Με αφορμή τη συμπλήρωση 150 χρόνων από τα μεγάλα γεγονότα της Κομμούνας του Παρισιού, ο «Ριζοσπάστης» φιλοξενεί αρθρογραφία και αφιερώματα με σκοπό την παρουσίαση του ιστορικού πλαισίου της εποχής και την ανάδειξη των βασικών συμπερασμάτων για την επαναστατική πάλη.

Στο παρόν εισαγωγικό αφιέρωμα, που επιμελήθηκε η Ιδεολογική Επιτροπή της ΚΕ του ΚΚΕ, εστιάζουμε σε μια συνοπτική παρουσίαση των βασικών ιστορικών γεγονότων της Κομμούνας και του πολιτικού συσχετισμού στο εσωτερικό της.

28η Μάρτη 1871. Η ανακήρυξη της Κομμούνας στην πλατεία Δημαρχείου

Στις δεκαετίες που έχουν προηγηθεί έχει μεταβληθεί ο οικονομικός και πολιτικός συσχετισμός ανάμεσα στις δύο χώρες, με τη Γερμανία να ξεπερνά κατά πολύ σε βιομηχανική και οικονομική ανάπτυξη τη Γαλλία και ταυτόχρονα να αυξάνει τη στρατιωτική και πολιτική της ισχύ στην περιοχή, με την προώθηση της ενοποίησης των γερμανικών κρατιδίων με επίκεντρο την Πρωσία. Η αντίθεση λοιπόν ανάμεσα στις δύο χώρες οξύνεται, αφού η Γαλλία βλέπει όχι μόνο έναν επικίνδυνο ανταγωνιστή, αλλά και μια ισχυρή απειλή στα ανατολικά της σύνορα.

Στις 2 Αυγούστου 1870 ξεκινούν οι πολεμικές επιχειρήσεις, στις οποίες ο γαλλικός στρατός χάνει διαρκώς έδαφος. Στις 2 Σεπτέμβρη τα γαλλικά στρατεύματα στο Σεντάν δέχονται συντριπτικό πλήγμα και ο αυτοκράτορας Ναπολέων Γ' μαζί με τον στρατό του (40 στρατηγοί, 4.000 αξιωματικοί, 84.000 άνδρες) αιχμαλωτίζονται.

Με την είδηση της ήττας στο Σεντάν οξύνονται οι αντιθέσεις στο εσωτερικό της αστικής τάξης της Γαλλίας. Συνέρχεται το Νομοθετικό Σώμα του Παρισιού και ανάμεσα σε άλλα αποφασίζει την κατάργηση της μοναρχίας και την εγκαθίδρυση της δημοκρατίας (4 Σεπτέμβρη), τη δημιουργία κυβέρνησης «Εθνικής Αμυνας» και την επανασύσταση της Εθνοφρουράς, για την υπεράσπιση της πόλης από τον κίνδυνο της άμεσης κατάληψης.

Αμυνα στα οδοφράγματα της πλατείας Vendome

Η αστική τάξη, θέλοντας να διασφαλίσει τα γενικά της συμφέροντα, επιδιώκει ήδη από τον Οκτώβρη να έρθει σε συμφωνία με τους Πρώσους. Στις 31 Οκτώβρη 1870 και στις 22 Γενάρη 1871 σημειώνονται δύο εργατικές εξεγέρσεις - που αποτυγχάνουν - ως απάντηση σε κινήσεις της αστικής τάξης να παραδώσει τμήματα του στρατού και της Εθνοφρουράς στους Πρώσους.

Στις 28 Γενάρη, η κυβέρνηση «Εθνικής Αμυνας» υπογράφει την πλήρη συνθηκολόγηση με τους Πρώσους. Οπως γράφει χαρακτηριστικά ο Ενγκελς:

