέσεις (ας όψεται η ανισόμετρη ανάπτυξη) στα ιμπεριαλιστικά κέντρα να κτυπάνε στο κόκκινο, οι υλικές αντικειμενικές συνθήκες είναι υπερώριμες, η εξουσία (οικονομική και πολιτική) του γερασμένου μονοπωλιακού καπιταλισμού να ανατραπεί από την εξουσία των μαζών με μπροστάρη την εργατική τάξη και το κόμμα της.

Οι ίδιο νόμοι κίνησης του καπιταλισμού δείχνουν ότι τα όριά του δεν είναι απεριόριστα, αντικειμενικά φτάνει στο τέλος του. Το βασικό κριτήριο γι' αυτήν τη διαπίστωση είναι η όλο και μεγαλύτερη όξυνση της βασικής αντίθεσης του καπιταλισμού. Της αντίθεσης κεφαλαίου και εργασίας. Η μονοπώληση των μέσων παραγωγής από τη μια (ιδιοκτησία των μέσων) και η κοινωνικοποίηση της εργασίας από την άλλη (παραγόμενος πλούτος), δεν μπορούν να συνυπάρχουν μέσα στο ίδιο κέλυφος, αυτό το κέλυφος πρέπει να σπάσει. Ο νεκροθάφτης που κουβαλάει στα σπλάχνα του ο καπιταλισμός ήρθε η ώρα να τελειώσει το έργο του. Να τον θάψει.

Τα λέω αυτά σύντροφοι γιατί οι αντικειμενικοί λόγοι υπάρχουν και οι ώριμες υλικές προϋποθέσεις, για το άλμα στον ουρανό. Τι μένει λοιπόν να γίνει; Να ωριμάσει ο υποκειμενικός παράγοντας. Ποιος τον καθορίζει; Το υποκείμενο της επανάστασης. Ποιο είναι αυτό; Η εργατική τάξη με την πρωτοπορία της, καθοδηγούμενη από το κόμμα της, το κομμουνιστικό κόμμα.

Το προηγούμενο 18^ο Συνέδριο σύντροφοι, μας έδωσε δυο βασικά, κατά τη γνώμη μου, στηρίγματα για να περάσουμε στην ιδεολογική και πολιτική αντεπίθεση. Το πρώτο είναι το ντοκουμέντο για το σοσιαλισμό, που βοήθησε να ορθοποδήσουμε (να το πω έτσι) μετά το στραπάτσο της προσωρινής ήττας και της βοήθειας να κατανοήσουμε τους νόμους οικοδόμησης του σοσιαλισμού και όταν αυτοί παραβιάζονται οδηγούν στο αποτέλεσμα που γνωρίσαμε. Το δεύτερο έχει να κάνει με τον προσανατολισμό του συνεδρίου να εντάξουμε όσο καλύτερα γίνεται την τακτική μας στη στρατηγική. Να πούμε στο λαό τη δική μας πρόταση που σχετίζεται με το ποιος πρέπει να πάρει την εξουσία. Σε σχέση με το δεύτερο νομίζω, δεν έγινε το άλμα που οι καιροί ζητούσαν και αυτό γιατί πιστεύω, η πρόταση για την εξουσία δεν αφομοιώθηκε από όλο το κομματικό δυναμικό.

Σήμερα, από χτες, είμαστε ποιο σοφοί αντλώντας από τα συμπεράσματα, περισσότερο δυνατοί ιδεολογικά-πολιτικά-οργανωτικά. Μπορούμε να φτιάξουμε τη Λαϊκή Συμμαχία (οι Θέσεις το τονίζουν με έμφαση) πρώτα από όλα στους χώρους δουλειάς, εκεί που ο καταπιεσμένος έρχεται πρόσωπο με πρόσωπο με τον καταπιεστή του, που θα αγκαλιάσει όσο γίνεται περισσότερα λαϊκά στρώματα, να γίνει ένα θυμωμένο καλά οργανωμένο λαϊκό ορμητικό ποτάμι, με ένα σκοπό, να φτάσει στο τέρμα, στο στόχο. Με έναν τέτοιο προσανατολισμό θα έχεις αποτελέσματα και για τα καθημερινά, που ο λαός βιώνει με το χειρότερο τρόπο. Αυτό να είναι και σαν απάντηση στους οπορτουνιστές που μας κατηγορούνε πως όλα τα παραπέμπουμε στην δευτέρα παρουσία, αυτοί που έχουν αγιοποιήσει το καπιταλιστικό σύστημα, που ανιστόρητα και αντιεπιστημονικά, δέχονται στην ουσία ότι είναι απεριόριστα τα όριά του. Είναι καραμπινάτοι εχθροί του λαϊκού κινήματος, προπαγανδίζουν ξεδιάντροπα την υποταγή. Με όλους αυτούς να έχουμε πρέπει καθημερινό ανοιχτό ιδεολογικό πόλεμο.

