Το 1898 οι ΗΠΑ εισέβαλαν στο Πόρτο Ρίκο και από τότε η μικρή χώρα βρίσκεται κάτω από την επικυριαρχία τους. Το Πόρτο Ρίκο είναι αιχμάλωτο. Σύμφωνα με τη βούληση των ΗΠΑ, οι Πορτορικάνοι δεν αξίζουν να ζουν σε μια δική τους πατρίδα, αλλά, αντίθετα, είναι άξιοι να πεθαίνουν στο Βιετνάμ, στο όνομα μιας πατρίδας που δεν είναι δική τους. Το Πόρτο Ρίκο είναι πολιτεία των ΗΠΑ. Αντιπροσωπεύεται στο Αμερικανικό Κογκρέσο, χωρίς δικαίωμα ψήφου, χωρίς φωνή.

Οι Βορειοαμερικάνοι ελέγχουν τα πάντα: Εσωτερική πολιτική, μεταφορές, επικοινωνίες, μισθούς, εργασιακές σχέσεις. Ο τοπικός στρατός είναι ενταγμένος στον βορειοαμερικάνικο. Η αποεθνικοποίηση του Πόρτο Ρίκο έγινε απόλυτη, μέσω του δρόμου της μετανάστευσης. Η φτώχεια έσπρωξε περισσότερο από ένα εκατομμύριο Πορτορικάνους στο να ψάξουν καλύτερη τύχη στη Νέα Υόρκη. Εκεί αποτελούν ένα υποπρολεταριάτο, που συσσωρεύεται στα πιο βρώμικα προάστια.

Η ημιαποικιακή κατάσταση της χώρας και το πρόβλημα της μετανάστευσης απασχόλησαν όλους τους πνευματικούς ανθρώπους του Πόρτο Ρίκο, από το 1898 μέχρι τις μέρες μας. Υπάρχει μια αξιοσημείωτη άνθηση της πορτορικανικής πεζογραφίας γύρω στη δεκαετία του 1950, που εισήγαγε νέα θέματα και νέες φόρμες μέσα στη μεγάλη κοίτη του ρεαλισμού. Ενα από τα θέματα που είναι σημαντικό για τη νησιώτικη κοινωνία είναι αυτό της μετανάστευσης μέχρι τη βορειοαμερικάνικη «μητρόπολη» και η προσπάθεια αντίστασης, για να μην ενσωματωθούν οι μετανάστες στην κουλτούρα των ΗΠΑ. Τρεις σημαντικοί συγγραφείς αυτής της περιόδου είναι ο Γκονσάλες, ο Σότο και ο Βαρκάρθελ.

Από τους τρεις ο πιο σημαντικός είναι ο Χοσέ Λουίς Γκονσάλες. Ο Γκονσάλες γεννήθηκε στον Αγιο Δομίνικο, από πατέρα Πορτορικάνο και μητέρα Δομινικανή. Εζησε και εκπαιδεύτηκε στο Πόρτο Ρίκο, από τα 4 χρόνια του. Σπούδασε Φιλολογία και Κοινωνικές Επιστήμες στο Πανεπιστήμιο του Πόρτο Ρίκο και το 1947 έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στη Νέα Υόρκη, εμπειρία που υπήρξε πολύ σημαντική για το αφηγηματικό του έργο. Το ότι είχε υπερασπιστεί σε όλη του τη ζωή ριζοσπαστικές θέσεις (ήταν μαρξιστής) τού στοίχισε ακριβά.

Το 1953 ο Γκονσάλες, αντιδρώντας και καταγγέλλοντας την εξάρτηση της χώρας του από τις ΗΠΑ, εμποδίστηκε να ζήσει στην ίδια του την πατρίδα. Το απαίτησαν οι Βορειοαμερικάνοι. Ηταν τα χρόνια του μακαρθισμού και οι διώξεις εναντίον των προοδευτικών διανοουμένων και σε χώρες - υποχείρια των ΗΠΑ ήταν φοβερές. Το 1953 ο Γκονσάλες αναγκαστικά αυτοεξορίστηκε στο Μεξικό, όπου πήρε τη μεξικάνικη υπηκοότητα. Εζησε στο Μεξικό όλα τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής του. Ο ίδιος είχε πει πως είναι ένας συγγραφέας Πορτορικανός, ένας πανεπιστημιακός Μεξικάνος και πάνω από όλα σοσιαλιστής.

