Το καλοκαίρι μπροστά το έχουμε. Θα πάμε σε νησιά και σε παραλίες. Μην ανησυχείτε. Αυτήν την εποχή, όμως, καλό θα ήταν να κάνουμε ένα μεγάλο ταξίδι στο χρόνο και στο χώρο. Με πολύτιμο οδηγό το βιβλίο του Θανάση Παπαρήγα «Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος» (Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή»), αποσπασματικά, γιατί δε φτάνει ο χώρος, θα ταξιδέψουμε στην Ισπανία του 1936 για πέντε Κυριακές.

«Ο Εμφύλιος Πόλεμος της Ισπανίας είναι ένα από τα γεγονότα που σημάδεψαν την πορεία των "συμμαχοαντιμαχιών" στο στρατόπεδο του ιμπεριαλισμού στη δεκαετία του '30.

Αν η "καθαρά πολεμική" πλευρά του αρχίζει στις 17 του Ιούλη 1936, με τη φασιστική εξέγερση που εξαπλώνεται σε όλη τη χώρα και επικρατεί στην Αφρική, η ανάμειξη του ιμπεριαλισμού είναι φανερή από πρώτα. Δεν είναι, π.χ., και ούτε τότε ήταν μυστικό για κανέναν το ότι η άρνηση του Λουίς Μπλάνκο (Λ. Μ.) να πάρει οποιοδήποτε προληπτικό μέτρο οφειλόταν στη, λίγο-πολύ, τελεσιγραφική απαίτηση της Βρετανίας και της Γαλλίας. Από την άλλη μεριά, η φασιστική εξέγερση ενισχύεται όχι μόνον από τη Ρώμη και το Βερολίνο, αλλά και από το Λονδίνο, το Παρίσι και την Ουάσιγκτον.

Η έκρηξη της εξέγερσης θα αποδείξει ξαφνικά το μέγεθος, την έκταση και, ας το πούμε έτσι, το "είδος" της ιμπεριαλιστικής επέμβασης.

Το πιο θεαματικό στοιχείο της τελευταίας ήταν η επέμβαση της Ιταλίας, που θα στείλει ένα ολόκληρο εκστρατευτικό σώμα τουλάχιστον 100.000 ανδρών και της Γερμανίας, που θα καλύψει το αεροπορικό κυρίως μέρος και τον εφοδιασμό σε άμεσα απαραίτητο πολεμικό υλικό. Από επιχειρησιακή άποψη, η επέμβαση της Γερμανίας ήταν αποφασιστική. Και όχι μόνο γιατί η αεροπορία της θα εξασφαλίσει στους φρανκικούς την υπεροχή στον αέρα (η ισπανική πολεμική αεροπορία πέρασε ολόκληρη στο πλευρό της κυβέρνησης, αλλά αποτελούνταν από αεροπλάνα του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου) αλλά και γιατί θα εξασφαλίσει τη μεταφορά των δυνάμεων των στασιαστών από την Αφρική, όπου βρίσκονται συγκεντρωμένες αλλά απομονωμένες, στην Ισπανία. Χωρίς αυτή τη μεταφορά, είναι πολύ πιθανό ότι οι δυνάμεις των στασιαστών θα είχαν ηττηθεί σε όλη την ηπειρωτική Ισπανία. Ηταν μια, χωρίς υπερβολή, "ιστορική επιχείρηση": Ηταν η πρώτη φορά στη στρατιωτική ιστορία (και στην Ιστορία, γενικά) που γινόταν αεροπορική μεταφορά μάχιμων δυνάμεων από τις βάσεις τους στο χώρο των επιχειρήσεων.

Ωστόσο, σχεδόν αμέσως φαίνεται και κάτι άλλο εξαιρετικά επικίνδυνο. Η συμπάθεια και των άλλων ιμπεριαλιστικών δυνάμεων για την ανταρσία. Κατ' αρχήν, η επέμβαση των ναζιστικών αεροπορικών μονάδων για τη μεταφορά των φρανκικών στρατευμάτων από την Αφρική στην Ισπανία δεν είναι η μόνη αεροπορική επέμβαση. Υπάρχει και μια άλλη, όχι λιγότερο σημαντική ή θεαματική, και σήμερα ξεχασμένη: Η μεταφορά στην Ισπανία του ίδιου τον στρατηγού Φ. Φράνκο από τα Κανάρια Νησιά, όπου έχει μετατεθεί. Η μεταφορά έχει πολύ μεγάλη σημασία γιατί έγινε με ένα μυθιστορηματικό αεροπορικό ταξίδι και με την προκλητική βοήθεια και άμεση συμμετοχή επιφανών μελών της βρετανικής high society.

