Γ. Κονδύλης

Ο αρχηγός του Β' Τάγματος Ν Ζέρβας διηύθυνε άμεσα τις στρατιωτικές του δυνάμεις των οποίων είχε τεθεί επικεφαλής. Αντίθετα ο συνάδελφός του αρχηγός του Α' τάγματος Β. Ντερτιλής παρέμεινε στους στρατώνες ώσπου να καταληφθεί το υπουργείο.

Την ώρα που οι κινηματίες κατευθύνονταν προς το κέντρο της Αθήνας ο υπουργός Στρατιωτικών Χαρ. Τσερούλης άφηνε το υπουργείο κι έπαιρνε το δρόμο προς την έδρα των Ταγμάτων της Δημοκρατικής Φρουράς. Είχε πληροφορηθεί ότι κάτι συνέβαινε στο Β' Τάγμα και θέλησε να δει επιτόπου την κατάσταση. Μόλις έφτασε, πήγε κατευθείαν στο γραφείο του Ντερτιλή τον οποίο και ρώτησε να μάθε τι συμβαίνει. «Αν και είναι η δωδεκάτη ώρα ημπορούμε να συνεννοηθούμε κ. υπουργέ», του απάντησε εκείνος. Ο Τσερούλης που δεν ήταν καθόλου άσχετος από πραξικοπήματα - άλλωστε εκείνη την εποχή ήταν συνηθισμένα τα στρατιωτικά κινήματα - κατάλαβε αμέσως περί τίνος επρόκειτο. «Δεν δέχομαι συζήτησιν» απάντησε με οργή στον Ντερτιλή κι έκανε ένα βήμα πίσω επιχειρώντας να βγάλει το όπλο του.

Θ. Παπάγος

Στο διάστημα που συνέβαιναν όλα αυτά οι κινηματίες είχαν καταλάβει το υπουργείο Στρατιωτικών, τα στρατιωτικά καταστήματα, τα ΤΤΤ, το αεροδρόμιο του Τατοΐου, τον αερολιμένα του Φαλήρου, ενώ με το μέρος τους περνούσαν το ένα μετά το άλλο τα στρατιωτικά τμήματα της πρωτεύουσας. Κατά το ξημέρωμα το κίνημα είχε επικρατήσει και ο Κονδύλης ενημέρωσε γι' αυτό τους στρατιωτικούς διοικητές στην υπόλοιπη Ελλάδα οι οποίοι και ετάχθησαν στο πλευρό του. Ακολούθως τηλεγράφησε στην Υδρα, στον ναύαρχο Π. Κουντουριώτη, τον οποίο κάλεσε στην Αθήνα να αναλάβει τα καθήκοντά του ως Πρόεδρος της Δημοκρατίας και διέταξε την απελευθέρωση των κρατουμένων πολιτικών αρχηγών.

Εκείνες τις ώρες ο δικτάτορας Θ. Πάγκαλος βρισκόταν στις Σπέτσες όπου παραθέριζε αμέριμνος για τα όσα συνέβαιναν. Τι όμως θα μπορούσε να κάνει; Αρχικά επιχείρησε να αντιδράσει οργανώνοντας άμυνα από τη θάλασσα καθώς ο πιστός του ναύαρχος Κολιαλέξης διοικούσε μια ισχυρή μοίρα γυμνασίων που περιλάμβανε τέσσερα αντιτορπιλικά. Ομως το εγχείρημά του τελικά απέτυχε, ο ίδιος συνελήφθη και στη συνέχεια φυλακίστηκε στις φυλακές του Ιντζεδίν όπου έμεινε ως τον Ιούλιο του 1928.

«Αυτή υπήρξεν η τύχη του περιέργου αυτού δικτάτορος η διάβασις του οποίου από την πολιτικήν ζωήν της χώρας δεν άφηκε τίποτε το οποίο να είναι εις το ενεργητικόν του», γράφει για τον Πάγκαλο ο Στ. Γονατάς³. Ο ίδιος ο δικτάτορας κάνει μια κάπως διαφορετική εκτίμηση της πολιτικής του διαδρομής, ιδιαίτερα για το διάστημα της δικτατορίας του. «Υπήρξα και εγώ μια ανωμαλία εν μέσω τόσων άλλων αίτινες υφίστανται και μέχρι σήμερον εν την πολιτική εξελίξει του τόπου», δήλωσε το 1928 απολογούμενος για τη δικτατορία του ενώπιον της Ανακριτικής Επιτροπής της Βουλής⁴. Χωρίς αμφιβολία το καθεστώς του ήταν κάτι περισσότερο - κι ασφαλώς ουσιαστικότερο - από μια πολιτική ανωμαλία. Πριν αναφερθούμε όμως σ' αυτό το θέμα να κάνουμε μια αναδρομή και να δούμε με περισσότερες λεπτομέρειες όσα προηγήθηκαν και προπαρασκεύασαν την πραξικοπηματική ανατροπή του, επίσης, πραξικοπηματία και δικτάτορα Θ. Πάγκαλου.