Τα έργα του είναι μια πολύ βαθιά ματιά στην κοινωνική πραγματικότητα του Πόρτο Ρίκο, πραγματικότητα - συνέπεια της ημιαποικιακής του εξάρτησης. Το θέμα που κατά βάθος εξετάζει είναι το ζήτημα της εθνικής ταυτότητας της πορτορικανής κουλτούρας που απειλείται με εξαφάνιση. Εκτός από συγγραφέας μυθιστορημάτων και διηγημάτων, ο Γκονσάλες είναι επίσης δοκιμιογράφος («Λογοτεχνία και κοινωνία στο Πόρτο - Ρίκο», «Η χώρα με τα τέσσερα πατώματα»), απομνημονευματογράφος («Το φεγγάρι δεν ήταν από τυρί») και μεταφραστής. Οι καλύτερες λογοτεχνικές επιδόσεις του είναι τα διηγήματά του. Στις σελίδες τους παρελαύνουν γεωργοί, νέγροι ξεριζωμένοι, Μεξικανοί, Ινδιάνοι, ταπεινός λαϊκός κόσμος, περιθωριοποιημένοι και ξεριζωμένοι από τη σημερινή, μοντέρνα κοινωνία.

Η φτώχεια, η αδικία και οι διακρίσεις κατά των μεταναστών στη Νέα Υόρκη είναι συνήθως τα θέματα της ρεαλιστικής τέχνης του συγγραφέα. Το αφήγημα «Πάισα» και τα διηγήματα της συλλογής «Στη Νέα Υόρκη και άλλες δυστυχίες», με τη μορφή προκηρύξεων, καλούν σε εξέγερση τους καταπιεσμένους. Η μεγάλη αρετή του Γκονσάλες είναι ο λιτός τρόπος της αφήγησής του. Ο ίδιος έχει τονίσει πως στο διήγημα είναι πιο σημαντική η υποβολή παρά η αφήγηση. Η γλώσσα του είναι καθαρή, σαφής, λιτή, πιστή στους τόνους της λαλιάς του Πόρτο Ρίκο.

Ενα εξαίσιο παράδειγμα της Τέχνης του συναντάμε στο διήγημα «Στο βάθος της πηγής υπάρχει ένας νεγρούλης». Το διήγημα αυτό στο Πόρτο Ρίκο θεωρείται «κλασικό». Η σύνθεσή του αποτελεί «μοντέλο» συμπυκνωμένης και ακριβούς διήγησης. Τίποτα δε λείπει και τίποτα δεν περισσεύει. Η παρατήρηση καταστάσεων, συμπεριφορών και χειρονομιών είναι αντικειμενική. Μας επιτρέπει να μπούμε στο εσωτερικό δράμα των προσώπων, ενός φτωχού ζευγαριού, το οποίο ζει στις πηγές, που συχνά πλημμυρίζουν και μετατρέπονται σε βάλτους. Εκεί το μικρό τους αγόρι παίζει επικίνδυνα, γοητευμένο από την ίδια του την εικόνα που αντανακλάται στο νερό και πιστεύοντας πως είναι εικόνα του φίλου του, φίλου που δεν έχει. Βλέπουμε την τραγωδία, που ακολουθεί στην τελευταία φάση. Το μικρό παιδί «Πήγε να ψάξει» τον εικονιζόμενο φίλο του. Αυτή είναι μια αναπόφευκτη συνέπεια των απάνθρωπων συνθηκών, στις οποίες αυτός ο κόσμος ζει, αλλά λίγοι νοιάζονται γι' αυτούς.