«Μεγάλη δύναμη του ΔΣΕ αποτέλεσαν οι δεσμοί του με το λαό, ιδιαίτερα στις περιοχές της Ελεύθερης Ελλάδας.Οι φτωχές λαϊκές μάζες (...) στον ΔΣΕ και στους λαογέννητους θεσμούς οργάνωσης της κοινωνικοπολιτικής ζωής (Λαϊκά Συμβούλια, Λαϊκή Πολιτοφυλακή, Λαϊκά Δικαστήρια), στους χώρους που επικράτησε ο ΔΣΕ, βρήκαν το συμπαραστάτη και τη δύναμη που αντιμετώπιζε πλήθος λαϊκών προβλημάτων(...)». («ΔΙΑΚΗΡΥΞΗ ΤΗΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΤΟΥ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟΥ ΚΟΜΜΑΤΟΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΓΙΑ ΤΑ 70ΧΡΟΝΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ ΕΛΛΑΔΑΣ 1946 - 1949», «Ριζοσπάστης» 28 Φλεβάρη 2016).

Η εφημερίδα του Γενικού Αρχηγείου «Εξόρμηση» γράφει για το κλίμα των πρώτων ημερών:

«Ο λαός με ενθουσιασμό ρίχτηκε στο έργο κι άρχισε να εφαρμόζει στη ζωή τις σχετικές διατάξεις. Ανδρες και γυναίκες, νέοι και νέες πάνω από 18 χρόνων, στις ελεύθερες περιοχές, με γιορτές και συγκεντρώσεις οργανώνουν εκλογές για την ανάδειξη των οργάνων της Λαϊκής Εξουσίας, των Λαϊκών Συμβουλίων, των Λαϊκών Δικαστηρίων κ.τ.λ. Ετσι στο χωριό Περιβόλι των Γρεβενών, στις 31 Αυγούστου - μέρα Κυριακή - μέσα σε εκδηλώσεις χαράς, συμφιλίωσης και αδελφοσύνης των κατοίκων γίνανε εκλογές. Οι χωρικοί χωρίς πια το χωροφύλακα του Ζέρβα, τον τραμπούκο χίτη, τον παλαιοκομματικό παράγοντα και εκβιαστή, ελεύθερα και δημοκρατικά με την ψήφο τους ανέδειξαν τους πιο άξιους του χωριού για το Λαϊκό Συμβούλιο και το Λαϊκό Δικαστήριο. Σε 32 χωριά της επαρχίας Κόνιτσας (Ηπειρος) γίνανε συγκεντρώσεις του λαού όπου αναλύθηκαν οι βασικές διατάξεις των Πράξεων του Γ.Α. του ΔΣΕ. Ο λαός με εκδηλώσεις χαράς και ενθουσιασμού υποδέχτηκε και επιδοκίμασε τις διατάξεις του Γ.Α. του ΔΣΕ και ζήτησε τη γρήγορη εφαρμογή τους. Αμέσως άρχισαν προετοιμασίες για τη διενέργεια εκλογών. Στις συγκεντρώσεις αυτές έγιναν προτάσεις για την εφαρμογή μέτρων για ορισμένα τοπικά ζητήματα».

Σχετικά με την οργάνωση των λαϊκών θεσμώνστην Ελεύθερη Ελλάδα, ενδεικτικά είναι ορισμένα στοιχεία για την ανάδειξη των λαϊκών οργάνων. Εκλογές έγιναν: Στο Αρχηγείο Ρούμελης, τουλάχιστον σε 120 κοινότητες. Στο Αρχηγείο Θεσσαλίας, τουλάχιστον σε 20 κοινότητες. Στο Αρχηγείο Μακεδονίας, τουλάχιστον σε 90 κοινότητες. Στο Αρχηγείο Ηπείρου, τουλάχιστον σε 20 κοινότητες και στο Αρχηγείο Ανατολικής Μακεδονίας - Θράκης, τουλάχιστον σε 20 κοινότητες.

Στην εφημερίδα «Νέοι Καιροί», όργανο των Λαϊκών Συμβουλίων Επαρχίας Φλώρινας (φύλλο 31 Μάη 1948) διαβάζουμε: «Η εξουσία πηγάζει απ' το λαό και ασκείται απ' αυτόν. Να μία απ' τις κατακτήσεις του σκληρού μας αγώνα. Σήμερα στα λεύτερα χωριά της Φλώρινας υπάρχουν 21 Λαϊκά Συμβούλια, ένα Επαρχιακό κι ανάλογα Λαϊκά Δικαστήρια. Ο λαός με τα όργανά του είναι αφέντης στον τόπο του. Χτίζει την καινούργια ζωή. Μοιράζει την γη στους πραγματικούς καλλιεργητές της. Δεν αφήνει ούτε αυλακιά άσπαρτη. Φτιάχνει δρόμους και γεφύρια. Ιδρύει Λαϊκά Νοσοκομεία και Σχολεία. Ανοικοδομεί. Και πιο ψηλά απ' όλα βάζει την ολόπλευρη ενίσχυση του ΔΣΕ και της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης».

