"Από εκεί είναι τα Γκλάβατα,όπου υπήρχε ένα τάγμα κυβερνητικού στρατού, πιο πέρα είναι η Κούλα Πλατύ,που είχε επίσης ένα τάγμα. Με την επίθεση του Δημοκρατικού Στρατού, διώχτηκαν και δεν ξανάρθαν μέχρι την 15η Αυγούστου του '49 και συνέχεια ήταν το Λούντσερ,εκεί αριστερά που περάσαμε από τη Βίγλα.Δυτικά το Μπίκοβικ όπου έγιναν οι πιο φονικές μάχες. Τότε αναγκάστηκε το Γενικό Επιτελείο του κυβερνητικού στρατού με αρχιστράτηγο τον Παπάγο να καλέσει τον Τσακαλώτο από το Γράμμο για να ελέγξουν την κατάσταση, γιατί - όπως έλεγαν - "δημιουργήθηκε θύλακας και υπάρχει κίνδυνος για την Ελλάδα", δηλαδή για το καθεστώς τους.

Καθαιρέθηκε, τότε, ο στρατηγός Κιτριλάκης,που ήταν διοικητής του 2ου Σώματος Στρατού και ήρθε ο Τσακαλώτος,ο "νικητής" του Γράμμου το '48, που ήταν διοικητής του 1ου Σώματος Στρατού".

Ο Νίκος Κυρίτσης στεκόταν όρθιος σε ένα σωρό ξύλα και με το χέρι έδειχνε τριγύρω. Μιλούσε για αποστάσεις αρκετών χιλιομέτρων. Δεν μπορούσαμε να δούμε τίποτα. Η ομίχλη επέτρεπε μια ορατότητα 20-30 μέτρων. Βρισκόμασταν ακριβώς στις Πόρτες στο Βίτσι.

Δίπλα, οι αεροπόροι, που φύλαγαν σκοπιά στην αεροπορική βάση, περίπου στα 2.100 υψόμετρο, έμοιαζαν να τα 'χουν χαμένα. "Ξαφνικά, στη μέση του πουθενά, μέσα απ' την πηχτή ομίχλη, εμφανίστηκαν κάτι πούλμαν, κατέβηκαν καμιά εκατοστή παππούδες και γιαγιάδες, ήταν και κάτι νέοι, έφτασαν μέχρι την πύλη μας κι όταν είδαν πως δεν μπορούν να φτάσουν στην κορφή, γύρισαν πίσω, ένας ανέβηκε στο σωρό τα ξύλα, κάτι έλεγε για μάχες, για το Μαλιμάδι, για δυο ταξιαρχίες που είδε να φεύγουν σαν τα πρόβατα, μετά οι γιαγιάδες ήρθαν και μας έδωσαν μήλα και κουλούρια. Ποιοι είσαστε; Εδώ πολεμήσαμε παιδί μου. Εδώ που φυλάς σκοπιά, εδώ είναι τα κόκαλα των αδελφών μας"...

"Το '48, έλεγε ο Νίκος, με τις μεγάλες μάχες του Γράμμου, η 9η μεραρχία του ΔΣΕ και ένα τάγμα της 18ης ταξιαρχίας του ΔΣΕ, που ήταν στο μέτωπο στη Μεγάλη Βίγλα,στο Πισοδέρι και στο Λούντσερ ψηλά, κινήθηκαν. Ο στρατός είχε καταλάβει το μισό Μαλιμάδι και θριαμβολογούσε η Αθήνα ότι "φτάνουμε στα αλβανικά σύνορα και τελειώσαμε". Αυτά αρχές Σεπτέμβρη. Ο ΔΣΕ ετοιμάστηκε. Μια ολόκληρη μεραρχία, η σχολή αξιωματικών κι άλλα τμήματα, που μετείχε κι ένα τμήμα πυροβολικού, που το διοικούσε ο Στέφανος Παπαγιάννης.Στις 12 το βράδυ στις 10 του μηνός διακρίνουμε δυο ταξιαρχίες του κυβερνητικού στρατού να φεύγουν σαν πρόβατα από το Μαλιμάδι. Αλλη τέτοια θέα δεν είδα στη ζωή μου".