Σύντροφοι, η πρόταση για το σχέδιο προγράμματος είναι αντάξιο ενός επαναστατικού κόμματος μαρξιστικού-λενινιστικού, που δεν παραιτείται από το ιστορικό του καθήκον, να κτίσει την κοινωνία χωρίς εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. Μιλάει πολύ πολύ συγκεκριμένα πώς θα πάρουμε την εξουσία και πώς αυτή θα στεριώσει. Ακόμα, στη χώρα μας δεν έχουν δημιουργηθεί συνθήκες επαναστατικής κατάστασης. Δεν έχει φτάσει εκείνη η στιγμή που «οι από πάνω να μην μπορούν να κυβερνήσουν και οι από κάτω να μη θέλουν να κυβερνηθούν». Σίγουρα ο συσχετισμός στην παρούσα κατάσταση είναι αρνητικός, το κόμμα με τη δράση του αυτό θέλει να αλλάξει. Πρέπει να ξέρουμε όμως, στην υλιστική αντίληψη των πραγμάτων τίποτα δε μένει αναλλοίωτο. Αυτό που σήμερα φαίνεται βαλτωμένο, αύριο γίνεται εκρηκτικό ηφαίστειο. Ούτε ντε και καλά ο συσχετισμός δύναμης είναι αυτός που αποκλειστικά καθορίζει την επαναστατική κατάσταση, είναι και άλλοι λόγοι αντικειμενικοί που την καθορίζουν.

Παράδειγμα: Η κρίση βαθαίνει, οι ανταγωνισμοί διακρατικοί, ιμπεριαλιστικοί αγριεύουν, πόλεμοι περιφερειακοί υπάρχουν, ένα γενικευμένο πόλεμο δεν μπορούμε να τον αποκλείσουμε. Σε τέτοια περίπτωση θα έχουμε επαναστατική κατάσταση, τότε το ζητούμενο είναι σε ποιο βαθμό ετοιμότητας θα βρίσκεται το κόμμα, το υποκείμενο της επανάστασης. Πόσο ικανό θα είναι να συγκεντρώσει μεγάλες μάζες του λαού στη φωτιά της επανάστασης. Το μεγάλο όπλο του κόμματος είναι η οργάνωση έγραφε ο Λένιν: «Κόμμα είναι το συνειδητό, το πρωτοπόρο τμήμα της τάξης, η πρωτοπορία της. Η δύναμη της πρωτοπορίας αυτής είναι δέκα, εκατό και πάνω φορές μεγαλύτερη από την αριθμητική της δύναμη. Μπορεί να γίνει αυτό; Μπορεί η δύναμη των εκατό να ξεπερνάει τη δύναμη των χιλίων; Μπορεί να την περνάει όταν οι εκατό είναι οργανωμένοι. Η οργάνωση δεκαπλασιάζει τις δυνάμεις».

