Η διαδρομή του σκακιού στην ΕΣΣΔ είναι γεμάτη από παραδείγματα σκακιστών που, προερχόμενοι από φτωχές λαϊκές οικογένειες, σκαρφάλωσαν έως τις κορφές του σκακιστικού Ολύμπου. Δύο χαρακτηριστικές περιπτώσεις αυτής της κατηγορίας είναι ο Παγκόσμιος Πρωταθλητής Τιγκράν Πετροσιάν και ο λιγότερο γνωστός διεθνής μετρ Ρασίντ Νεζμετντίνοβ.

Ο Τιγκράν Πετροσιάν γεννήθηκε το 1929 στην Τιφλίδα από φτωχή αρμένικη οικογένεια. Ο πατέρας του ήταν αγράμματος και πέθανε στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο Τιγκράν την περίοδο του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου αναγκάστηκε να μπει στη δουλειά πολύ μικρός, όπως πάρα πολλοί συνομήλικοί του, αναπληρώνοντας τους πατεράδες τους που ήταν στο μέτωπο. Δούλεψε ως οδοκαθαριστής, δουλειά σκληρή που του άφησε προβλήματα στην υγεία του. Αρρώστησε βαριά, έχασε μια σχολική χρονιά και απέκτησε μόνιμα προβλήματα ακοής.

Κι όμως, αυτό το πάμφτωχο παιδί, που επένδυσε τα λιγοστά χρήματα που έβγαζε εν μέσω του Παγκόσμιου Πολέμου για να αγοράσει το βιβλίο του Νίμτσοβιτς «Σκακιστική Πράξη», λίγα χρόνια αργότερα θα γινόταν παγκόσμιος πρωταθλητής, ο μόνος που έχει χάσει από Ελληνα μετρ (και συγκεκριμένα από τον Λάζαρο Βυζαντιάδη σε φιλική παρτίδα ...τάβλι στο περιθώριο της Σκακιστικής Ολυμπιάδας της Μόσχας το 1956!).

Μια άλλη χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή του Τάταρου Ρασίντ Νεζμετντίνοβ, ενός σπάνιου ταλέντου, σχετικά άγνωστου έξω από τα σύνορα της ΕΣΣΔ, ο οποίος, αν και ποτέ δεν έλαβε τον τίτλο του γκραντ μάστερ, δικαιούται σίγουρα μια θέση μεταξύ των κορυφαίων επιθετικών παικτών του 20ού αιώνα. Ηταν επίσης ο μόνος παίκτης που κατείχε τον τίτλο του μετρ στην ΕΣΣΔ τόσο στο σκάκι όσο και στην ντάμα!

Ο Ρασίντ Νεζμετντίνοβ γεννήθηκε το 1912 στη στέπα, σε μια πάμφτωχη οικογένεια Τατάρων. Εχασε πολύ νωρίς τους γονείς του και μεγάλωσε σε ένα ορφανοτροφείο στο Καζάν. Ο μεγάλος αδερφός του ήταν διακεκριμένος συγγραφέας, που μάλιστα είχε λάβει βραβείο Στάλιν για έργο του. Οπως και ο συμπαίκτης του στην ομάδα της Σπάρτακ, Πετροσιάν, με το υστέρημά του αγόρασε το πρώτο του βιβλίο, το σκακιστικό εγχειρίδιο του Ιλία Μαϊζέλις.

Η γνωριμία του με το σκάκι ήταν συμπτωματική. Διηγείται ο ίδιος ότι μια μέρα του 1923 ενώ έπαιζε κρυφτό στο δρόμο είδε και μάζεψε από το δρόμο ένα κομμάτι χαρτί με κάτι ακατάληπτα σύμβολα. Το χαρτί ήταν η σκακιστική στήλη τοπικής εφημερίδας που εξηγούσε τους κανόνες του σκακιού. Αυτό το χαρτί τον οδήγησε στο παλάτι των πιονέρων όπου έπαιζαν σκάκι και μόλις το 1927 κέρδισε το πρώτο πρωτάθλημα των πιονέρων με σκορ 15-0, αν και όπως έλεγε μετά ο ίδιος «μέχρι το 1927 με νικούσαν όλοι».