"... καθίσαμε δυο μέρες, η Αεροπορία χτύπησε δυο μέρες κι έφυγε γιατί όπως ήμασταν κοντά, χτυπούσε και τους δικούς τους. Μείναμε χωρίς φαϊ και νερό. Ετοιμάστηκε η επιχείρηση με πυροβολικό. Λιακάδα, ώρα πέντε το απόγευμα, έγινε η επίθεση. Τους πήραμε σβάρνα όλους, αναγκάστηκε να υποχωρήσει ο στρατός κι ο δήμαρχος (σ. σ. της Καστοριάς) λέγανε τότε ότι ετοίμασε το κλειδί να το παραδώσει στο Δημοκρατικό Στρατό. Κατέφθασαν Βαν Φλιτ,Τσακαλώτος και Σοφούλης και ρώταγε ο Σοφούλης τι γίνεται, έχουμε δεύτερη Μικρασιατική Καταστροφή; Τότε για εγκατάλειψη θέσεων εκτελέστηκαν 72 στρατιώτες και υπαξιωματικοί του κυβερνητικού στρατού. Τα τμήματα του ΔΣΕ σταμάτησαν εκεί, δεν είχαν εφεδρείες κι έτσι σταθεροποιήθηκε το μέτωπο που κράτησε ως το 1949".

"Το 1949 οι προετοιμασίες άρχισαν στις 9 Αυγούστου, 10 με 11 το βράδυ. Στις 15 Αυγούστου έγινε η τελική μάχη στο Βίτσι,εδώ που είμαστε, με νίκη του κυβερνητικού στρατού και ελιγμό του ΔΣΕ στο Γράμμο... ".

Ο Νίκος τα 'πε όλα αυτά σχεδόν λαχανιαστά. Γύρω σιωπή και ούτε ένα μάτι αβούρκωτο. Μετά άπλωσε τα χέρια ένα γύρω κι έδειξε όλο το ύψωμα. "Σε όλα αυτά τα μέρη εδώ, είπε, δεν υπάρχει κοινός τάφος. Είναι τα κόκαλα των μαχητών του Δημοκρατικού Στρατού και των φαντάρων του ελληνικού λαού, που πέσανε σε έναν εμφύλιο πόλεμο που άλλοι μας επέβαλαν. Οι Αγγλοι και οι Αμερικανοί. Ολα αυτά είναι κόκαλα παιδιών του ελληνικού λαού".

Κόμπιασε. "Ποτέ πια εμφύλιος πόλεμος!" φώναξε αμέσως μετά κι ένα βουερό "ποτέ" έπνιξε τα επόμενα λόγια του: "Γι' αυτό αγωνιζόμαστε και ενάντια σ' αυτές τις δυνάμεις που θέλουν να επιβάλουν τέτοιο πόλεμο και το κάνουν στη Βοσνία, στις αραβικές χώρες και αλλού, οι ιμπεριαλιστές και η Νέα Τάξη Πραγμάτων, των Αμερικανών".

"Αιωνία τους η μνήμη. Ολων, όλων!", είπε και κατέβηκε.

Η "εκδρομή" έπαιρνε το δρόμο του γυρισμού...

Καθώς κατεβαίναμε απ' το Βίτσι, στη διαδρομή προς την Καστοριά και η ομίχλη αραίωνε, άρχισαν να φαίνονται οι χαμηλότερες κορφές του Βέρνου. Ο Λύσανδρος,πολύτιμος βοηθός σ' όλη τη διαδρομή, άρχισε πάλι να αφηγείται μικρές ιστορίες για μεγάλες στιγμές. Για τον δικό μας, τον Τάκη τον Αδάμο, που τότε ήταν πολεμικός ανταποκριτής στο βουνό, για τις προκηρύξεις που έδεναν στα πτερύγια των βλημάτων των όλμων και σκορπίζονταν μόλις έσκαγαν, για τη μάχη στα Κουλουκουθούρια, που τα κράταγε μία διλοχία μαθητών της σχολής αξιωματικών, για το σκοτωμένο φαντάρο του κυβερνητικού στρατού και το γράμμα της αρραβωνιαστικιάς του "να προσέχεις", για την Αθανασία την τηλεφωνήτρια που έμεινε εκεί, στον τόπο, με το ακουστικό κολλημένο στ' αυτί...

Και τα 'λεγε με μια ακρίβεια στις ημερομηνίες και τα σημεία, που νόμιζες πως διάβαζε βιβλίο: "Στις 17 Οκτώβρη του '48 ήμασταν στο ύψωμα Μανιτόρες, μετά την Οξυά".