Το ίδιο το έντυπο «Νέοι Καιροί» κάνει καθαρό ότι εκδίδεται για να βοηθήσει τα Λαϊκά Συμβούλια στη μελέτη και πρακτική λύση των προβλημάτων τους. Και απ' αυτήν τη σκοπιά, η ύλη δεν στέκεται σε ύμνους, εντοπίζει προβλήματα, προτείνει λύσεις. Π.χ. «Στο Ανταρτικό το νερό άρχισε να λιγοστεύει λόγω της βλάβης των σωλήνων. Το ΛΣ μπορούσε να προλάβει την ελάττωση του νερού αν τη νύχτα έκλεινε το ντιπόζιτο του υδραγωγείου. Μα και η βλάβη των σωλήνων μπορεί να διορθωθεί με λίγα μόνο μεροκάματα. Πρέπει να κινηθεί το ΛΣ προς την κατεύθυνση αυτή».

Σημαντική είναι συνολικότερα η καταγραφή της μαζικής δράσης των Λαϊκών Συμβουλίων. Μερικά παραδείγματα:

Αγιος Γερμανός. Με εξόρμηση της 2 και 9/5/48 όπου πήραν μέρος 500 άτομα επιδιορθώθηκε και ανοίχτηκε δρόμος μήκους 2.000 μέτρων. Στο ίδιο χωριό στις 13/5, με εξόρμηση 100 γυναικών, βοτανίστηκαν τα εγκαταλειμμένα χωράφια.

Πλατύ: Στις 11.4.48 έγινε εξόρμηση με 23 ζευγάρια και οργώθηκαν 34 στρέμματα ανταρτοοικογενειών. Στις 16, 17, 18/4/48 οι κάτοικοι του ίδιου χωριού με εξόρμησή τους έφραξαν το ποτάμι που πλημμύριζε το χωράφι. Διατέθηκαν 130 μεροκάματα.

Δασερή: Το ΛΣ του μικρού χωριού Δασερή στη συνεδρίασή του της 12/5/ 48 πήρε την απόφαση με τα ζευγάρια να πάει σε Βροντερό και Πυξό να βοηθήσει στη σπορά, δείχνοντας έτσι την αλληλεγγύη προς τα γειτονικά χωριά.

Βροντερό: Στη συνεδρίαση της 11/5/48 το ΛΣ Βροντερού έκανε απολογισμό της δουλειάς. Ο πρόεδρος συν. Νάκες λέει: «Δεν αφήσαμε κανένα νηστικό. Οργώσαμε 400 στρ. για καλοκαιρινά. Θα τα σπείρουμε όλα. Φτιάξαμε δρόμο μήκους 1.000 μ.

Ανοιξιάτικη Σπορά: Παρ' όλες τις ελλείψεις σε εργατικά χέρια, ζώα και εργαλεία, η ανοιξιάτικη σπορά βρίσκεται στο τέλος της. Τα χωράφια που προορίζονται για την πατάτα σπάρθηκαν όλα. Μα και καινούργια στρέμματα σπάρθηκαν με πατάτα στη Δασερή 14, Βροντερό 25, Πυξό 13, Αγιο Αχίλλη 8 το ίδιο έγινε και σε άλλα χωριά. Σε σύγκριση με το 1947 μεγαλύτερο ποσοστό σπάρθηκε.

Σε ρεπορτάζ για τη Λαϊκή Υγεία διαβάζουμε:

«Σε ένα απ' τα ελεύθερα χωριά της Φλώρινας βρίσκεται το Λ. Νοσοκομείο της περιοχής αυτής. Ιδρύθηκε στις 5 Φλεβάρη και μέσα στο διάστημα αυτό πάνω από 1.000 φτωχοί αγρότες εξετάστηκαν και δεκάδες θεραπεύτηκαν στο Λαϊκό αυτό ίδρυμα.

Χαρακτηριστικό του Νοσοκομείου είναι η καθαριότητα και ο καλός τρόπος των αδελφών. Πλάι στην πόρτα είναι καλογραμμένη η ταμπέλα "ΛΑΪΚΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ". Γύρω - γύρω στην αυλή είναι φυτεμένα λογιών λογιών λουλούδια, η δε εξώπορτα είναι περιτριγυρισμένη με πράσινα κλαδιά πεύκου που μπαίνοντας κανείς μέσα νομίζει πως βρίσκεται σε κανένα ανοιξιάτικο περιβόλι. Πλάι στο νοσοκομείο είναι η Λέσχη και το φαρμακείο. Η Λέσχη είναι καθαρή, έχει δυο τραπέζια, μερικά βιβλία, λίγες καρέκλες και γύρω στον τοίχο διάφορα συνθήματα. Στη Λέσχη συνέρχεται κάθε τόσο το προσωπικό του Νοσοκομείου, όπου γίνονται και συγκεντρώσεις όλων των αρρώστων. Οι άρρωστοι έχουν καθορισμένη ώρα για διάβασμα.

