Από τον περασμένο Απρίλιο μέχρι και τον ερχόμενο Ιανουάριο θα έχουν βγει από την Ελλάδα με προορισμό δύο εκθέσεις στο εξωτερικό, πάνω από χίλια (1.000) αρχαία αντικείμενα: Τουλάχιστον 500 αρχαιότητες για την έκθεση «Από τον Ηρακλή στον Αλέξανδρο: Ο θρύλος της Μακεδονίας ενός ελληνικού βασιλείου την εποχή της Δημοκρατίας» που διοργανώνεται στο Μουσείο Ashmolean του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης (6/4-29/8) και πάνω από 600 αρχαιότητες για την έκθεση «Αρχαία Μακεδονία: Στο βασίλειο του Μεγάλου Αλεξάνδρου» στο Λούβρο (13/10/2011 - 16/1/2012).

Ο αριθμός είναι εντυπωσιακός, πολύ περισσότερο που την τελευταία δεκαετία, ο προσωρινός δανεισμός αρχαιοτήτων για περιοδικές εκθέσεις σε μουσεία του εξωτερικού αυξάνεται, τόσο σε αριθμό αιτημάτων, όσο και σε αριθμό αντικειμένων.

Η επίσημη άποψη των κυβερνήσεων του δικομματισμού για την πρακτική αυτή συνοψίζεται στις δηλώσεις του υπουργού Πολιτισμού και Τουρισμού, Π. Γερουλάνου, τον περασμένο Φεβρουάριο, με αφορμή την έκθεση στην Οξφόρδη. Μεταξύ άλλων είχε πει ότι η έκθεση «δεν θα αποτελέσει απλά έναυσμα για ένα γόνιμο διεθνή επιστημονικό διάλογο, αλλά θα "ξυπνήσει" το ενδιαφέρον των επισκεπτών να επισκεφθούν την πατρίδα μας και να γνωρίσουν καλύτερα τον τόπο που γέννησε αυτόν τον πολιτισμό». Και ότι «αυτό είναι το απόλυτο ζητούμενο για ό,τι κάνουμε σε σχέση με τον αρχαίο αλλά και σύγχρονο πολιτισμό μας: Η εξωστρέφεια και η ενίσχυση της ικανότητάς μας να παρεμβαίνουμε στον παγκόσμιο πολιτισμικό διάλογο με ισχυρό τρόπο»!

Από τα παραπάνω προκύπτουν μερικά ζητήματα όπως: Με πόσες δανεικές αρχαιότητες «ξυπνά» το ενδιαφέρον του ξένου κοινού; Το αριθμητικό κριτήριο είναι σαφές ότι δεν έχει όριο. Ο επιστημονικός διάλογος δεν έχει ανάγκη εκθέσεις - «μαμούθ» για να γονιμοποιηθεί. Αλλωστε, στην ελληνική επικράτεια έχουν εγκατασταθεί εδώ και πολλές δεκαετίες ένα σωρό ξένες αρχαιολογικές αποστολές του ανεπτυγμένου καπιταλιστικού κόσμου.

Τι μένει από την υπουργική δήλωση; Ο τουρισμός. Πιο συγκεκριμένα, η εξυπηρέτηση του κεφαλαίου που δρα στον τουριστικό τομέα. Αν αυτός είναι ο βασικός λόγος, τότε η πολιτιστική κληρονομιά «εμπορευματοποιείται», ουσιαστικά, ακόμη και μέσω μιας κατά τα φαινόμενα αθώας διαδικασίας όπως είναι ο δανεισμός εκθεμάτων σε μια άλλη χώρα για ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα.

Το 2008 ακούστηκε και άλλο επιχείρημα. Το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο συζητούσε τις αρχαιολογικές εκθέσεις που διοργάνωνε η Γενική Γραμματεία Ολυμπιακής Αξιοποίησης στο πλαίσιο των Ολυμπιακών Αγώνων του Πεκίνου. Σε εκείνη τη συνεδρίαση ακούστηκε ότι η μεγάλη εξαγωγή αρχαιοτήτων μας για εκθέσεις στο εξωτερικό αποτελεί πολιτική επιλογή χρόνων... λόγω του μεγάλου κόστους διοργάνωσης εκθέσεων στο εσωτερικό! Πρόκειται προφανώς για ένα επιχείρημα που βασίζεται στην αγοραία αντίληψη του αστικού κράτους και για τον πολιτισμό. Τότε το ΚΑΣ ενέκρινε το δανεισμό 167 αρχαιοτήτων από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, μεταξύ των οποίων 16 που θεωρούνταν... «αμετακίνητες», δηλαδή που απαγορεύονταν η εξαγωγή τους λόγω σπανιότητας, σημασίας, ή κατάστασης διατήρησης...