Μια ομάδα Βρετανών και Ισπανών συνωμοτών νοικιάζει ένα αεροπλάνο (το Dragon Rapid της Olley Airways) και ξεκινά από το αεροδρόμιο Κρόιντον, το μεγαλύτερο της προπολεμικής Βρετανίας, στις 11 του Ιούλη του 1936, δηλαδή μια βδομάδα πριν από την εξέγερση. Το αεροπλάνο απογειώνεται από το αεροδρόμιο Κρόιντον και συνεχίζει την πτήση του μέσα από πολλά άλλα, παρόλο που δεν έχει τα απαραίτητα έγγραφα. Παραλαμβάνει τον Φράνκο, τη γυναίκα του και την κόρη του από τα Κανάρια και τους μεταφέρει στην αφρικανική βάση του Πετουάν (19 του Ιούλη), όπου το πραξικόπημα έχει ήδη επικρατήσει. Σε συνέχεια, τον μεταφέρει στην Ισπανία, όπου προσγειώνεται κοντά στη Σεβίλλη, στις 6 του Αυγούστου.

Στο αεροπλάνο επέβαιναν μια σειρά από αινιγματικά άτομα, μερικά από τα οποία γυναίκες, μέλη του βρετανικού jet-set. To ταξίδι περιέγραψε με κάθε, όπως ισχυρίστηκε, λεπτομέρεια, ο πιλότος του, σμηναγός Μπεμπ, στην εφημερίδα News Cronide στις 7 του Νοέμβρη του 1936.

Στην πραγματικότητα, η επιχείρηση δείχνει το ενδιαφέρον του βρετανικού ιμπεριαλισμού για τις εξελίξεις στην Ισπανία. Ισως εξηγεί και γιατί συνωμοτικά στελέχη τόσο φανερά και σχεδόν προκλητικά εκτεθειμένα, όπως οι στρατηγοί Φ. Φράνκο και Ε. Μόλα, δε θίχτηκαν από την κυβέρνηση του Λ. Μ. μετά το Φλεβάρη.

Στο μεταξύ, τα γεγονότα τρέχουν.

Ενώ οι στασιαστές φαίνεται να έχουν εφοδιασμό (και, μάλιστα, πλουσιοπάροχο) από παντού, η Ισπανική Δημοκρατία βρίσκεται ξαφνικά χωρίς καμιά πηγή. Οι πρεσβευτές της γίνονται παντού εχθρικά δεκτοί. Στο Λονδίνο, ο Πάμπλο ντε Αγάρατε, που αναλαμβάνει την πρεσβεία αντικαθιστώντας το συνωμότη Λόπες Ολιβάν, ακούει από τον σερ Σίντνεϊ Κλάιβ, αρχηγό του διπλωματικού πρωτοκόλλου, να του λέει τι να κάνει αν νικήσει ο Φράνκο, ενώ ο υφυπουργός και γγ του Φόρεϊν Οφις, σερ Ρόμπερτ Βάνσιταρτ, τον υποδέχεται ψυχρότατα και απορρίπτει κοφτά το αίτημά του για εκπαίδευση Ισπανών πιλότων στη Βρετανία. Στο Παρίσι, είναι ολοφάνερη η συνεργασία ανάμεσα στις αρχές και αποστάτες υπαλλήλους της ισπανικής πρεσβείας για να βρεθούν προσχήματα που θα επιτρέψουν στην κυβέρνηση να μην εκτελέσει τις ισπανικές πολεμικές παραγγελίες. Στην Ουάσιγκτον, ο πρέσβης Φερνάντο ντε λος Ρίος, όχι μόνο γίνεται δεκτός σχεδόν εξευτελιστικά από τον υπουργό Εξωτερικών, Κόρντελ Χολ, αλλά γίνεται στόχος ακόμα και προκλήσεων, ενώ οι τράπεζες αρνούνται να ανοίξουν τους λογαριασμούς που παραγγέλλει. Ολα τα διαβατήρια που εκδίδει η κυβέρνηση των ΗΠΑ σε όλη τη διάρκεια του πολέμου έχουν τη σφραγίδα Not Valid for Spain ("Δεν ισχύει για την Ισπανία")».