«Τα φρούρια παραδόθηκαν, η οχυρωματική γραμμή που περιέβαλλε το Παρίσι αφοπλίστηκε, ο τακτικός στρατός και η κινητή φρουρά παρέδωσαν τα όπλα τους και θεωρήθηκαν αιχμάλωτοι πολέμου. Η Εθνοφυλακή όμως κράτησε τα όπλα και τα κανόνια της και έκλεισε μόνο ανακωχή με τους νικητές. Οι ίδιοι οι νικητές δεν τόλμησαν να μπουν θριαμβευτικά στο Παρίσι. Το μόνο που τόλμησαν να καταλάβουν ήταν μια μικρή γωνιά του Παρισιού (...) Αυτοί, που 131 ολόκληρες μέρες κράτησαν περικυκλωμένο το Παρίσι, βρέθηκαν οι ίδιοι περικυκλωμένοι απ' τους οπλισμένους εργάτες του Παρισιού που πρόσεχαν καλά να μην περάσει κανένας Πρώσος τα στενά όρια της γωνιάς που είχε παραχωρηθεί στους ξένους κατακτητές. Τέτοιος ήταν ο σεβασμός που εμπνέανε οι εργάτες του Παρισιού στο στρατό, που μπροστά του είχαν καταθέσει τα όπλα όλες οι στρατιές της αυτοκρατορίας»³.

Στην εικόνα ο Ναπολέων Γ' (αριστερά) στο Σεντάν, αιχμάλωτος του Πρώσου καγκελάριου Βίσμαρκ

Τα μέλη της Εθνοφρουράς, με τη στήριξη του λαού, αρνούνται. Διατάσσεται επίθεση του τακτικού στρατού. Οι στρατιώτες δεν υπακούν. Συλλαμβάνουν τους στρατηγούς των κυβερνητικών στρατευμάτων Λεκόντ και Τομά και τους εκτελούν. Οι εξεγερμένοι καταλαμβάνουν το δημαρχείο του Παρισιού και υψώνουν την κόκκινη σημαία. Στις 20 Μάρτη γίνονται προσπάθειες εξέγερσης και σε άλλες πόλεις, που όμως είτε αποτυγχάνουν είτε καταστέλλονται μέσα σε λίγες μέρες. Στις 26 Μάρτη εκλέγεται η Παρισινή Κομμούνα και στις 28 ανακηρύσσεται πανηγυρικά κυβέρνηση.

Μέσα στις 70 μέρες που κράτησε η Κομμούνα, μέχρι τις 28 Μάη, υλοποίησε ένα πλούσιο έργο που μεταξύ άλλων περιλάμβανε διατάγματα για: Την κατάργηση της υποχρεωτικής στρατιωτικής θητείας και την αντικατάσταση του τακτικού στρατού από την Εθνοφρουρά, η οποία αποτελούνταν από «όλους τους ικανούς άνδρες». Την κατάργηση της αστυνομίας και την αντικατάστασή της από την Πολιτοφυλακή. Τη θεσμοθέτηση του διαχωρισμού της Εκκλησίας από το κράτος. Τη δημόσια καταστροφή της λαιμητόμου. Την καθιέρωση του μέτρου των αντιποίνων ενάντια στους αντεπαναστάτες. Τη δημοσιότητα των συνεδριάσεών της. Την ολοκληρωτική κατάργηση των προνομίων των δημοσίων υπαλλήλων, θεσμοθετώντας την εκλογή και την ανακλητότητά τους. Την κατάργηση της ποινικής και αστικής δικαιοδοσίας των επιχειρηματιών στους τόπους δουλειάς. Την καθιέρωση δωρεάν Παιδείας.

Τα κανόνια της Εθνοφρουράς στον λόφο της Μονμάρτης

Ολο το έργο της Κομμούνας του Παρισιού έδειξε ότι «όταν η εργατική τάξη έρθει πια στην εξουσία δεν μπορεί να εξακολουθεί να διοικεί με την παλιά κρατική μηχανή, ότι η εργατική αυτή τάξη, για να μην ξαναχάσει την κυριαρχία που μόλις έχει κατακτήσει, πρέπει να παραμερίσει όλη την παλιά καταπιεστική μηχανή που έως τότε είχε χρησιμοποιηθεί εναντίον της»⁵. Η μελέτη αυτής της προσπάθειας από τους Μαρξ, Ενγκελς και Λένιν έδωσε τα απαραίτητα συμπεράσματα για τη συγκρότηση των θεωρητικών αρχών της δικτατορίας του προλεταριάτου. «Ε λοιπόν, κύριοι, θέλετε να μάθετε τι λογής είναι αυτή η δικτατορία; Κοιτάχτε την Παρισινή Κομμούνα. Αυτή ήταν η δικτατορία του προλεταριάτου»⁶, έγραφε ο Ενγκελς.