Η παγκαλική δικτατορία ήταν ευθύς εξαρχής θνησιγενής. Αν και στηρίχτηκε στα αστικά κόμματα για να μπορέσει να εδραιωθεί, πολύ γρήγορα κατέστη επικίνδυνη για ολόκληρο το κοινοβουλευτικό σύστημα το οποίο απειλούνταν πλέον με πλήρη ευτελισμό. Η αδυναμία της να αντιμετωπίσει τα λαϊκά προβλήματα και δώσει απάντηση στην οικονομικοπολιτική κρίση του συστήματος εξάπλωσε σε ευρύτερα λαϊκά στρώματα τη δυσαρέσκεια. Η ουσιαστική κατάργηση της μονιμότητας των δημοσίων υπαλλήλων, τα ποικίλα σκάνδαλα των μελών της κυβέρνησης, η μείωση κατά 25% της αξίας του νομίσματος με αναγκαστική κοπή του 1/4 των χαρτονομισμάτων υπό τύπον αναγκαστικού δανείου κ.ά., είναι ορισμένα από τα ζητήματα που διεύρυναν την απόσταση που χώριζε τη δικτατορία από το λαό. Στο ίδιο αποτέλεσμα οδήγησε και ο αυταρχισμός του καθεστώτος⁵.

Σιγά σιγά οι λαϊκές μάζες περνούσαν στο προσκήνιο της πολιτικής δράσης κι ύστερα από ένα σημείο η παρουσία τους αυτή ήταν άκρως ανησυχητική για την καθεστηκυία τάξη. Το καθεστώς άρχισε να παίρνει πολύ σοβαρά το λαϊκό παράγοντα όταν στις δημοτικές και κοινοτικές εκλογές που έγιναν τον Οκτώβρη του 1925 ο συνδυασμός «Ενιαίο Μέτωπο Εργατών - Αγροτών και Προσφύγων» που υποστήριξε το ΚΚΕ συγκέντρωσε την πλειοψηφία στη Θεσσαλονίκη, στην Ξάνθη, στη Λάρισα και σε άλλες πόλεις. Ειδικά το αποτέλεσμα της Θεσσαλονίκης ήταν που ενόχλησε περισσότερο γι' αυτό και η δικτατορία ακύρωσε τις εκλογές στη συμπρωτεύουσα και προκήρυξε την επανάληψή τους για τις 20 Δεκέμβρη του ιδίου έτους. Ηλπιζε ότι έτσι θα είχε την ευκαιρία να προετοιμάσει ένα ευνοϊκότερο γι' αυτή αποτέλεσμα. Μάταια όμως. Παρά τη βία και την τρομοκρατία η Θεσσαλονίκη έδωσε στο ψηφοδέλτιο που υποστήριξε το ΚΚΕ μεγαλύτερη πλειοψηφία από την προηγούμενη φορά. Ετσι το καθεστώς προχώρησε στην τελευταία κίνηση που του είχε απομείνει, δηλαδή στη σύλληψη και στην εκτόπιση των κομμουνιστών δημοτικών συμβούλων, γεγονός που αύξησε ακόμη περισσότερο τη λαϊκή αγανάκτηση⁶.

«Οι εκλογές της Θεσσαλονίκης - γράφει ο Σ. Μάξιμος⁷ - είναι μια προειδοποίηση. Στις εκλογές αυτές τα αστικά κόμματα περάσανε σε δεύτερη μοίρα και τη μάχη προς τη δικτατορία την έδωσε η μεγάλη μάζα με επικεφαλής το κομμουνιστικό κόμμα. Ο καθένας έβγαλε τα συμπεράσματά του από τη μάχη εκείνη και το πιο μεγάλο συμπέρασμα ήτανε πως αν τα κόμματα δε σπεύδανε να οργανώσουν μια σοβαρή κίνηση κατά της δικτατορίας, θα πέφτανε μαζί μ' αυτήν, θα ακολουθούσανε την τύχη της. Από τώρα και εμπρός δεν ήτανε πια βέβαιο πως η ανατροπή της δικτατορίας εσήμαινε αναγκαστικά επικράτηση του Κοινοβουλίου. Μα και η παραμονή της δικτατορίας ήτανε για τα κόμματα αυτά ένας αφανισμός, μια ανεπανόρθωτη καταστροφή».

Από τη χρεοκοπία της δικτατορίας και τους κινδύνους που θα επέφερε στο αστικό πολιτικό σύστημα περισσότερο ανησυχούσε η βενιζελική παράταξη, από τις τάξεις της οποίας προερχόταν ο Πάγκαλος. Ετσι, η παράταξη αυτή, με τις δυνάμεις που διέθετε στο στρατό προετοίμαζε ένα νέο στρατιωτικό κίνημα για την ανατροπή του παγκαλικού δικτατορικού καθεστώτος. Βέβαια ο μεγάλος κίνδυνος για το καθεστώς είχε αποσοβηθεί με τη σύλληψη και τον εκτοπισμό του Ν. Πλαστήρα τον Οκτώβρη του 1925. Ομως οι συνωμοσίες μέσα στο στρατό πλήθαιναν συνεχώς. Η σημαντικότερη απόπειρα κατά της δικτατορίας έγινε τον Απρίλη του 1926 στη Θεσσαλονίκη με πρωταγωνιστές τους αντισυνταγματάρχες Μπακιρτζή και Καρακούφα. Η αποτυχία της είχε ως αποτέλεσμα την καταδίκη σε θάνατο 18 αξιωματικών που συμμετείχαν σ' αυτή αλλά η ποινή δεν εκτελέστηκε διότι μετατράπηκε σε ισόβια δεσμά⁸.