Στο πρόγραμμα αναφέρεται σχεδόν με λεπτομέρεια πώς θα οργανώσει η εργατική εξουσία άμεσα την οικονομία με τον κεντρικό σχεδιασμό, έτσι που να μπορέσει να αντιμετωπίσει οικονομικούς πολέμους και αποκλεισμούς του εχθρού. Κυρίως όμως σύντροφοι, θα οργανώσει έτσι την εξουσία της περιφρουρώντας την επανάσταση. Η δομή των οργάνων της νέας εξουσίας θα έχει σαν βάση τους χώρους εργασίας. «Εκλογική μονάδα και βασικό κύτταρο του κράτους δεν είναι η περιφέρεια, αλλά η παραγωγική μονάδα (το εργοστάσιο, η φάμπρικα)» έλεγε ο Λένιν. Αυτός ο τρόπος ανάδειξης των οργάνων είναι η ασφαλιστική δικλείδα σε κάθε πισωγύρισμα.

Ούτε τέχνη -εδώ και καιρό- ούτε επιστήμη. Οι Θέσεις της ΚΕ στερούνται τεκμηρίωσης της πολιτικής μας. Τα όποια στοιχεία παρατίθενται δεν οδηγούν στην εξαγωγή συμπερασμάτων. Η πολιτική ανάλυση μετατρέπεται σε απλή περιγραφή, οι εκτιμήσεις σε θέσφατα και μεταφυσικά αξιώματα. Η πολιτική στάση παίρνει αφοριστικό χαρακτήρα, επενδύεται ηθικολογικά. Η διαφωνία χαρακτηρίζεται οπορτουνισμός και μάλιστα «μονόπαντος»: ρέπει πάντα προς ΣΥΡΙΖΑ!

Αλλάζει άρδην το ισχύον πρόγραμμα και η «τεκμηρίωση» εξαντλείται στο «κύλησε πολύ νερό στ' αυλάκι». Χάνουμε τη μισή εκλογική δύναμη και για όλα φταίνε οι «αυταπάτες». Μιλάμε για την αυξημένη επιρροή του ΠΑΜΕ, για θετική πορεία της ΚΝΕ και της οργανωτικής αναδιάταξης των κομματικών δυνάμεων και πουθενά δεν υπάρχει ένας μετρήσιμος δείκτης. Εκτός των άλλων, η τελευταία μήπως άφησε ελεύθερο χώρο δράσης σε σχολεία και συνοικίες στη Χρυσή Αυγή; Δρουν νεοναζιστικά τάγματα εφόδου, επικρατεί λογική «Νόμος και Τάξη» κι εμείς απαξιώνουμε ζητήματα δημοκρατίας!

Ο «Ριζοσπάστης» συρρικνώνεται, η «Τυποεκδοτική» υπό πτώχευση, ο «902» ανοιγοκλείνει και δεν αναλαμβάνει κανένας την ευθύνη για την αποδυνάμωση του προπαγανδιστικού μηχανισμού και της όποιας οικονομικής αυτοτέλειας του Κόμματος. Η κρίση και οι επιθέσεις κατά του Κόμματος δεν αρκούν ως εξήγηση.

Οι κλασσικοί έκριναν πάντα απαραίτητη την παράθεση συγκεκριμένων αποδείξεων. Η ΚΕ πάλι όχι. Μόνο η θρησκευτικού τύπου πίστη δε χρειάζεται τεκμήρια για να εξάγει συμπεράσματα και αποδέχεται κοινοτοπίες ως «πρωτότυπες» επεξεργασίες που μας «επιβεβαιώνουν» κιόλας (το εργατικό κίνημα σε περιόδους κρίσης θα παρουσιάσει άνοδο ή υποχώρηση).

Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα ατεκμηρίωτης εκτίμησης: η άποψη περί ιμπεριαλιστικής Ελλάδας που βρίσκεται σε «ενδιάμεση θέση στη διεθνή ιμπεριαλιστική πυραμίδα με εξαρτήσεις από τις ΗΠΑ και την ΕΕ». Βασικό επιχείρημα οι επενδύσεις στο εξωτερικό (Θέση 21).