Τότε βρήκε την ευκαιρία και ο Χρήστος Τσιντζιλώνης να καλέσει τους επιζώντες συναγωνιστές του να βγάλουν ορισμένα συμπεράσματα. "Γνωριστήκαμε, είπε ανάμεσα σε άλλα, αυτές τις μέρες με μια σειρά ιστορικά μέρη που συνδέουν την ιστορία της ΕΑΜικής Αντίστασης με τη συνέχειά της, την ιστορία του ΔΣΕ. Τέθηκαν ορισμένα ζητήματα για το χαρακτήρα του ΔΣΕ και τη συγγραφή της ιστορίας του. Με αφορμή και τον τάφο της Φλώρινας (σ. σ. ο "Ρ" θα δημοσιεύσει σε επόμενο φύλλο εκτενές ρεπορτάζ για αυτό το σημείο) προκύπτει ότι πρέπει να κάνουμε πολλά ακόμα για όλα τα μέρη που είναι βαμμένα με το αίμα του λαού μας και πρέπει να βρεθεί τρόπος να τιμηθούν, να τιμούνται όλοι αυτοί οι ήρωες του ΔΣΕ, αλλά και του αντιπάλου, γιατί κι εκείνα τα παιδιά που σπρώχτηκαν από τους Αμερικανούς ιμπεριαλιστές στα μέτωπα, ήταν παιδιά του λαού. Είναι πολλές οι περιπτώσεις που στο ένα χαράκωμα ήταν ο ένας αδελφός και στο άλλο ο δεύτερος ή ακόμα και πατέρας με γιο απέναντι...

Είναι γεγονός, συνέχισε, ότι η στρατιωτική ήττα έφερε πίκρα, γκρίνια, μούδιασμα. Για πολλά χρόνια μουδιασμένα προβάλλαμε το θέμα του ΔΣΕ. Ηταν όμως μία ηρωική πάλη του λαού μας. Το Κόμμα ασχολήθηκε κατά καιρούς, προγραμματίζει και μια σειρά μελέτες. Εχουν κυκλοφορήσει τα επίσημα κείμενα της περιόδου του ΔΣΕ ('46-'49). Εγινε ένα συμπόσιο με πλούσια ύλη. Εγινε μια προσπάθεια συγγραφής της ιστορίας, μεσολάβησε όμως η πλημμύρα και σταμάτησε. Ελπίζουμε να αποκατασταθούν τα ντοκουμέντα και να αρχίσει συστηματική προσπάθεια για τη συγγραφή της ιστορίας του ΔΣΕ, γιατί και οι μονογραφίες γι' αυτό το θέμα είναι ελάχιστες. Αντίθετα, αντίπαλοι και διάφοροι πρώην όπως ο Βλαντάς, ο Γούσιας και άλλοι, ο Μάρκος γράψανε, αλλά γράψανε ασύστολα ψεύδη, φτύνοντας κυριολεκτικά τον ίδιο τον εαυτό τους. Αρα προκύπτει μεγάλη η ανάγκη να υλοποιηθεί η απόφαση για τη συγγραφή της ιστορίας του ΔΣΕ. Να ενταθεί η προσπάθεια, γιατί λιγοστεύουν και οι άνθρωποι, οι ζωντανές μαρτυρίες.

Προκύπτει, κατέληξε, η ανάγκη να ξεκαθαριστούν ορισμένα ζητήματα, για τον τρόπο που ξεκίνησε, την έκβαση, τα λάθη, όμως η ιστορία πρέπει να γραφτεί, γιατί και από τα αρνητικά θα βγουν χρήσιμα συμπεράσματα. Σ' αυτό καλούμαστε όλοι να συμβάλουμε".