Η αποτυχία αυτής της απόπειρας έκανε πιο προσεκτικούς στις κινήσεις τους τόσο τον Πάγκαλο όσο και τους αντιπάλους του. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος επιδίωξε να έρθει σε μία συνεννόηση με τον δικτάτορα για να εξασφαλίσει την ομαλή μετάβαση της εξουσίας από τις δικτατορικές στις κοινοβουλευτικές μορφές. Στο πλαίσιο αυτό συμφώνησε μαζί του για το σχηματισμό μιας κυβέρνησης που θα πραγματοποιούσε εκλογές, επικεφαλής της οποίας θα ήταν ο Κ. Ζαβιτζιάνος, ενώ θα συμμετείχε και ο γιος του Κυριάκος Βενιζέλος. Ακόμη, με επιστολές του προς τους Καφαντάρη, Μιχαλακόπουλο, Τσουδερό και Οθωναίο, ο Βενιζέλος συνιστούσε αποφυγή βίαιων μέσων για την ανατροπή της δικτατορίας⁹. Τελικά ο συμβιβασμός Βενιζέλου - Πάγκαλου ναυάγησε. Ο δικτάτορας προχώρησε στο σχηματισμό κυβέρνησης υπό τον Αθ. Ευταξία και ταυτόχρονα σκλήρυνε τη στάση του προς τους αντιπάλους του, δεδομένου ότι όλοι οι μέχρι τότε υποστηρικτές του στράφηκαν εναντίον του ενώ, όπως σημειώνει ο Δαφνής, «η λαϊκή δυσφορία ήρχισε να καθίσταται έκδηλος»¹⁰. Μικρά στασιαστικά κινήματα εκδηλώθηκαν στις αρχές Αυγούστου του 1926 στην Κρήτη και λίγες ημέρες αργότερα στην Κόρινθο. Στις 15 Αυγούστου συνελήφθη ο Γ. Καφαντάρης ο οποίος είχε απελευθερωθεί στις 30 Ιούλη. Ακόμη συνελήφθησαν ο δήμαρχος Πειραιά Τ. Παναγιωτόπουλος και οι ταγματάρχες Μοσχοβίτης και Καλαμπαλίκης. Στις 17 Αυγούστου συνελήφθη ο Αλ. Παπαναστασίου και στις 20 του μηνός ο Ι. Μεταξάς¹¹. Ολους αυτούς ο Πάγκαλος τους συγκέντρωσε στο πλοίο - φυλακή «Αιγαίον» κι αφού νόμισε ότι έτσι είχε αντιμετωπιστεί ο κίνδυνος ανατροπής του, αναχώρησε για παραθερισμό στις Σπέτσες.

«Η ανατροπή του Πάγκαλου - γράφει ο Θ. Βερέμης¹² - δεν προήλθε από τους βενιζελικούς ηγέτες (Καφαντάρη, Παπαναστασίου) που ανέλαβαν την πρωτοβουλία της συνωμοσίας για την ανατροπή του, ούτε από τους στρατιωτικούς συνεργάτες τους, όπως ήταν ο υποστράτηγος Κλάδος, διοικητής της 7ης Mεραρχίας Χαλκίδος ή ο αντιστράτηγος Κ. Μανέτας, διοικητής του Β' Σώματος Στρατού, αλλά από τους ίδιους τους πραιτοριανούς του δικτάτορα - τα Δημοκρατικά Τάγματα». Στο ίδιο πνεύμα ο στρατηγός Κ. Μαζαράκης - Αινιάν σημειώνει για τον δικτάτορα¹³: «Του επεφυλάχθη η μοίρα να πέση, εγκαταληφθείς και πολεμηθείς από τα δημοκρατικά εκείνα τάγματα τα οποία αυτός ίδρυσε για να τον υποστηρίζουν».

Η απογύμνωση του δικτάτορα από υποστηρικτές ήταν κάτι περισσότερο από εντυπωσιακή. «Υπέρ του Πάγκαλου - γράφει ο Γ. Ανδρικόπουλος¹⁴ - δεν υψώθηκε ούτε ένα χέρι ή μία φωνή». Επίσης, σ' ένα ανάγνωσμά του που δημοσιεύτηκε στον Τύπο το Γενάρη του 1960, ο Ε. Θωμόπουλος σημείωνε, μάλλον με αγανάκτηση, για το γεγονός ότι ο Πάγκαλος ανατράπηκε από τους δικούς του ανθρώπους¹⁵: «Σπάνια στη στρατιωτική ιστορία παρουσιάσθηκε το φαινόμενο τέτοιας ομαδικής προδοσίας. Ολοι σχεδόν οι κατέχοντες θέσεις κλειδιά στην ασφάλεια του καθεστώτος, εξαγορασθέντες άλλος φθηνότερα, άλλος ακριβότερα ή παραπλανηθέντες διέπραξαν μια ακατονόμαστη πράξη στυγερής προδοσίας κατά του ανθρώπου που μόνο καλοσύνη κι εμπιστοσύνη τους είχε δείξει».