Ενα παράδειγμα αλληλεξάρτησης μεταξύ αμερικανικού ιμπεριαλισμού και Ελλάδας; Για να μην πάμε στην Ουγκάντα. Αφού η Ελλάδα βρίσκεται σε «ενδιάμεση» θέση στην «πυραμίδα», ποιες χώρες που βρίσκονται «κάτω από την Ελλάδα» έχουν εξαρτήσεις από εμάς; Αυτές που είναι στη βάση της «πυραμίδας» θεωρούνται επίσης ιμπεριαλιστικές χώρες; Η «πυραμίδα» αυτή έχει τέλος; Ποιο μεθοδολογικό μαρξιστικό εργαλείο χρησιμοποιούμε για να φτάσουμε στο «σχήμα της πυραμίδας»;

Ποια από τα χαρακτηριστικά που ο Λένιν περιγράφει στον Ιμπεριαλισμό αφορούν στην Ελλάδα; Ποια είναι τα τόσο μεγάλα μονοπώλια -με πλειοψηφία ελληνικών κεφαλαίων- που κυριαρχούν στην παγκόσμια οικονομία και πώς η συγκέντρωσή τους οδήγησε στην κυριαρχία ελληνικής χρηματιστικής ολιγαρχίαςⁱ; Το ελληνικό χρηματιστικό κεφάλαιο τι εξαγωγές κεφαλαίου έκανε υπό τη μορφή πίστωσης (δανείων) που θεωρείται από το Λένιν η βασικότερη και χαρακτηριστικότερη μορφή εξαγωγής κεφαλαίου υπό συνθήκες ιμπεριαλισμούⁱⁱ; Ο ελληνικός «ιμπεριαλισμός» κάνει αναδιανομή του πλανήτη, των ζωνών επιρροής και εκμετάλλευσης και ελέγχει πρώτες ύλες;ⁱⁱⁱ

«Ο κόσμος χωρίστηκε σε μια χούφτα κράτη-τοκογλύφους και σε μια τεράστια πλειοψηφία κράτη-οφειλέτες»^iv σημειώνει ο Λένιν. Στην οικονομική βάση της «ιμπεριαλιστικής ανόδου» βρίσκεται το ότι ο πιστωτής είναι πιο γερά δεμένος με τον οφειλέτη από ό,τι ο πωλητής με τον αγοραστή^v, ο ανταγωνισμός οξύνεται μεταξύ «μερικών ιμπεριαλισμών» και υπεροχή έχει ο χρηματιστής έναντι του εμπόρου^vi, τονίζει. Η Ελλάδα σε ποια ακριβώς ομάδα χωρών ανήκει;

Η ελληνική πραγματικότητα τείνει προς τις χώρες εκείνες που «πολιτικά, τυπικά είναι ανεξάρτητες, στην πράξη όμως είναι μπλεγμένες στα δίχτυα της χρηματιστικής και διπλωματικής εξάρτησης»^vii.

Δεν υιοθετώ επ ουδενί απόψεις περί «ψωροκώσταινας». Ομως στερείται οποιασδήποτε επιστημονικής-μαρξιστικής επιχειρηματολογίας η ταύτιση εξαγωγής κεφαλαίων με τις άμεσες επενδύσεις, που έκαναν άλλωστε και οι αστικές τάξεις αποικιοκρατούμενων χωρών^viii. Με τη «λογική» των Θέσεων, Κύπρος και Παλαιστίνη, που έχουν εταιρείες συμφερόντων τους στο εξωτερικό, είναι ιμπεριαλιστικές χώρες;

Με τον ίδιο παραλογισμό προσεγγίζουμε και τις διεθνείς εξελίξεις. Είτε πρόκειται για Αφρική, είτε για ΗΠΑ, είτε για Χιλή, είτε για Γαλλία, είτε για Πακιστάν, η μόνιμη επωδός είναι η έλλειψη «κινήματος ταξικά προσανατολισμένου». Αυτό εφαρμόζεται «τυφλοσούρτης» από την έρημο Σαχάρα μέχρι το Μανχάταν, αγνοώντας την ύπαρξη προκαπιταλιστικών σχέσεων στο Αφγανιστάν και αρκετές αραβικές και αφρικανικές χώρες -π.χ. σύστημα φυλών- αδιαφορώντας για το διαφορετικό εποικοδόμημα. Τελικά, τι συγκεκριμένο περιεχόμενο δίνουμε στην περιβόητη «ανισόμετρη ανάπτυξη»;