«Δύο όμως λάθη», έγραφε ο Λένιν, «κατέστρεψαν τους καρπούς της λαμπρής νίκης. Το προλεταριάτο σταμάτησε στη μέση του δρόμου: Αντί να αρχίσει την "απαλλοτρίωση των απαλλοτριωτών", παρασύρθηκε από το όνειρο να εγκαθιδρύσει ανώτερη Δικαιοσύνη σε μια χώρα που να την ενώνει το πανεθνικό καθήκον. Δεν κατέλαβε, λ.χ., τέτοια ιδρύματα σαν την Τράπεζα, οι θεωρίες των προυντονιστών για "δίκαιη ανταλλαγή" κ.λπ. επικρατούσαν ακόμα ανάμεσα στους σοσιαλιστές. Το δεύτερο λάθος είναι η υπερβολική μεγαλοψυχία του προλεταριάτου: Επρεπε να εξοντώσει τους εχθρούς του. Απεναντίας, το προλεταριάτο του Παρισιού προσπαθούσε να επιδράσει ηθικά επάνω τους, περιφρόνησε τη σημασία των καθαρά πολεμικών ενεργειών στον εμφύλιο πόλεμο και, αντί να στεφανώσει τη νίκη του στο Παρίσι με αποφασιστική επίθεση ενάντια στις Βερσαλίες, αργοπόρησε και έδωσε στην κυβέρνηση των Βερσαλιών τον καιρό να συγκεντρώσει τις σκοτεινές δυνάμεις και να προετοιμαστεί για τη ματωμένη βδομάδα του Μάη»⁷.

Η πτώση της Κομμούνας ήρθε στις 28 Μάη. Το μένος της αστικής τάξης της Γαλλίας ήταν τεράστιο και ήθελε να δώσει «παραδειγματική τιμωρία» στους εξεγερμένους εργάτες. Ετσι, στις 21 Μάη τα στρατεύματα του στρατηγού Μακ - Μαόν αρχίζουν γενική επίθεση ενάντια στο Παρίσι. Κινητοποιούνται 130.000 καλά οπλισμένοι και εκπαιδευμένοι στρατιώτες, που υποστηρίζονται από μεγάλες μονάδες βαρέος πυροβολικού. Απέναντί τους βρίσκονται περίπου 30.000 κομμουνάροι, άσχημα οπλισμένοι.

Η αγριότητα των επιθέσεων είναι τέτοια που η βδομάδα μέχρι τις 28 του Μάη, οπότε ηττάται η Κομμούνα, έμεινε στην Ιστορία ως «Ματωμένη Βδομάδα». «Η γη στρώθηκε από τα πτώματά τους και το φρικιαστικό αυτό θέαμα θα χρησιμεύσει για να δοθεί ένα μάθημα», έλεγε ο Θιέρσος σε ένα τηλεγράφημά του εκείνη την εποχή.

Παρά την ήττα της, η Παρισινή Κομμούνα με τον απαράμιλλο ηρωισμό των εξεγερμένων εργατών του Παρισιού αποτέλεσε την κορυφαία στιγμή της ταξικής σύγκρουσης ανάμεσα στην εργατική και την αστική τάξη κατά τον 19ο αιώνα. Το ιστορικό της αποτύπωμα στην ταξική πάλη συμπυκνώνεται πολύ γλαφυρά στα περίφημα λόγια του Μαρξ:

«Το Παρίσι των εργατών με την Κομμούνα του θα γιορτάζεται πάντα σαν δοξασμένος προάγγελος μιας νέας κοινωνίας. Τους μάρτυρές της τους έχει κλείσει μέσα στη μεγάλη της καρδιά η εργατική τάξη. Τους εξολοθρευτές της τους κάρφωσε κιόλας η ιστορία στον πάσσαλο της ατίμωσης απ' όπου δεν μπορούν να τους λυτρώσουν μήτε όλες οι προσευχές των παπάδων τους»⁸.

Παραπομπές:

1. Κ. Μαρξ, «Ο Εμφύλιος Πόλεμος στη Γαλλία», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2011, σελ. 65

2. Β. Ι. Λένιν, «Τα διδάγματα της Κομμούνας», «Απαντα», τ. 16, σελ. 475 - 478

3. Φ. Ενγκελς, «Εισαγωγή» (1891) στο βιβλίο του Κ. Μαρξ «Ο Εμφύλιος Πόλεμος στη Γαλλία», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2011, σελ. 12 - 13

4. Β. Ι. Λένιν, ό.π.