Υπάρχει και η πολιτική - διπλωματική πλευρά. Το 2002 το ΚΑΣ ενέκρινε το δανεισμό αρχαίων έργων στο ίδρυμα «Αλέξανδρος Ωνάσης» στη Ν. Υόρκη με αφορμή την έκθεση «Σιωπηλοί Μάρτυρες». Η συμμετοχή της Ελλάδας στην έκθεση ανακοινώθηκε από τον τότε υπουργό Πολιτισμού, Ε. Βενιζέλο, αμέσως μετά την επιστροφή του από τις ΗΠΑ... και πριν τη γνωμοδότηση του ΚΑΣ. Οταν μέλη του συμβουλίου διατύπωσαν προβληματισμούς για τους κινδύνους που διατρέχουν οι αρχαιότητες από τέτοια ταξίδια, ο επιστημονικός σύμβουλος της έκθεσης απάντησε ότι το θέμα είναι «και πολιτικό» και πως «ειδικά αυτή την περίοδο» η Ν. Υόρκη είναι «πιο ασφαλής από ποτέ». Εννοούσε φυσικά τα γεγονότα της 11ης Σεπτεμβρίου του 2001. Προέκυψε λοιπόν η «χρησιμότητα» των εξαγωγών αρχαιοτήτων και σε διπλωματικό επίπεδο, ιδιαίτερα όταν αυτό αφορά στις σχέσεις με ισχυρούς ιμπεριαλιστικούς πόλους.

Η «γκάμα» των επιχειρημάτων του αστικού κράτους για δανεισμούς αρχαιοτήτων στο εξωτερικό είναι πλούσια. Το 2002, λ.χ., το ΚΑΣ ενέκρινε την εξαγωγή 113 αρχαίων έργων τέχνης από 12 μουσεία μας για την έκθεση «Ελληνικός Κλασικός Πολιτισμός» στο Βερολίνο. Τότε το ΥΠΠΟ παρουσίαζε την εξαγωγή ως... «αναθέρμανση» των κλασικών σπουδών που περνούν «κάμψη»...

Οι αντιρρήσεις στο συμβούλιο βασίστηκαν σε δύο επιχειρήματα: Στο διαχρονικό, για την ασφάλεια, και στο ότι οι Γερμανοί απαιτούν πολλά αλλά είναι φειδωλοί έως αρνητικοί όταν τους υποβάλλονται ανάλογα αιτήματα, ακόμη - ή κυρίως - και όταν αυτά αφορούν σε κλεμμένες ελληνικές αρχαιότητες που βρίσκονται στα μουσεία τους. Οι αντιδράσεις των αρχαιολόγων για εκείνη την έκθεση ξεκίνησαν από το 1999 - οπότε είχε τεθεί το αίτημα από τους Γερμανούς - και κατάφεραν έστω να μειωθούν λίγο τα δανειζόμενα αντικείμενα.

Ο τότε υπουργός Πολιτισμού Ε. Βενιζέλος, προσπάθησε να «διασκεδάσει» τους φόβους για τους κινδύνους που απειλούν τις αρχαιότητες κατά τις μετακινήσεις τους, ως εξής: «Στην εποχή μας κίνδυνοι υπάρχουν και για τα αντικείμενα που είναι στα μουσεία, διότι μπορεί να έχουμε μια φυσική καταστροφή, μια θρασεία απόπειρα διάρρηξης κλπ., αλλά μέσα στην Ευρωπαϊκή Ενωση, η μεταφορά από την Αθήνα στο Βερολίνο, νομικά και πραγματικά, δε διαφέρει σε τίποτα με τη μεταφορά μεταξύ Αθηνών και Θεσσαλονίκης».