Ο Ι. Μεταξάς πιο παραστατικός, με ψυχρό και κυνικό τρόπο γράφει στο ημερολόγιό του: «Παγκαλικαί εφημερίδες μετεστράφησαν εις Κονδυλικάς. Ολος ο κόσμος υβρίζει και προ πάντων εκείνοι που έσκυψαν εις τον Πάγκαλον περισσότερον»¹⁶.

Η προδοσία του Θ. Πάγκαλου από τους πραιτοριανούς του έχει επιχειρηθεί να αποδοθεί σε ιδιοτελή κίνητρα των τελευταίων. Πιθανότατα υπήρξαν και τέτοια κίνητρα αλλά δεν ήταν αυτά που σφράγισαν τις εξελίξεις. Ο δικτάτορας είχε κάνει λάθος, όταν φεύγοντας για τις Σπέτσες, νόμισε πως ξεμπέρδεψε με τους αντιπάλους του. Σ' εκείνη ακριβώς τη φάση αντίπαλοί του δεν ήταν μεμονωμένα πρόσωπα ή πολιτικές παρατάξεις αλλά ο λαός από τη μια μεριά που όλο και περισσότερο διόγκωνε τις αντιδράσεις του και η αστική τάξη από την άλλη που ένιωθε πια πως η δικτατορία δεν της χρειαζόταν περισσότερο, γιατί γινόταν επιζήμια για τα συμφέροντα της. «Η δικτατορία - γράφει ο Σ. Μάξιμος - άρχισε να γίνεται κίνδυνος για την ίδια την αστική κοινωνία. Εξευτελίζοντας κόμματα και αρχηγούς, θεσμούς, παραδόσεις, δημιούργησε υποκειμενικές προϋποθέσεις για οριστική κατάργηση και εξαφάνιση κομμάτων και προσώπων θεσμών και αστικών παραδόσεων... Αν η χρεοκοπία του κοινοβουλίου έφερε την παγκαλική δικτατορία, η χρεοκοπία της δικτατορίας αυτής δε σήμαινε πια νίκη, μα γενική χρεοκοπία για ολόκληρο το καθεστώς, στην οικονομική και κοινωνική του έννοια». Τι έπρεπε να κάνει επομένως η αστική τάξη; Ο Μάξιμος σημειώνει: «Για να αντιδράσει στον κίνδυνο, να τον αποκρούσει, να τον εξουδετερώσει έπρεπε να αποκηρύξει τη δικτατορία, να την καταδικάσει, να την ανατρέψει. Κι αυτά όλα μέσα σε διάστημα χρονικό που δεν μπορούσε να παραταθεί, χωρίς υπεκφυγές, χωρίς αναβολές, χωρίς αμφιταλαντεύσεις. Για να μην ανατραπεί η δικτατορία από μία λαϊκή επανάσταση, έπρεπε να ανατραπεί χωρίς επανάσταση»¹⁷.

Ετσι ακριβώς έγινε. Η ανατροπή πραγματοποιήθηκε έγκαιρα προτού είναι σε θέση να την προκαλέσουν οι λαϊκές μάζες. Κι επειδή έγινε σε χρόνο κατάλληλο για το αστικό καθεστώς έχει απόλυτο δίκαιο ο Θ. Βερέμης, ο οποίος σημειώνει ότι η παγκαλική δικτατορία προσέφερε μοναδική υπηρεσία στον κοινοβουλευτισμό αφού η «η σύγκριση με το παγκαλικό καθεστώς έδωσε στο Kοινοβούλιο νέα πίστωση χρόνου»¹⁸.

Επρόκειτο για μια ψευδαίσθηση την οποία πολεμούσε με σαφήνεια το ΚΚΕ όταν σε προκήρυξη του έλεγε για τους διαδόχους του Πάγκαλου¹⁹: «Το Παγκαλικό καθεστώς δεν υπάρχει πια. Στη θέση του ήρθαν άλλοι, μα κι αυτοί είναι θανάσιμοι ταξικοί μας εχθροί, πολέμιοι. Κι αυτοί είναι εκμεταλλευτές και καταπιεστές τόσο - αν όχι πιότερο - όσο και ο Πάγκαλος».

1 Γρ. Δαφνή: «Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων», εκδόσεις «Ικαρος» 1955, τόμος Α', σελ. 328.

2 Φ. Γρηγοριάδη: «Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας», εκδόσεις «Καπόπουλος», τόμος 3ος, σελ. 150.

3 Στυλιανού Γονατά: «Απομνημονεύματα 1897 - 1957» Αθήναι 1958, σελ. 338.

4 «Αρχείον Θεόδωρου Πάγκαλου», εκδόσεις «Κέδρος» 1974, τόμος β', σελ. 283.

5 «Ιστορία του Ελληνικού Εθνους», Eκδοτική Αθηνών, τόμος ΙΕ', σελ. 292.

6 «Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ», εκδόσεις Σ.Ε., σελ. 169 - 170.

7 Σεραφείμ Μάξιμου: «Κοινοβούλιο ή δικτατορία;», εκδόσεις «Στοχαστής», σελ. 119.