«Σύμφωνα με την ΥΛΙΣΤΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, ο καθοριστικός παράγοντας στην ιστορία είναι σε τελευταία ανάλυση η παραγωγή και η ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ. Ούτε ο Μαρξ, ούτε εγώ ισχυριστήκαμε ποτέ τίποτε παραπάνω. Αν κάποιος τώρα το διαστρεβλώνει αυτό έτσι που να βγαίνει πως ο οικονομικός παράγοντας είναι ο μοναδικά καθοριστικός, τότε μετατρέπει τη θέση σε αφηρημένη, παράλογη φράση που δε λέει τίποτα. Η οικονομική κατάσταση είναι η βάση, αλλά τα ΔΙΑΦΟΡΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΕΠΟΙΚΟΔΟΜΗΜΑΤΟΣ...[...νομοθεσία, σύνταγμα, παραδόσεις, θρησκεία...] ...ασκούν και αυτά την επίδρασή τους πάνω στην πορεία των ιστορικών αγώνων και ΣΕ ΠΟΛΛΕΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΥΤΑ ΚΥΡΙΩΣ ΚΑΘΟΡΙΖΟΥΝ ΤΗ ΜΟΡΦΗ ΤΟΥΣ...»^ix.

Είναι δυνατόν οι προτεραιότητες του κινήματος στο Αφγανιστάν να είναι ίδιες με της Γερμανίας; Του Λιβάνου με τον Καναδά; Του Μπαχρέιν με της Αυστραλίας; Η μελέτη της συγκεκριμένης κατάστασης μέσα στις συγκεκριμένες συνθήκες -επίσης βασικό στοιχείο της λενινιστικής σκέψης^x- είναι εντελώς απούσα. Ετσι απαξιώνουμε εξελίξεις, τις προσεγγίζουμε αντιδιαλεκτικά και αφ' υψηλού, ως προϊόντα αποκλειστικά ιμπεριαλιστικών σχεδιασμών και υποτιμάμε με περισσή αλαζονεία, τη δράση των ανθρώπων, την κίνηση των μαζών, όπως στην Τυνησία, στην Αίγυπτο, στη Λατινική Αμερική.

Στον πυρήνα αυτής της ισοπεδωτικής αντιμετώπισης -που ισχύει και στη στάση μας εντός συνόρων- υπάρχει η άποψη περί ταύτισης στρατηγικής - τακτικής. Περί «καθαρότητας» της θεωρίας και περί πολιτικής μάχης στη βάση της στρατηγικής, γιατί οτιδήποτε άλλο εμπίπτει στη διαχείριση του καπιταλισμού. Βρίσκεται στον αντίποδα της λενινιστικής άποψης περί τακτικής και άσκησης πολιτικής και τη χαρακτηρίζει ο ίδιος «παιδαριωδία»^xi. Αναφέρει χαρακτηριστικά: «το πιο ασφαλές μέσο για να δυσφημήσεις μια νέα πολιτική ιδέα και να τη βλάψεις είναι να την τραβήξεις, στο όνομα της υπεράσπισής της, ως τον παραλογισμό»^xii.

ΔΕΝ ΠΡΩΤΟΤΥΠΟΥΜΕ. Από το 2000, οι θεωρητικοί του κινήματος κατά της Παγκοσμιοποίησης, ΝΕΓΚΡΙ και ΧΑΡΝΤ, υποστήριζαν (στο πλαίσιο της δικής τους οπτικής) ότι ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΛΟΓΟΣ ΔΙΑΚΡΙΣΗΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ - ΤΑΚΤΙΚΗΣ^xiii, γιατί είναι στην ημερήσια διάταξη ένα πιθανό πλήγμα στην «καρδιά της Αυτοκρατορίας», λόγω της ΑΛΛΗΛΕΞΑΡΤΗΣΗΣ ΤΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΩΝ και της δικτυακής μορφής της!