Ωστόσο η «σύμπτωση» είναι σχετική, γιατί πρόκειται για την περίοδο που αρχίζει η ραγδαία ανάπτυξη του σοβιετικού σκακιού. Είναι εκείνη την περίοδο, το 1922, που εμφανίζεται η πρώτη σκακιστική στήλη σε εφημερίδα κεντρικής εμβέλειας, στην «Ισβέστια». Την επιμελείται ο γνωστός μετρ και συνθέτης Γκριγκόριεβ.

Το 1925 ιδρύεται το κεντρικό σκακιστικό κλαμπ του Λένινγκραντ, που σε λίγους μήνες φτάνει να δημιουργήσει «σκακιστικούς κύκλους» - παραρτήματα σε εργοστάσια με πάνω από 7.000 μέλη. Ξεκινά η σκακιστική στήλη στην «Κομσομόλβσκαγια Πράβντα», όργανο της πανενωσιακής ΚΝ. Την ίδια χρονιά διοργανώνεται το 1ο Διεθνές τουρνουά της Μόσχας, που μεταξύ άλλων γίνεται και το υπόβαθρο για το γύρισμα της εξαιρετικής βουβής ταινίας «Σκακιστικός Πυρετός» από τον κορυφαίο Σοβιετικό κινηματογραφιστή Πουντόβκιν.

Η σκακιστική καριέρα του Ρασίντ Νεζμετντίνοβ διακόπηκε, όπως και πολλών άλλων, από το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Υπηρέτησε στην ανατολή, στα σύνορα με την Κίνα και το 1945 μετατέθηκε στη σοβιετική στρατιωτική διοίκηση του Βερολίνου. Δεν βίωσε έτσι, για παράδειγμα, την εξολόθρευση ολόκληρης της οικογένειάς του από την πείνα όπως ο Ρομανόβσκι στην πολιορκία του Λένινγκραντ ή το θάνατο στο πεδίο της μάχης όπως τόσοι και τόσοι.

Αγνωστος στη δύση, ο παίκτης που «βλέπει συνδυασμούς όσο κανένας άλλος» (Μποτβίνικ), «ο μεγαλύτερος μετρ της αξιοποίησης της πρωτοβουλίας» (Πολουγκαέβσκι), ο εφευρέτης της δημοφιλούς συνέχειας του «Δηλητηριασμένου Πιονιού» στη Σικελική Νάιντορφ, πήρε ούτε λίγο ούτε πολύ 5 φορές το πρωτάθλημα Ρωσίας στις 16 φορές που συμμετείχε!

Το πηγαίο αυτό ταλέντο, που γεννήθηκε από τη φτωχολογιά της Ρωσίας και έδωσε τόσο πολλά στο σκάκι, «έφυγε» από τη ζωή το 1974.

«Με κάθε παρτίδα σκακιού», έλεγε, «ανοίγεται μπροστά μου μια πόρτα σε έναν μυστηριώδη και αινιγματικό κόσμο φαντασίας, περιπέτειας και ακριβούς μαθηματικού υπολογισμού». Τι πιο όμορφο παράδειγμα αυτού του κόσμου, από την υπέροχη «εκτέλεση» του κορυφαίου Σοβιετικού γκραν μετρ Λεβ Πολουγκαέβσκι το 1958 στο Σότσι...

Θέση μετά την κίνηση 24. Πθ1 του λευκού

24... Πxζ4!!! Ο Πολουγκαέβσκι σχολίασε: «Εδώ βυθίστηκα σε βαθιά σκέψη και κατάλαβα ότι έχανα μια παρτίδα που θα έκανε το γύρο του κόσμου».

25. Πxθ2

[αν 25. Ιxζ4 Ιxγ2; παρόμοια αν 25. ηxζ4 Αxζ4 26. Ιxζ4 Ιxγ2 ]

25... Πζ3 26. Ρδ4 Αη7!! Απίστευτο! Μόνο με ένα κομμάτι για τη Βασίλισσα που έδωσε ο μαύρος έχει την πολυτέλεια να παίξει μια «ήσυχη» κίνηση

27. α4 γ5 28. δxγ6 βxγ6 29. Αδ3 Ιεxδ3 30. Ργ4 δ5! 31. εxδ5 γxδ5 32. Ρβ5 Πβ8 33. Ρα5 Ιγ6 [0:1]