5. Φρ. Ενγκελς, ό.π., σελ 20

6. Φρ. Ενγκελς, ό.π., σελ. 22 - 23

7. Β. Ι. Λένιν, ό.π.

8. Κ. Μαρξ, ό.π., σελ. 102

Γκραβούρα της εποχής με τις ηγετικές μορφές της Κομμούνας

Τον κύριο όμως ρόλο στο κίνημα αυτό τον έπαιζαν, φυσικά, οι εργάτες (ιδίως οι χειροτέχνες του Παρισιού), ανάμεσα στους οποίους τα τελευταία χρόνια της Δεύτερης Αυτοκρατορίας είχε γίνει δραστήρια σοσιαλιστική προπαγάνδα και πολλοί απ' αυτούς ανήκαν και στη Διεθνή. Μόνον οι εργάτες έμειναν ως το τέλος πιστοί στην Κομμούνα»⁹.

Με αυτόν τον τρόπο ο Λένιν παρουσιάζει συνοπτικά τη γέννηση και τη συγκρότηση της Κομμούνας, η οποία, καθώς προέκυψε μέσα από τις βαθιές κοινωνικές αντιθέσεις και τη ζωντανή ταξική πάλη, περιέκλειε μέσα της πλήθος αντιφατικών στοιχείων και δυνάμεων.

Σε κοινωνικό επίπεδο τη συναποτελούσαν οι εργατικές - λαϊκές δυνάμεις του Παρισιού, η εργατική τάξη, που αναμφισβήτητα έπαιξε τον πρώτο και καθοριστικό ρόλο, μαζί με μικροαστικά κυρίως στρώματα. Σε πολιτικό επίπεδο συνυπήρχαν επαναστάτες σοσιαλιστές και σοσιαλιστές διαφόρων αποχρώσεων με αντιμοναρχικούς, μικροαστούς και ριζοσπάστες δημοκράτες. Ούτε ασφαλώς μέσα στο ίδιο το προλεταριάτο υπήρχε ενιαίος και ξεκάθαρος προσανατολισμός σε σχέση με τον χαρακτήρα, τα καθήκοντα και την προοπτική της πάλης. Ολα αυτά αποτυπώθηκαν βέβαια και στη σύνθεση των οργάνων της Κομμούνας, όπως προέκυψαν από τις εκλογές που έγιναν στις 26 Μάρτη και τις συμπληρωματικές που έγιναν στις 16 Απρίλη.

Στα όργανα της Κομμούνας υπήρχαν πολλοί ριζοσπάστες δημοκράτες με γιακωβίνικες παραδόσεις (αναφέρονται συχνά και ως «νεοϊακωβίνοι», οι οποίοι ουσιαστικά έβλεπαν την Κομμούνα του 1871 ως μια απλή αναβίωση της επαναστατικής Κομμούνας του 1792), ανάμεσα στα μέλη της Α' Διεθνούς που εξελέγησαν - και πολλά έπαιξαν ηγετικό ρόλο - πλειοψηφούσαν οι μπλανκιστές και οι προυντονικοί, ενώ υπήρχαν ασφαλώς και οπαδοί του Μαρξ ή αγωνιστές που βρίσκονταν κοντά στον μαρξισμό, οι οποίοι ως στελέχη της Κομμούνας πρωταγωνίστησαν στα γεγονότα. Μπορούμε να ξεχωρίσουμε τον Ούγγρο επαναστάτη Λέο Φράνκελ, στέλεχος της Διεθνούς, ο οποίος ανέλαβε επίτροπος Εργασίας, ή τον Γκουστάβ Φλουράνς, ο οποίος γνωριζόταν προσωπικά με τον Μαρξ και θανατώθηκε άγρια από τους βερσαλιέρους στις 3 Απρίλη.

Η επιρροή διαφόρων παραλλαγών του μικροαστικού σοσιαλισμού εδραζόταν σε αντικειμενικούς, υλικούς παράγοντες της Γαλλίας της εποχής. Καθώς δεν είχε πραγματοποιηθεί ακόμα σε όλο της το εύρος η ορμητική ανάπτυξη της μεγάλης βιομηχανίας (στο βαθμό που είχε προηγηθεί στην Αγγλία, για παράδειγμα), παρέμεναν πλήθος εργατών που δούλευαν σε μικρές βιοτεχνίες και εξειδικευμένοι εργάτες που δούλευαν σε μικρά εργαστήρια, μόνοι τους ή σε μικρές ομάδες, ειδικά στο Παρίσι. Στα τμήματα αυτά της εργατικής τάξης έβρισκαν έδαφος π.χ. οι ιδέες του Προυντόν σε σχέση με την «ελεύθερη ένωση» των μικρών παραγωγών και τους συνεταιρισμούς.