Το πρώτο μέρος της δήλωσης είναι «λογικό άλμα» διότι υπάρχει και η περίπτωση... να πέσει μετεωρίτης στον πλανήτη. Το δεύτερο μέρος είναι πιο ενδιαφέρον, αφού δείχνει ότι για το κεφάλαιο και τις κυβερνήσεις του, η μεταφορά πολιτιστικής κληρονομιάς από χώρα σε χώρα της ΕΕ δεν αποτελεί καν «εξαγωγή» αρχαιοτήτων. Αντανακλά το αντιδραστικό ιδεολόγημα περί «κοινής ευρωπαϊκής πολιτιστικής ταυτότητας», αλλά και την εφαρμογή των «ελευθεριών» του κεφαλαίου και στον τομέα του πολιτισμού.

Για κακή τύχη του υπουργού, τα γερμανικά ΜΜΕ τότε αποκάλυψαν ότι ένα από τα εκθέματα - ανάγλυφα από αρχαιοελληνικό τάφο του 4ου π.Χ. αι. που όμως ανήκε στο Ιστορικό Μουσείο Τέχνης της Βιέnνης - κατά την προετοιμασία του υπέστη σοβαρές ζημιές. Ο καθηγητής Χάιλμάγιερ, υπεύθυνος της έκθεσης, εκτίμησε τότε ότι θα ενισχυθούν οι επιφυλάξεις που υπάρχουν σε όλες τις χώρες για την εξαγωγή αρχαιολογικών θησαυρών για εκθέσεις. Οπως έδειξε η ζωή, ο καθηγητής έπεσε έξω...

Υπάρχει ακόμη μία σημαντική πλευρά του θέματος. Το 2006, κατά τη συζήτηση αιτήματος μουσείου της Ελβετίας για δανεισμό αρχαιοτήτων μας ώστε να συμμετάσχουν σε κοινή έκθεση με αντικείμενα και από άλλα μουσεία διαφόρων χωρών, αναδείχθηκε - εκ νέου - το θέμα της πιθανότητας να συμμετάσχουν ελληνικά μουσεία σε διεθνείς εκθέσεις που θα εμπεριέχουν αντικείμενα αρχαιοκαπηλίας. Το ελβετικό μουσείο είχε διαβεβαιώσει γραπτώς ότι στην έκθεση δε θα μετέχουν έργα προερχόμενα από ιδιωτικές συλλογές. Η διαβεβαίωση αυτή απαιτείται - τουλάχιστον μέχρι τότε - από την Ελλάδα μετά το 2001, οπότε ο γνωστός αρχαιολόγος, Γιάννης Σακελλαράκης (έφυγε από τη ζωή το 2010) κατήγγειλε σε επιστολή του, ότι το Μουσείο Ηρακλείου είχε συμμετάσχει σε έκθεση στην Καρλσρούη μαζί με αντικείμενα από άλλους συμμετέχοντες που όμως ήταν αποτελέσματα αρχαιοκαπηλίας. Τότε είχε προκύψει ένας μικρός αρχαιολογικός «εμφύλιος» αλλά δεν έχει σημασία.

Σημασία έχει ότι πάντα υπάρχει ο κίνδυνος, ειδικά σε κοινές εκθέσεις, αρχαιότητες από ελληνικά μουσεία να εκτίθενται δίπλα σε αρχαιότητες - ακόμη και από την Ελλάδα προερχόμενες - που να είναι αντικείμενα αρχαιοκαπηλίας. Βέβαια, για ένα σύστημα που νομιμοποιεί τις ιδιωτικές συλλογές και μετατρέπει την κληρονομιά σε εμπόρευμα, ίσως αυτά να φαντάζουν «λεπτομέρειες». Πάντως, στην έκθεση που ετοιμάζεται τον προσεχή Οκτώβριο στο Λούβρο θα περιλαμβάνονται, σύμφωνα με το ΥΠΠΟΤ, «και μακεδονικές αρχαιότητες που υπάρχουν στις συλλογές του Λούβρου από τον 19^ο αιώνα, αλλά και από τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο από τις εκστρατείες του Στρατού της Ανατολής (Armee d' Orient) (...)». Διατύπωση που μάλλον παραπέμπει σε «λάφυρα»...