8 Θ. Βερέμη: «Οι επεμβάσεις του στρατού στην ελληνική πολιτική 1916 - 1936», εκδόσεις «Εξάντας» 1977, σελ. 157.

9 Ελευθερίου Βενιζέλου: «Τα Κείμενα», επιμέλεια Στ. Στεφάνου, Αθήναι 1981, τόμος Γ', σελ. 390 και Γρ. Δαφνή, στο ίδιο, σελ. 318 - 319.

10 Γρ. Δαφνή, στο ίδιο, σελ. 327.

11 «Ιστορία του Ελληνικού Εθνους», Eκδοτική Αθηνών, τόμος ΙΕ', σελ. 293.

12 «Ιστορία του Ελληνικού Εθνους», Eκδοτική Αθηνών, τόμος ΙΕ', σελ. 295.

13 Αλέξανδρου Μαζαράκη - Αινιάνος: «Απομνημονεύματα», εκδόσεις «Ικαρος» 1948, σελ. 341.

14 Γ. Ανδρικόπουλου: «Η Δημοκρατία του Μεσοπολέμου», εκδόσεις «Φυτράκης», σελ. 22.

15 Εφημερίδα «ΑΘΗΝΑΪΚΗ» 28/1/1960

16 «Ημερολόγιο Ι. Μεταξά», εκδόσεις «Γκοβόστη», τόμος Γ', σελ. 476.

17 Σεραφείμ Μάξιμου, στο ίδιο, σελ. 120 - 122.

18 Θ. Βερέμη: «Οι επεμβάσεις του στρατού στην ελληνική πολιτική 1916 - 1936», εκδόσεις «Εξάντας» 1977, σελ. 159.

19 «Το ΚΚΕ - επίσημα Κείμενα», εκδόσεις Σ.Ε., τόμος β', σελ. 147.

Οι όροι της ανακωχής ήταν ταπεινωτικοί για την ηττημένη οθωμανική αυτοκρατορία και καταργούσαν κάθε ίχνος εθνικής ανεξαρτησίας του τουρκικού λαού.

Η αρπακτική διάθεση των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων, που σ' έναν ξέφρενο ανταγωνισμό μεταξύ τους προσπαθούσε η καθεμιά για λογαριασμό της να αρπάξει όσο μπορούσε πιο γρήγορα και όσο το δυνατό περισσότερα εδάφη της πρώην οθωμανικής αυτοκρατορίας, ξεσήκωσε τη δίκαιη αγανάκτηση και οργή του τουρκικού λαού, γι' αυτό και η αντίστασή του εναντίον της ιμπεριαλιστικής κατοχής πήρε γρήγορα παλλαϊκό και πανεθνικό χαρακτήρα. Εκείνοι που όχι μονάχα δεν αντιστάθηκαν, αλλά και προσπάθησαν να εμποδίσουν στην αρχή, να χτυπήσουν και να καταπνίξουν σε συνέχεια, την ένοπλη αντίσταση του τουρκικού λαού εναντίον της ιμπεριαλιστικής κατοχής, που άρχισε έστω και ανοργάνωτα, αμέσως μετά την ανακωχή του Μούδρου, ήταν ο σουλτάνος και τα υψηλά φεουδαρχικά στρώματα. Ο σουλτάνος και η κυβέρνησή του, ανδρείκελο των ιμπεριαλιστών της Αντάντ, φάνηκε ότι δεν ήταν σε θέση ν' αποκαταστήσει την τάξη. Να χτυπήσει δηλαδή και να συντρίψει το ανερχόμενο εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα του τουρκικού λαού, που αποτελούσε το κύριο εμπόδιο στην πραγματοποίηση των σχεδίων και επιδιώξεων των ιμπεριαλιστών στην περιοχή.

Το Ανώτατο Συμμαχικό Συμβούλιο έπρεπε να βρει έναν ξένο αστυνόμο κατάλληλο να αναλάβει το έργο της διατήρησης της τάξης στην Τουρκία, για να μπορέσουν οι ιμπεριαλιστικές δυνάμεις, από τη μια ν' αποφύγουν ν' αναμειχθούν οι ίδιες στην αντιμετώπιση της εθνικοαπελευθερωτικής πάλης του τουρκικού λαού και από την άλλη να συνεχίσουν ανενόχλητες το μοίρασμα της Εγγύς Ανατολής.

Ετσι, το Ανώτατο Συμμαχικό Συμβούλιο αποφάσισε στις 6.5.1919 να αναθέσει το ρόλο της αστυνόμευσης της Τουρκίας στην Ελλάδα.

Αξίζει να υπογραμμιστεί το γεγονός ότι η απόφαση ήταν περισσότερο επιβολή της αγγλικής θέλησης παρά συλλογική ενέργεια, γιατί, όπως είναι γνωστό, στηρίχτηκε σ' έναν προσωρινό αγγλογαλλικό συμβιβασμό της στιγμής, στην ανοχή των ΗΠΑ και πάρθηκε εν απουσία της Ιταλίας.