Ο Ενγκελς, περιγράφοντας τη σύνθεση της Κομμούνας και αναδεικνύοντας μέσα από τη δράση των πολιτικών ομάδων και ρευμάτων την πολιτική χρεοκοπία τους, αναφέρει: «Οι προυντονικοί ήταν κυρίως υπεύθυνοι για τα οικονομικά διατάγματα της Κομμούνας, τόσο για τις αξιέπαινες όσο και για τις μη αξιέπαινες πλευρές τους, όπως οι μπλανκιστές ήταν υπεύθυνοι για τις πολιτικές της πράξεις και παραλείψεις. Και στις δύο περιπτώσεις, η ειρωνεία της Ιστορίας θέλησε - όπως συνήθως συμβαίνει όταν έρχονται στην εξουσία οι δογματικοί - να κάνουν και οι δύο το αντίθετο απ' ό,τι όριζε η θεωρία της σχολής τους».

Οι προυντονικοί εχθρεύονταν την οργάνωση της κοινωνικής παραγωγής και μιλούσαν για την «ελευθερία» της εργασίας, την ατομική ιδιοκτησία και τον ανταγωνισμό. Τι έκαναν όταν ανέλαβαν τις οικονομικές υποθέσεις της Κομμούνας; «Το πιο σημαντικό διάταγμα της Κομμούνας θέσπιζε μια οργάνωση της μεγάλης βιομηχανίας, ακόμη και της χειροτεχνίας, που όχι μόνο έπρεπε να βασίζεται στην οργάνωση των εργατών μέσα σε κάθε εργοστάσιο, μα και που έπρεπε να συνενώσει όλους αυτούς τους συνεταιρισμούς σε μια μεγάλη ένωση (...) δηλαδή ακριβώς το αντίθετο της προυντονικής θεωρίας. Και γι' αυτό η Κομμούνα έγινε επίσης ο τάφος της σοσιαλιστικής σχολής του Προυντόν», επισημαίνει ο Ενγκελς.

Και συνεχίζει: «Οι μπλανκιστές δεν είχαν καλύτερη τύχη. Διαπαιδαγωγημένοι στη σχολή της συνωμοσίας (...) ξεκινούσαν από την άποψη ότι ένας σχετικά μικρός αριθμός από αποφασισμένους, καλά οργανωμένους ανθρώπους είναι ικανοί σε μια δοσμένη ευνοϊκή στιγμή όχι μόνο να πάρουν το πηδάλιο του κράτους στα χέρια τους, μα ακόμη και, με μια δραστήρια και ανελέητη δράση, να το κρατήσουν (...) Και τι έκανε η Κομμούνα, που στην πλειοψηφία της αποτελούνταν από τέτοιους ακριβώς μπλανκιστές; Σ' όλες της τις διακηρύξεις προς τους Γάλλους των επαρχιών, τους καλούσε να σχηματίσουν μια ελεύθερη ομοσπονδία από όλες τις γαλλικές κοινότητες μαζί με το Παρίσι. Η Κομμούνα αναγκάστηκε αμέσως από την αρχή να αναγνωρίσει ότι όταν η εργατική τάξη έρθει πια στην εξουσία, δεν μπορεί να εξακολουθεί να διοικεί με την παλιά κρατική μηχανή»¹⁰.

Τα περισσότερα από τα τρανταχτά λάθη της Κομμούνας, με περιβόητο το ότι άφησε απείραχτη την Τράπεζα της Γαλλίας, την οποία θα μπορούσε με μεγάλη ευκολία να απαλλοτριώσει, είχαν ως υπόβαθρο τις αντιλήψεις που κυριαρχούσαν, όπως στην προκειμένη περίπτωση το σεβασμό προς την ατομική ιδιοκτησία και τη δεισιδαιμονική ευσέβεια απέναντι στους θεσμούς της αγοράς.

