ΜΕΡΟΣ ΕΚΤΟ

Συχνά η επανέκδοση βιβλίων, όπως η πρόσφατη του «Ντμίτρι Σοστακόβιτς - Για την εποχή και το έργο του» («Σύγχρονη Εποχή») - συμπίπτει με τον μισό αιώνα από τον θάνατο του Σοβιετικού καλλιτέχνη - στήνει έναν πολυδαίδαλο μηχανισμό ερεθισμάτων και αφορμών ώστε να μελετήσουμε τον συνθέτη, την εποχή του και σε ποιο βαθμό επηρέασε τους μεταγενέστερους.

Ενας απ' αυτούς που σφραγίστηκαν από την πολύμορφη προσωπικότητά του είναι ο Μίκης Θεοδωράκης ο μετασυμφωνικός - δικός του όρος για να περιγράψει τη «συνομιλία» του έργου του με τις δυτικές κλίμακες.

Νεαρότατος, δύο χρόνια μετά την εισαγωγή του - τον Οκτώβρη του 1943 - στο Ωδείο Αθηνών, αποκτά μέσα από δίσκους LP την πρωτόγνωρη εμπειρία της μαγνητοφωνημένης ακρόασης. Βρισκόμαστε το φθινόπωρο του 1945, οπότε ο 20χρονος μουσικός της μαθητείας ενορχηστρώνει τη μετέπειτα διαλάμπουσα πορεία του.

Τον βρίσκουμε στο πατάρι της οδού Σταδίου, όπου στεγαζόταν η Δανειστική Βιβλιοθήκη της Αμερικανικής Υπηρεσίας Πληροφοριών. Σ' αυτήν εργαζόταν ο συσπουδαστής του στην τάξη του Φιλοκτήτη Οικονομίδη (1889 - 1957), Γιάννης Γκιώνης. Περιγράφει αυτήν την πρωτόφαντη σχέση του στην αυτοβιογραφία του, «Οι δρόμοι του Αρχάγγελου» («Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης»):

«Στο γραφείο του (...) είδαμε για πρώτη φορά τους πελώριους δίσκους λονγκ πλέι, προορισμένους για τον αμερικάνικο στρατό. Επρόκειτο για φωνοληψίες ζωντανές, της Φιλαρμονικής της Νέας Υόρκης με τον Τοσκανίνι και της Μινεάπολης με τον Μητρόπουλο. Οταν ο Γιάννης έβαλε για πρώτη φορά τη βελόνα στο πικάπ, ένα ηχητικό φως πλημμύρισε το δωμάτιο: Ο "Πετρούσκα", το "Πουλί της Φωτιάς", η "Ιεροτελεστία της Ανοιξης". Ο Στραβίνσκι μάς τύφλωσε με τη λάμψη της μουσικής του».

Τη δική του ιδιαίτερη λάμψη τού μετέδωσε και το πρώτο άκουσμα έργου του αγαπημένου του - όπως εξελίχθηκε η σχέση του νεότερου με τον παλαιότερο συνθέτη - Ντμίτρι Σοστακόβιτς:

«Επιβαλλότανε με την εντελώς ξεχωριστή φωνή του, που προσέδιδε μια καινούργια διάσταση στη φόρμα της συμφωνίας».

Δύο χρόνια μετά, σταθεροποιείται η επίδραση του νεαρού Μίκη από τη μουσική προσωπικότητα που μια δεκαετία μετά θα του απονείμει βραβείο για σύνθεσή του. Και πάλι βρίσκεται στην αίθουσα της αμερικανικής πολιτιστικής προπαγάνδας:

«Πιο πολύ από περιέργεια, αποφασίσαμε (...) να βάλουμε την Πέμπτη Συμφωνία αυτού του άγνωστου σε μας συνθέτη. Μα όσο το έργο προχωρούσε, η περιέργειά μας γινόταν ενδιαφέρον και στο τέλος - πάνω στο largo - κατάπληξη! Ολοι, άλλος πιο λίγο κι άλλος πιο πολύ, νιώθαμε πως βρισκόμαστε μπροστά σε κάτι καινούργιο, μα συγχρόνως και πολύ "γνωστό".

Ηταν αυτό που το περιμέναμε ίσως, που νιώθαμε πως έπρεπε να 'ρθει, μα δεν μπορούσαμε μέχρι τότε να το φανταστούμε. Βάλαμε το μεγάλο largo πέντε φορές απανωτά, τραγουδώντας το στο τέλος σχεδόν ολόκληρο. Ολωνών μας τα μάτια έλαμπαν και δεν ξέραμε με ποιον τρόπο να εκφράσουμε τον ενθουσιασμό μας. Πρέπει όμως να σκεφτεί κανείς σε πόσο σκοτάδι ζούσαμε έως τότε».

Ποια είναι η ιδιαιτερότητα του Σοστακόβιτς, τι τον διαφοροποιεί από τους άλλους, τους κλεισμένους στους τέσσερις τοίχους του εργαστηρίου, με αποδέκτες τους ρέκτες των ασκήσεων μουσικού ύφους; «Ακούμπησε το αυτί του» - περιγράφεται ο χαρακτήρας του Σοβιετικού μουσικού δημιουργού - «πάνω στην καρδιά της ζωής, του λαού, της εποχής του. Τέτοια ήταν η φύση του, τέτοια ήταν - πιο σωστά - η κοινωνική του αγωγή».