Αύγουστος είναι. Και ο ήλιος ανηλεής, φονικός, φλογερός πυρπολεί ό,τι βρει μπροστά του. Μόνον η Ελλη, είναι προστατευμένη από την καταστροφική του μανία, έτσι όπως είναι κλειδαμπαρωμένη, με τα παντζούρια κατεβασμένα, μέσα στο άνετο σπίτι της. Στη φυλακή της. Για κάποιον λόγο, τον οποίον ο αναγνώστης θα μάθει από τις πρώτες σελίδες, η γυναίκα αυτή που μετατρέπει το χώρο της σε «αρχηγείο» περιμένοντας νέα από τον άνδρα της, ο οποίος έχει πάει σε επικίνδυνη οικογενειακή αποστολή, για να βρει άκρη σχετικά με την εξαφάνιση του γιου τους. Η Ελλη απομονώνεται από τον έξω κόσμο και καταφέρνει να αποφύγει ανεπιθύμητες επισκέψεις και συνδιαλέξεις. Δεν ανοίγει την πόρτα της σε κανέναν και δεν απαντά στο τηλέφωνο που συνεχώς κουδουνίζει, παρά μόνον όταν ακούσει το συνθηματικό κουδούνισμα, που με τον άνδρα της έχει συμφωνήσει. Ολους και όλα τα αποφεύγει εκτός από τη μνήμη. Η Ελλη ξαφνικά μνημορραγεί. Μέσα στο νου της, σαν νερά ορμητικού ποταμού, ξεχύνεται με ταχύτητα όλη της η ζωή της. Με μια αφοπλιστική και εκπληκτική ειλικρίνεια που πραγματικά ξαφνιάζει, με λεπτό και ανεξάντλητο χιούμορ, με γλώσσα ανεπιτήδευτη και ρέουσα, η Τατιάνα Αβέρωφ αφηγείται την ιστορία της ηρωίδας της, της Ελλης, που ζει εντελώς διαφορετικά τις καυτές μέρες του Αυγούστου, κατορθώνοντας να μην επιτρέψει στον αναγνώστη να χάσει τον ενδιαφέρον του, κεντρίζει το θυμικό του, και κάνοντας το δάκρυ να διαδέχεται το γέλιο, και την αυτογνωσία να παίρνει τη θέση της νοσταλγίας. Εν ολίγοις, ο «Αύγουστος» είναι πολύ δυνατό μυθιστόρημα. Κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Κέδρος».

Το κρύσταλλο δεν είναι πολυτέλεια όπως πιστεύουν οι περισσότεροι. Το κρύσταλλο θα έπρεπε να ήταν ένα αναγκαίο καλό. Και η απόδειξη; Οταν πίνει κανείς τρεχούμενο νερό μέσα από ένα κρυστάλλινο ποτήρι έχει την αίσθηση πώς το νερό δεν είναι πιο εύγευστο αλλά πώς είναι κάτι σαν θεϊκό νέκταρ. Το κρύσταλλο, μαγικό και μαγεύει ονειρικό, κάνει τα πάντα να μοιάζουν ωραιότερα. Το κρύσταλλο μοιάζει μ' ένα καλοσυνάτο χαμόγελο, ένα χαμόγελο γεμάτο αισιοδοξία για τη ζωή, ένα φωτεινό, λαμπερό και διαυγές χαμόγελο. Ενα κρυστάλλινο χαμόγελο που κοιτά με αγάπη και θαυμασμό τα άνθη, τα άνθη που θα φιλοξενήσει μέσα στη θερμή αγκαλιά του, άνθη που κι αυτά με τη σειρά τους θα μοιάζουν παραμυθένια. Οχι, το επαναλαμβάνουμε, το κρύσταλλο και το λουλούδι δεν είναι περιττά, και θα λέγαμε ότι, είναι ικανά να μας κάνουν τη ζωή ομορφότερη και τις ώρες μας κρυστάλλινες να γίνουν.

Η εξέχουσα ελληνίστρια της εποχής μας, η συγγραφέας που ανάλωσε τη ζωή της στη μελέτη της αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας, η Ζακλίν ντε Ρομιγί, με το νέο της βιβλίο «Ο φόβος και η αγωνία», ρίχνει φως στο θέατρο του Αισχύλου. Θέμα του εξαιρετικού αυτού βιβλίου είναι κάτι που στα μάτια του σημερινού αναγνώστη δεν μπορεί να φανεί αινιγματικό. Είναι η εμμονή του Αισχύλου στην πιο ωμή περιγραφή φυσικών χαρακτηριστικών του φόβου, που δεν απαντάται στους άλλους τραγικούς. Επιστρατεύοντας όλο το οπλοστάσιο της φιλολογικής επιστήμης και το γλαφυρό της ύφος στην ανάδειξη της μοναδικότητας αυτού του αισχύλειου θέματος, η διάσημη ελληνίστρια ξεκινά από μια λεπτομερειακή ανάγνωση των σχετικών χωρίων, για να δείξει στο μήκος μια μελέτης - όπου η ένταση της αναζήτησης αυξάνεται κλιμακωτά - ποια είναι η θέση του φόβου μέσα στην εξέλιξη της ηθικής σκέψης που οδήγησε από την αρχαϊκή εποχή στην κλασική.

Αν ο Αισχύλος φαίνεται σήμερα, από κάποιες απόψεις, ως ο πιο μοντέρνος από τους τρεις τραγικούς, αυτό δεν μπορεί παρά να υποδεικνύει ότι αυτή η εξέλιξη των ηθικών ιδεών έχει εισέλθει σε μια κρίσιμη καμπή που η Γαλλίδα και Ελληνίδα φιλόλογος (η Ζακλίν ντε Ρομιγί το Σεπτέμβρη του 1995 πολιτογραφήθηκε Ελληνίδα με Προεδρικό Διάταγμα) μας καλεί έμμεσα να σκεφτούμε. Το βιβλίο «Ο Φόβος και η αγωνία στο θέατρο του Αισχύλου» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις το ΑΣΤΥ, με αναλυτικό πρόλογο του Ανδρέα Παναγόπουλου και σε μετάφραση των: Σοφίας Λουμάνη και Χρήστου Μαρσέλου.