Οι Θέσεις, ακολουθώντας τη λογική ταύτισης, απομακρύνουν το Κόμμα από την πραγματικότητα και τον ΑΠΩΤΕΡΟ στόχο του, που δεν είναι «το αναγκαίο, στενάχωρο, μεταβατικό στάδιο της δικτατορίας του προλεταριάτου»^xiv. Είναι η ΧΕΙΡΑΦΕΤΗΣΗ του ΑΝΘΡΩΠΟΥ. «Ο κομμουνισμός είναι αναγκαίος για το μέλλον αλλά δεν είναι αυτοσκοπός»^xv. «Η ανατροπή του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής δεν είναι αυτοσκοπός, ούτε έχει ως στόχο μια πιο δίκαιη ιδιοποίηση του κοινωνικού πλούτου. Εχει ως στόχο μια κοινωνία ένωσης των ανθρώπων όπου η ελεύθερη ανάπτυξη του καθενός είναι η προϋπόθεση για την ελεύθερη ανάπτυξη όλων»^xvi. Στο «βασίλειο της ελευθερίας» η ανάπτυξη του καθενός θα είναι αυτοσκοπός πέραν από το «βασίλειο της ανάγκης», που υπάρχει και μετά την ανατροπή του συστήματος^xvii.

Τα ντοκουμέντα του συνεδρίου δεν υπηρετούν ούτε την πραγματικότητα, ούτε το ΟΡΑΜΑ μας για την «κοινωνικοποιημένη ανθρωπότητα»^xviii.

Παραπομπές

i Λένιν Β.Ι., «Ο ιμπεριαλισμός, ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού», Εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», 2001, σελ. 34-35, 41, 48, 56, 64.

ii Στο ίδιο, σελ. 70-78.

iii Στο ίδιο, σελ. 91, 96

iv Στο ίδιο, σελ. 117

v Στο ίδιο, σελ. 118

vi Στο ίδιο, σελ. 107

vii Στο ίδιο, σελ. 99

viii Kazamias Alexander, «The British Occupation of Egypt and Alexandria's Greek Bourgeoisie, 1882-1919», Conference: «Bourgeois Seas. Revisiting the History of the Middle Classes in the Eastern Mediterranean Port Cities», European University Institute, Robert Schuman Center for Advanced Studies Department of History and Civilisation, Florence, 2008.

ix Ενγκελς Φρ., «Ο Ενγκελς στον Μπλοχ», Γράμματα, Διαλεχτά Εργα, Εκδόσεις «Γνώση», Τόμος ΙΙ, σελ. 572-574.

x Λένιν Β.Ι., «Ο Αριστερισμός, παιδική αρρώστια του κομμουνισμού», Εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», 1986, σελ. 76, 78.

xi Στο ίδιο, σελ. 22, 76, 78.

xii Στο ίδιο, σελ. 48.

xiii Νέγκρι Α. - Χαρντ Μ., «Αυτοκρατορία», Εκδ. «Scripta», 2002, σελ 89-95.

xiv Μαρξ Κ., «Οι ταξικοί αγώνες στη Γαλλία από το 1848 ως το 1850», «Διαλεχτά Εργα», Εκδ. «Γνώση», Τόμος Ι, σελ. 252 και Ενγκελς Φρ., «Πρόλογος στη Μισθωτή εργασία και κεφάλαιο του Κ. Μαρξ», «Διαλεχτά Εργα», Εκδ. «Γνώση», Τόμος , σελ. 73.

xv Μαρξ Κ., «Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα» 1844, Εκδ. «Γλάρος», 1975, σελ. 140.

xvi Μαρξ Κ. - Ενγκελς Φρ., «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος», «Διαλεχτά Εργα», Εκδ. «Γνώση», Τόμος Ι, σελ. 44.

xvii Μαρξ Κ., «Το Κεφάλαιο», Εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», 1978, Τόμος ΙΙΙ, σελ. 1.007.

xviii Ενγκελς Φρ., «Ο Λουδοβίκος Φόιερμπαχ και το τέλος της Κλασικής γερμανικής φιλοσοφίας», Εκδ. «Σύγχρονη Εποχή» 1995, σελ. 68. (Καρλ Μαρξ: Θέσεις για το Φόιερμπαχ, 10^η θέση).