Το νοσοκομείο έχει τέσσερεις θάλαμους με 20 καθαρά κρεβάτια. Εχει 8 νοσοκόμες που χαρούμενα και ακούραστα περιποιούνται τους άρρωστους. Φέρνονται σαν πραγματικές αδελφές, έτσι που κάνουν τους άρρωστους να ξεχνούν τον πόνο τους».

Για το ίδιο ζήτημα, της Λαϊκής Υγείας σε τεύχος της «Εξόρμησης» διαβάζουμε, επίσης: «Το επαρχιακό συμβούλιο της Φλώρινας μας δίνει ένα καλό παράδειγμα που δείχνει πώς μπορεί η Λαϊκή Εξουσία να μελετάει και να λύνει σοβαρά ζητήματα του λαού. Οργάνωσε συνεργείο από ένα γιατρό και μερικούς νοσοκόμους και το εφοδίασε με όσα φάρμακα κατόρθωσε να εξοικονομήσει. Το συνεργείο περιοδεύει τα χωριά βλέπει τους αρρώστους και φροντίζει να πάρει υγειονομικά μέτρα για την ψώρα και άλλε αρρώστιες που χρόνια μαστίζουν το λαό της υπαίθρου».

Σε σημείωμα για τους Συνεταιρισμούς διαβάζουμε:

«Στο γεωργικό κλάδο, για τη χειμερινή σπορά βοηθήσαμε σε τέτοιο βαθμό που τα σπαρμένα χωράφια ξεπέρασαν κατά 25% την προηγούμενη χειμωνιάτικη σπορά. Δόθηκε υπό τύπου δανείου στα καμένα από τους μπουραντάδες χωριά Τρίβουνο και Κορυφή και σε άλλους Συν/σμούς τριμηνίτικο σπόρο, σιτάρι οκ 376, βρίζα 879 οκ και κριθάρι 1.136 οκ. Επίσης, πατατόσπορο 3.000 και ζαχαροκάλαμο οκ. 26.

Οι Συν/σμοί Ανταρτικού - Δασερής και Ψαρράδων έβγαλαν μέχρι σήμερα πάνω από 5.000 οκ. ξυλοκάρβουνο. Ολο το κάρβουνο χρησιμοποιήθηκε στα συνεργεία Σιδεράδων με ικανοποιητικές τιμές».

Μέσα από τα έντυπα του Δημοκρατικού Στρατού παρουσιάζεται ένα πλήθος παραδειγμάτων για την λαϊκή εξουσία. «Από την Κρήτη μέχρι τη Θράκη - διαβάζουμε στην "Εξόρμηση" - ο λαός με την ελεύθερη ψήφο του αναδείχνει δημοκρατικά και ανεξάρτητα απ' τα φρονήματά του τους εκλεχτούς του. Τον τελευταίο καιρό αρχίζει να εκλέγει τα δευτεροβάθμια διοικητικά του όργανα, όπου οι ανάγκες επιβάλλουν και υπάρχουν οι προϋποθέσεις».

Στις 4 του Νοέμβρη του 1947 στην έδρα ενός προωθημένου τάγματος του ΔΣΕ συγκλήθηκε η συνέλευση των αντιπροσώπων των Λαϊκών Συμβουλίων του Νομού Καστοριάς. Στη συνέλευση εξετάστηκαν η δράση, τα προβλήματα και οι αδυναμίες των Λαϊκών Συμβουλίων, ενώ στο τέλος εκλέχτηκε το πρώτο Επαρχιακό Συμβούλιο στο Νομό Καστοριάς.

Στις 7 του Φλεβάρη του 1948 έγινε η Γενική Συνέλευση των Λαϊκών Συμβουλίων Φλώρινας - Καστοριάς με την παρουσία του υπουργού Εσωτερικών της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης, Γ. Ιωαννίδη, του υπουργού Δικαιοσύνης, Μ. Πορφυρογένη, και του υπουργού Υγιεινής και Πρόνοιας, Πέτρου Κόκκαλη, όπου εξετάστηκε η δράση των Λαϊκών Συμβουλίων.

Είχε γίνει ήδη μία μέρα πριν η Γενική Συνέλευση των λαϊκών δικαστών Φλώρινας - Καστοριάς, παρουσία των υπουργών Μ. Πορφυρογένη και Π. Κόκκαλη, όπου συζητήθηκε το έργο της Λαϊκής Δικαιοσύνης και τα προβλήματα που αντιμετώπιζε.

Η δράση των λαϊκών οργάνων στις ελεύθερες περιοχές έχει καταγραφεί σε εκατοντάδες σελίδες στα έντυπα του ΔΣΕ. Μεγάλο μέρος αυτού του υλικού είναι πλέον διαθέσιμο στους ερευνητές για την ανάδειξη αυτής της σημαντικής πλευράς της ζωής και δράσης του ΔΣΕ.