Παίρνοντας υπόψη το γεγονός ότι το 1919 η Ελλάδα εισήγαγε από την Τουρκία εμπορεύματα συνολικής αξίας 76.305.715 χρυσών δραχμών και εξήγαγε σ' αυτή εμπορεύματα συνολικής αξίας 80.448.552 χρυσών δραχμών,¹ διαπιστώνουμε πως αντικειμενικά στην περιοχή της Εγγύς Ανατολής υπήρχε μια ορισμένη σύμπτωση συμφερόντων της ελληνικής ολιγαρχίας με τα συμφέροντα του αγγλικού κεφαλαίου, ότι οι αγγλικές επιδιώξεις στην περιοχή βρίσκονταν σε αρμονία με τις αντίστοιχες του ελληνικού κεφαλαίου.

Εξάλλου, όπως γράφει ο Ν. Ψυρούκης (...), «Η ανάγκη της εδραίωσης και της επέκτασης των θέσεών του (σ.σ. ελληνικού κεφαλαίου) στην Εγγύς Ανατολή γινόταν καθημερινά όλο και πιο μεγάλη. Οσο φαινόταν πιο καθαρά ότι η σοβιετική Ρωσία ήταν βιώσιμο φαινόμενο, τόσο μεγάλωνε και η τάση αναπλήρωσης των χαμένων θέσεων με νέες στην Εγγύς Ανατολή. Οσο μεγάλωναν τα στηρίγματα της ντόπιας εθνικής αστικής τάξης στην Εγγύς Ανατολή, τόσο ενισχυόταν η τάση του ελληνικού κεφαλαίου για την κατοχύρωση των θέσεών του στην αγορά της περιοχής».²

Ενας άλλος, καθόλου ευκαταφρόνητος λόγος που βάρυνε στην απόφαση, ώστε ο ρόλος του χωροφύλακα των ιμπεριαλιστικών συμφερόντων της Αγγλίας στην περιοχή να ανατεθεί στην Ελλάδα, είναι ότι ο αγγλικός ιμπεριαλισμός, γνωρίζοντας το αξιόμαχο των ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων και έχοντας πιστό όργανό του τον Ε. Βενιζέλο, ήθελε με τον ελληνικό στρατό να αντιμετωπίσει το εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα των Τούρκων.

Η Αγγλία την εποχή εκείνη, λόγω της ανάπτυξης του αντιαποικιακού αγώνα στις κτήσεις της, αντιμετώπιζε σοβαρά προβλήματα και προσπαθούσε με κάθε θυσία να κρατήσει υπό την κατοχή και τον έλεγχό της τις περιοχές της Μουσούλης - Μεσοποταμίας με τα πλούσια πετρελαιοφόρα κοιτάσματά τους και να τις προσαρτήσει στη βρετανική αυτοκρατορία.

Εξάλλου, δεν ήθελε να ριψοκινδυνεύσει έναν ανοιχτό πόλεμο στην Εγγύς Ανατολή με δικά της στρατεύματα.

Σύμφωνα με τα στοιχεία που έδωσε ο Ελ. Βενιζέλος, με το υπόμνημά του στη Συνδιάσκεψη της Ειρήνης του Παρισιού, στη Μικρά Ασία ζούσαν 1.694.000 Ελληνες. Στη Θράκη και την περιοχή της Κωνσταντινούπολης 731.000. Στην περιοχή της Τραπεζούντας 350.000 και στα Αδανα 70.000. Σύνολο 2.845.000.

Η τουρκική στατιστική του 1912, σχετικά με την εθνολογική σύνθεση των περιοχών της Κωνσταντινούπολης και της Μικράς Ασίας (εκτός Κιλικίας) και των ανεξάρτητων διοικήσεων της Νικομήδειας και των Δαρδανελίων, έδινε 1.982.375 Ελληνες, 7.231.595 Τούρκους και 925.818 διάφορους. Δηλαδή, σε σύνολο 10.139.789 το ελληνικό στοιχείο αποτελούσε το 19,6%.⁴

Η ύπαρξη μιας τόσο μεγάλης ελληνικής μειονότητας στην περιοχή της Μικράς Ασίας, τη στιγμή που την ίδια εποχή ο πληθυσμός της Ελλάδας μόλις έφτανε τα 5.000.000, έθετε επιτακτικά το ζήτημα της κατοχύρωσης του δικαιώματος για τη διατήρηση της δικής της εθνικής ζωής και της ισοτιμίας της με τον υπόλοιπο πληθυσμό(...)

Η υπεράσπιση όμως των δικαιωμάτων μιας εθνικής μειονότητας, η οποία κατοικεί σε τρεις βασικά γεωγραφικές περιοχές της Τουρκίας, δεν ήταν δυνατό να επιτευχθεί με την κατακτητική πολιτική, με την πολιτική της προσάρτησης των εδαφών στα οποία ζούσε.

Η «Μεγάλη Ιδέα», όπως προβαλλόταν από τη μίζερη άρχουσα τάξη στις πρώτες δεκαετίες του αιώνα μας, δεν είχε καμιά σχέση «με την υγιή εθνική ιδέα της αποτίναξης του οθωμανικού σουλτανικού ζυγού, που κατάκαιε τους Ελληνες και τους ξεσήκωνε σε εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες τόσο πριν και στη διάρκεια της Επανάστασης, όσο και αργότερα».⁵

(...)Η ιδέα της δημιουργίας της «Μεγάλης Ελλάδας» είχε για στήριγμά της την ενεργό συμμετοχή της Ελλάδας στους ιμπεριαλιστικούς τυχοδιωκτισμούς των μεγάλων δυνάμεων. Τότε επρόκειτο για ελληνικά εδάφη. Τώρα αφορούσε την επέκταση σε βάρος ξένων χωρών».