"Μετά τον ελιγμό στο Γράμμο,στις 20 Αυγούστου του '48, ο αντίπαλος θριαμβολογούσε για τη συντριβή του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας. Λογάριαζε χωρίς τον ξενοδόχο. Στο Μαλιμάδι ο ΔΣΕ διέλυσε τις ταξιαρχίες του κυβερνητικού στρατού. Στις 18 του Δεκέμβρη από το χωριό Μελλά δύο δικές μας ταξιαρχίες περνούν μέσα από 80 πόντους χιόνι. Ο Σκοτίδας ήταν διοικητής της 10ης Μεραρχίας. Ο Νίκος Μπελογιάννης πολιτικός επίτροπος. Στο ύψωμα Πιπέρκα θέριζε η παγωνιά και τα κρυοπαγήματα. Η 10η και η 14η τραβούσαν για την Εδεσσα. Η 18η πάντα μέσα από χιόνι και βροχή πήγε στο Βέρμιο προς τη Νάουσα. Στις 22 μπήκαμε στη Νάουσα από το Κορνίτσοβο. Στις 11 Γενάρη ο ΔΣΕ κατέλαβε την πόλη με μία ταξιαρχία. Ο κυβερνητικός στρατός δεν είχε από πού να φύγει. Το Γ' Σώμα δεν κατάφερε να κυκλώσει την πόλη και να μας χτυπήσει. Πιάσαμε 300 απ' αυτούς, είπαν ότι έχασαν 200, δεν έβαζαν όμως μέσα τους ΜΑΫδες και τους χωροφύλακες".

Ακούγοντας την αφήγηση για το πώς ο ΔΣΕ κατέλαβε τη Νάουσα, από το Νίκο Κυρίτση, μέσα στο πούλμαν στο δρόμο για την πόλη, δύσκολα μπορούσαμε να φανταστούμε τι ακριβώς εννοούσε όταν μιλούσε για πορεία μέσα στο χιόνι. Στο χάρτη βρίσκαμε δύσκολα τα σημεία καθώς χωριά και υψώματα έχουν σήμερα άλλα ονόματα, "ελληνοπρεπή"... Διανύοντας οδικώς με ένα υπερπολυτελές πούλμαν τα εκατοντάδες χιλιόμετρα των διαδρομών που περιγράφονται, φτάνει η στιγμή που ζητάς επειγόντως ένα κρεβάτι να ξαπλώσεις. Τότε μόλις αρχίζεις κάπως να υποψιάζεσαι κάτι για όσα άκουσες.

Παρ' όλα αυτά, δεν ήταν ούτε η κούραση, ούτε το χιόνι από μόνα τους, που οδήγησαν στη στρατιωτική ήττα. "Αχίλλειος πτέρνα του ΔΣΕ ήταν οι εφεδρείες. Μαζί με την εκκένωση των χωριών από 800.000 χωρικούς που τους μετέφεραν στις πόλεις, ο ΔΣΕ ξέκοβε από τη λαϊκή του βάση". Το πώς παρ' όλα αυτά, ο ΔΣΕ κράτησε ανοιχτό το μέτωπο τριάμισι χρόνια, είναι αντικείμενο της ιστορικής έρευνας, η οποία 50 χρόνια μετά μόνο ακροθιγώς έχει καταπιαστεί με το θέμα και κύρια από την οπτική γωνία των "νικητών". Στη διάρκεια του ταξιδιού ακούσαμε πολλές αποσπασματικές αφηγήσεις για επιμέρους στιγμές αυτού του αγώνα. Γινόταν φανερή η ανάγκη που εντόπισαν αρκετές φορές τα στελέχη του ΚΜΕ, ο κάθε επιζών αγωνιστής εκείνης της εποχής να καταθέσει ολοκληρωμένη τη μαρτυρία του. Για την επιτροπή του ΟΗΕ που ήθελε ντε και καλά να αποδείξει ότι το αρχηγείο του ΔΣΕ βρισκόταν σε άλλη χώρα και αναγκάστηκε να φτάσει μέχρι τον Κόζιακα για να διαπιστώσει ότι το αρχηγείο βρισκόταν στην καρδιά της Ελλάδας. Για τον Παντελή τον Βαϊνά, το Μέραρχο, που πέρα από κάθε στρατιωτική λογική επέμενε να μπαίνει αυτός μπροστά και μετά να ακολουθούν οι φαντάροι. Για τον Χατζητάσκο, το δάσκαλο που ως έφεδρος αξιωματικός του ελληνικού στρατού παρασημοφορήθηκε για το έπος του '41 και ως αξιωματικό του ΔΣΕ του αφαίρεσαν την ιθαγένεια κι αυτός να συνεχίζει εκεί στην προσφυγιά να μαθαίνει τα παιδιά να μιλούν ελληνικά, να αγαπάνε την πατρίδα...