Αλλο σημαντικό λάθος ήταν η αδυναμία να οργανωθεί κεντρικά η άμυνα του Παρισιού μετά την εισβολή των βερσαλιέρων. Οι Κομμουνάροι υπερασπίστηκαν πεισματικά και με το αίμα τους τα οδοφράγματα στις γειτονιές, τα οποία όμως ήταν διασκορπισμένα, χωρίς συντονισμό και στρατιωτικό σχέδιο. Ο ιστορικός της Κομμούνας (και δραστήριος μαχητής της) Π. Ο. Λισαγκαρέ αναφέρει ενδεικτικά ότι οι υπερασπιστές της Κομμούνας «δεν μπορούσαν να δουν πιο πέρα απ' τις συνοικίες τους, ή ακόμα κι απ' τους δρόμους τους. Ετσι, αντί για 200 στρατηγικά, συμπαγή οδοφράγματα, εύκολα να τα υπερασπίσεις με 7-8 χιλιάδες άντρες, έσπειραν εκατοντάδες, τα οποία ήταν αδύνατον να επανδρωθούν επαρκώς»¹¹.

Τα γεγονότα εκείνης της περιόδου έδωσαν επίσης μια τρανταχτή απόδειξη της αποτυχίας των μπακουνικών, οι οποίοι (αν και στα ίδια τα γεγονότα της Παρισινής Κομμούνας είχαν ελάχιστη επιρροή) λίγους μήνες πριν, στην εξέγερση της Λιόν που έγινε μετά την ανατροπή της μοναρχίας τον Σεπτέμβρη του 1870, είχαν την ευκαιρία να δοκιμάσουν στην πράξη τις αντιλήψεις τους. Ο Μπακούνιν μαζί με τους οπαδούς του κατέλαβαν το κτίριο του δημαρχείου και «με ένα διάταγμα» εξήγγειλαν την κατάργηση του κράτους... Οπως σκωπτικά αναφέρει ο Ενγκελς, όμως, το κράτος, «με τη μορφή δύο λόχων της αστικής εθνοφρουράς», μπήκε ήσυχα - ήσυχα από τις πόρτες που είχαν αφήσει αφύλακτες και ανάγκασε «τον Μπακούνιν με το θαυματουργό διάταγμα στην τσέπη να το βάλει στα πόδια για τη Γενεύη»¹².

Οι ανεπάρκειες βέβαια της Κομμούνας δεν μειώνουν ούτε στο ελάχιστο τον κοσμοϊστορικό της χαρακτήρα, ούτε την ανεπανάληπτη, ηρωική δράση των Κομμουνάρων. Οπως επισημαίνει ο Ενγκελς, «πιο αξιοθαύμαστα είναι τα τόσα σωστά πράγματα που έκανε η Κομμούνα, μόλο που αποτελούνταν από μπλανκιστές και προυντονιστές»¹³.

Εξέθεσαν όμως τις αδυναμίες του μικροαστικού σοσιαλισμού και στον αντίποδα επιβεβαίωσαν τους Μαρξ - Ενγκελς και τις θεωρητικές και πολιτικές τους επεξεργασίες. Η Κομμούνα αποτέλεσε το έδαφος πάνω στο οποίο αναπτύχθηκε παραπέρα η αντίληψη των Μαρξ - Ενγκελς σε σχέση με τη δικτατορία του προλεταριάτου, την ανάγκη και το ρόλο συγκροτημένης επαναστατικής πρωτοπορίας, και στη συνέχεια έδωσε πολύτιμο υλικό για τη λενινιστική αντίληψη για το επαναστατικό κόμμα.

Παραπομπές:

9. Β. Ι. Λένιν, «Στη μνήμη της Κομμούνας», «Απαντα», τ. 20, σελ. 225 - 226

10. Φρ. Ενγκελς, «Εισαγωγή» (1891) στο βιβλίο του Κ. Μαρξ «Ο Εμφύλιος Πόλεμος στη Γαλλία», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2011, σελ. 19 - 20

11. Π. Ο. Λισαγκαρέ, «Η ιστορία της Παρισινής Κομμούνας του 1871», τομ. Β', εκδ. «Ελεύθερος Τύπος», Αθήνα, 2006, σελ. 88

12. Κ. Μαρξ - Φρ. Ενγκελς, «Για τον αναρχισμό», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2015, σελ. 139

13 Φρ. Ενγκελς, ό.π, σελ. 20

Επιμέλεια: Ιδεολογική Επιτροπή της ΚΕ του ΚΚΕ