Η εξυπηρέτηση των οικονομικών, πολιτικών και στρατηγικών συμφερόντων των ιμπεριαλιστών στην περιοχή της Εγγύς και Μέσης Ανατολής και ο πόλεμος των πετρελαίων παρουσιάστηκε από τους πολιτικούς της «Μεγάλης Ιδέας» σαν ιερός πόλεμος των Ελλήνων.

1. Μηνιαίο Δελτίο του Ειδικού Εμπορίου της Ελλάδος μετά των ξένων επικρατειών, έτη 1919-1921.

2. Νίκος Ψυρούκης: «Η μικρασιατική καταστροφή». Αθήνα 1982, σελ. 75.

3. Γιάννης Κορδάτος: «Ιστορία της νεότερης Ελλάδας». Αθήνα 1958, σελ. 527.

4. Χρήστος Τσιντζιλώνης: «Η μικρασιατική εκστρατεία και οι ευθύνες της ολιγαρχίας και των κομμάτων της». Επιστημονικό διήμερο του ΚΜΕ, σελ. 40-41.

5. Πέτρος Ρούσος: «Η μικρασιατική καταστροφή» άρθρο στη Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια, τόμ. 22, σελ. 94.

Σχετικά με τα σοβαρότατα αυτά ζητήματα έχουν ειπωθεί και έχουν γραφτεί, κατά καιρούς, πάρα πολλά. Αστοί πολιτικοί, στρατιωτικοί και ιστορικοί (εκτός ορισμένων φωτεινών εξαιρέσεων), προσπαθώντας να «φωτίσουν», δήθεν, με «αντικειμενικά» και «αμερόληπτα» κριτήρια τα αίτια που οδήγησαν στη μικρασιατική εκστρατεία, το χαρακτήρα της, το ρόλο που έπαιξαν σ' αυτήν οι ιμπεριαλιστικές δυνάμεις καθώς και το ρόλο, τη στάση των κομμάτων της ελληνικής ολιγαρχίας στα τραγικά αυτά γεγονότα, που συνθέτουν το μικρασιατικό δράμα, καταλήγουν γενικά στο συμπέρασμα ότι τα βασικά αίτια της καταστροφής ήταν: ο εθνικός διχασμός, η κακομεταχείριση της Ελλάδας από τους «συμμάχους», η φιλοτουρκική στάση της νεαρής τότε σοβιετικής Ρωσίας και η «αντιπατριωτική» στάση και δράση του κόμματος της εργατικής τάξης, του ΚΚΕ.

Ενα τέτοιο, όμως, γενικό συμπέρασμα, είναι φανερό ότι δεν ανταποκρίνεται στην ιστορική αλήθεια, είτε γιατί κρύβει το πραγματικό νόημα των γεγονότων, είτε γιατί υπακούει σε πολιτικές σκοπιμότητες, είτε γιατί ερμηνεύει τα γεγονότα με ιδεαλιστικές, εθνικιστικές αντιλήψεις και επομένως, δε βοηθά στην εξαγωγή ορθών και χρήσιμων συμπερασμάτων.

Από τα αίτια που οδήγησαν τη χώρα μας στη μικρασιατική εκστρατεία, από το χαρακτήρα της εκστρατείας, από το ρόλο των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων και από τη στάση της ελληνικής ολιγαρχίας και των κομμάτων της σ' αυτή, βγαίνουν ορισμένα πολύ χρήσιμα διδάγματα για το παρόν και το μέλλον της χώρας μας. Συμπεράσματα και διδάγματα, που έχουν ιδιαίτερη σημασία σήμερα, όπου εξαιτίας των ιμπεριαλιστικών επεμβάσεων στα Βαλκάνια, στην Εγγύς Ανατολή, μεγαλώνουν οι κίνδυνοι εμπλοκής της χώρας μας σε νέες περιπέτειες με απρόβλεπτες συνέπειες για το λαό και τον τόπο μας.

Τα γεγονότα που προηγήθηκαν της μικρασιατικής εκστρατείας, είτε συντελέστηκαν κατά τη διάρκειά της, είτε κατά την τραγική κατάληξή της, οδηγούν στο συμπέρασμα ότι κύριοι παράγοντες, βασικά αίτια της δημιουργίας της ήταν:

α) Η πολιτική που ακολούθησαν οι ιμπεριαλιστικές δυνάμεις στην ανταγωνιστική ανάμεσά τους πάλη για την εξασφάλιση και επέκταση των συμφερόντων τους, στις οθωμανοκρατούμενες περιοχές, που είχαν γι' αυτές ιδιαίτερη στρατηγική και οικονομική σημασία και

β) Η πολιτική της ελληνικής ολιγαρχίας και όλων των τότε κυβερνήσεων, που ήταν πολιτική στηριγμένη στους ξένους ιμπεριαλιστές και επομένως πολιτική υποτέλειας και υποταγής σ' αυτούς και τα κελεύσματά τους.