Αλλά - προσοχή - δεν είναι μόνος του. Εχει στο πλευρό του άξιους συνοδοιπόρους, που εργάζονται υπέρ της αισθητικής προόδου του σοσιαλιστικού ανθρώπου:

«Ο Σοστακόβιτς, επικεφαλής των άλλων Ρώσων μουσικών, Προκόφιεφ, Χατσατουριάν, Καμπαλέφσκι, επικεφαλής των προοδευτικών μουσικών του κόσμου, ξανοίγει μια καινούργια περίοδο στην Ιστορία της μουσικής. Κύριο χαρακτηριστικό της είναι ο ρεαλισμός τους, η βαθιά αγάπη στον άνθρωπο, η μεγάλη πίστη στη ζωή και στο μέλλον της ανθρωπότητας.

Ξανοίγει μια νέα εποχή, όμως αυτός ο ίδιος δεν είναι αυτή η ίδια ΕΠΟΧΗ. Ακόμα οι φορμαλιστικές προεκτάσεις δεν είναι εντελώς κατασταλαγμένες, ώστε να παραχωρήσουν τη θέση τους σε κάτι πέρα για πέρα καινούργιο. Ηδη η αντίθεση φορμαλισμός - ανθρωπιστικός ρεαλισμός βρίσκεται μέσα στον ίδιο τον Σοστακόβιτς: Ανάμεσα στη μουσική αγωγή που πήρε από μικρός και που αποτελούνταν κατά μεγάλο μέρος και από τη μελέτη των μοντέρνων φορμαλιστών συνθετών - και στο κοινωνικό του περιβάλλον, την εσωτερική του διαμόρφωση».

Με αγώνα, πολύ αγώνα, με προσήλωση στον φυσικό αποδέκτη του, τον λαό, κατορθώνει να άρει αυτήν την αντίθεση, για να υπηρετήσει την κίνηση των μαζών που αναδύονται στο προσκήνιο της Ιστορίας:

«Χρειάζεται λοιπόν» - είναι η προσέγγιση του Ελληνα μελοποιού - «όχι μόνο δυνατή προσωπικότητα, μα και χρονική πίστωση για να μπορέσει όλη αυτή η ριζική αντίθεση να συντεθεί σε μια οριστική μορφή. Είναι ολοφάνερο πως η επίδρασή του (αντάμα με την επίδραση του Προκόφιεφ και του Χατσατουριάν) βρίσκει γόνιμη, δημιουργική απήχηση σε όλο τον κόσμο (σε όλους τους λαούς). Τούτο σημαίνει πως η ανθρωπότητα (στερημένη για τόσες δεκαετίες την πιο αγαπημένη της Τέχνη) αναγνωρίζει στον Σοστακόβιτς έναν μεγάλο συνθέτη, αντλώντας από τα έργα του αισιοδοξία, δύναμη και ανθρωπιά».

Αλλά ποια είναι η θέση του ίδιου του μέγιστου Σοβιετικού δημιουργού, που με το σύνολο του έργου του εξέφρασε τον 20ό αιώνα του πρώτου εργατικού κράτους στον κόσμο;

«Υπάρχει» - αποφαίνεται το μουσικό αυτί του λαϊκού ακροάματος - «μια δυνατή και ακατάπαυστη διαμάχη ανάμεσα σε δύο καλλιτεχνικές ιδεολογίες. Η πρώτη είναι η Ρεαλιστική, που αναπτύχθηκε απ' το αληθινό, αρμονικό και αδιέξοδο αντίκρισμα του κόσμου. Αυτή είναι προοδευτική και πλουτίζει την ανθρωπότητα με τις μεγάλες πνευματικές αξίες της.

Η δεύτερη είναι η Φορμαλιστική Τέχνη, που στερείται αγάπης για τον λαό και είναι αντιδημοκρατική. Τέτοια Τέχνη ψάχνει για φόρμα και αρνιέται το περιεχόμενο. Είναι θρεμμένη από μια παθολογικά αντιρεαλιστική ενατένιση της ζωής, από έλλειψη πίστης στον άνθρωπο και στα ιδανικά του. Αυτή η ιδεολογία είναι αντιδραστική, μηδενιστική. Στερείται μουσικής που πηγάζει απ' τον πνευματικό εξοπλισμό της ανθρωπότητας, που ουσιαστικά οδηγεί στην εκμηδένιση και στον θάνατο της μουσικής ως αισθητικής φόρμας, ως κατηγορίας του Ωραίου.

Η ίδια ιδεολογία αγκαλιάζει την καθυστερημένη και κούφια ψευτομόρφωση, την ξεκάρφωτη από κάθε εθνική και λαϊκή βάση - τα σιχαμερά σημάδια του κοσμοπολιτισμού, που είναι ολωσδιόλου αντίθετα με τα πεπρωμένα των οπαδών του, μα και ολόκληρης της ανθρωπότητας - αυτά τα ίδια σημεία του ψευτοκαλλιτεχνικού τους πιστεύω, που απαρνιούνται τις επιθυμίες του μεγάλου κοινού και διακηρύσσουν την πέρα για πέρα εξαφάνιση του εθνικού στοιχείου για χάρη της σύγχρονης φορμαλιστικής μουσικής».