Πρώτος σταθμός η πλατεία του Λιτόχωρου. Τίποτα δε θυμίζει ότι εκεί στο κτίριο που στεγάζεται σήμερα η Εθνική Τράπεζα, ήταν κάποτε ο σταθμός της Χωροφυλακής. Οτι εκεί δόθηκε η πρώτη οργανωμένη ένοπλη απάντηση του αυτοαμυνόμενου λαού. Στις 31 Μάρτη του '46. Αρχηγός των ομάδων καταδιωκομένων αγωνιστών, που έκανε το χτύπημα, ήταν ο Θωμάς Μπαρούτας (Λιόλιος). Ηταν η μέρα των εκλογών - παρωδία που είχε προκηρύξει το ξενόδουλο καθεστώς. Το Λιτόχωρο επιλέχθηκε γιατί ήδη στον Ολυμπο ήταν συγκεντρωμένες ισχυρές ομάδες καταδιωκόμενων αγωνιστών (σ. σ. έτσι ονομάζονταν πριν την απόφαση για συγκρότηση τμημάτων του ΔΣΕ). Το χτύπημα ήταν αποφασιστικό.

"Το χτύπημα του Λιτόχωρου σημάδεψε τον τρίχρονο αγώνα ενάντια στους νέους κατακτητές", θα πει, μιλώντας στην πρώτη συγκέντρωση που έγινε στην πλατεία του χωριού, ο Χρήστος Τσιντζιλώνης."Σ' αυτόν τον αγώνα, συνέχισε, οι κομμουνιστές ήταν πρωταγωνιστές". Η αστική ιδεολογία και οι διάφοροι αποστάτες, είπε σε άλλο σημείο, διαστρεβλώνουν τον αγώνα του ΔΣΕ. Προπαγανδίζουν ασύστολες συκοφαντίες. Οσα γράφτηκαν από τους "νικητές" επιβεβαιώνουν ότι δεν μπορεί να υπάρχει αμερόληπτη κοινωνική επιστήμη σε μία κοινωνία αδικίας.Χρειάστηκε ο αγώνας του λαϊκού κινήματος για να αρχίσει να κατανοείται ότι ο αγώνας του ΔΣΕ ήταν ένας δίκαιος αγώνας, συνέχεια της ΕΑΜικής Αντίστασης, αλλά, κυρίως, αγώνας αντιιμπεριαλιστικός με την ευρύτερη διεθνιστική έννοια. Ηταν αγώνας ταξικός. Για την κατάκτηση της εξουσίας από την εργατική τάξη και τους συμμάχους της, για τη δικτατορία του προλεταριάτου".

Ο ομιλητής αναφέρθηκε αναλυτικά στο όργιο της τρομοκρατίας που σηματοδότησε η ένοπλη αγγλική επέμβαση, στις ευθύνες των κυβερνήσεων Σοφούλη, Πλαστήρα, κυρίως αυτήν του Παπανδρέου και παρουσίασε τον απολογισμό της φρίκης που ανάγκασε το λαό να πάρει και πάλι τα όπλα.

"Ο αγώνας του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας, δε θα κουραστούμε να το επαναλαμβάνουμε, συνέχισε, στρεφόταν ενάντια στην εξάρτηση και την κηδεμονία από τους ιμπεριαλιστές, ενάντια στις δίκες των πατριωτών, ήταν αγώνας ταξικός για τη λαϊκή κυριαρχία. Ηταν ένας αγώνας ηρωικός!".

Ξεχωριστή αναφορά έκανε στο γεγονός ότι σ' αυτόν τον αγώνα οι γυναίκες πολέμησαν στην πρώτη γραμμή ισάξια στο πλευρό των αντρών,αποτελώντας το 20-25% της δύναμης του ΔΣΕ, ενώ ιδιαίτερα ξεχωριστή ήταν η συμβολή των νέων παιδιών που αποτελούσαν και το 70% της δύναμης του ΔΣΕ!

Ο Χρήστος Τσιντζιλώνης

Λιτόχωρο. Από αυτή την πλευρά του Ολύμπου η αυτοάμυνα του λαού πήρε συγκεκριμένο ένοπλο χαρακτήρα

Βίτσι. Εδώ εξαντλήθηκαν όλες οι εφεδρείες...(πάνω)

Δεν ήταν μάχη, ήταν χαλασμός, με άταφους ακόμα τους νεκρούς (δεξιά)