Με άλλα λόγια, οι μεγάλες δυνάμεις με την πολιτική και την τακτική τους σε έναν και μοναδικό σκοπό απέβλεπαν: στο να πετύχουν με κάθε τρόπο και με κάθε μέσο από τον Κεμάλ τέτοιες και τόσες παραχωρήσεις που θα κατοχύρωναν τα συμφέροντά τους.

Για την πολιτική των μεγάλων δυνάμεων που παρουσιάζονταν σαν σύμμαχοι της Ελλάδας και ειδικά για την πολιτική της Αγγλίας, χαρακτηριστική είναι η μαρτυρία του Χάρολντ Νίκολσον, στελέχους του Φόρεϊν Οφις, ο οποίος το Δεκέμβρη του 1920 σε μνημόνιο προς τον υπουργό του, μεταξύ των άλλων, ομολογούσε: «Ο λόγος που μας έσπρωξε στην υποστήριξη της Ελλάδας δεν ήταν συναισθηματική παρόρμηση, αλλά φυσική έκφραση της παραδοσιακής μας πολιτικής, που συνίστατο στην προστασία των Ινδιών και της Διώρυγας του Σουέζ. Για έναν ολόκληρο αιώνα υποστηρίξαμε την Τουρκία, θεωρώντας την ως την πρώτη γραμμή άμυνας στην Ανατολική Μεσόγειο. Ομως αποδείχτηκε αναξιόπιστος σύμμαχος και έτσι περάσαμε στη δεύτερη γραμμή. Από τη γεωγραφική άποψη, η θέση της Ελλάδας είναι μοναδική για τις επιδιώξεις μας. Πολιτικά, η χώρα αυτή ήταν αρκετά ισχυρή σε περίοδο ειρήνης, ώστε να μη μας δημιουργεί θέμα δαπανών και αρκετά αδύνατη σε περίπτωση πολέμου, ώστε να είναι υποτελής σ' εμάς¹».

Οι κύριες αιτίες της αντεθνικής και εγκληματικής στάσης και των δύο κομμάτων της ελληνικής ολιγαρχίας στα πολεμικά γεγονότα του 1919-1922 ήταν η οικονομική και πολιτική εξάρτηση της χώρας από τις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις, η στενή σύνδεση των οικονομικών συμφερόντων της ντόπιας ολιγαρχίας με τα συμφέροντα των ξένων ιμπεριαλιστών και η πολιτική υποτέλειας που για τους παραπάνω λόγους ήταν υποχρεωμένη να ακολουθεί(...)

Η μικρασιατική καταστροφή έδειξε με τον πιο τραγικό τρόπο τα ολέθρια αποτελέσματα από τη συμμετοχή της Ελλάδας στους πολεμικούς συνασπισμούς και στις πολεμικές περιπέτειες των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων(...)

1. Σπύρος Λουκάτος: «Οι μεγάλες δυνάμεις και η μικρασιατική εκστρατεία». Επιστημονικό διήμερο του ΚΜΕ, σελ. 73.

15 Μάρτη 1919 απόβαση των ελληνικών στρατευμάτων στη Σμύρνη

Ενας σύντομος απολογισμός φτάνει για να καταδείξει τις συμφορές που έφεραν στο λαό και τον τόπο, η πολιτική της συμμετοχής του ντόπιου κατεστημένου στα ιμπεριαλιστικά τυχοδιωκτικά σχέδια στην ευρύτερη περιοχή της Εγγύς Ανατολής, προκειμένου να προωθήσει μέσω αυτής της συμμετοχής στην πράξη τη θεωρία της «Μεγάλης Ιδέας», δηλαδή της προσάρτησης εδαφών στην Ελλάδα και έτσι να ικανοποιηθούν τα συμφέροντα των Ελλήνων κεφαλαιοκρατών, τα οποία διαπλέκονταν μ' αυτά των τότε ιμπεριαλιστικών δυνάμεων, ιδιαίτερα της Αγγλίας. Και την πραγματοποίηση των οποίων επιδίωκαν μέσω των αγγλικών ιμπεριαλιστικών συμφερόντων στην περιοχή.

Ο απολογισμός της Μικρασιατικής Καταστροφής είναι: 50.000 νεκροί, 75.000 τραυματίες. Κοντά 1.500.000 Ελληνες αναγκάστηκαν να έρθουν σαν πρόσφυγες στην Ελλάδα, αφήνοντας πίσω τους πάνω από 600.000 νεκρούς, θύματα του μικρασιατικού πολέμου και της εγκληματικής εθνικιστικής πολιτικής των κυρίαρχων τάξεων Ελλάδας και Τουρκίας. Σε δισεκατομμύρια δραχμές ανέρχονται οι υλικές καταστροφές και ζημιές από τον πόλεμο και τις ακίνητες περιουσίες που εγκαταλείφθηκαν ή καταστράφηκαν.

Τα κείμενα που παρουσιάζουμε σήμερα είναι αποσπάσματα από άρθρο του Χρήστου Τσιντζιλώνη, ιστορικού και μέλους του Τμήματος Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ, στην ΚΟΜΕΠ, Τεύχος 3/2000.