Την ιστορία του μεγάλου ιεροεξεταστή διηγείται ο δεύτερος, από τους τρεις αδελφούς Καραμάζοβ, ο Ιβάν, στον αδελφό του Αλιόσα. Η ιστορία μιλά για την επιστροφή του «Χριστού» στη Γη, συγκεκριμένα στη Σεβίλλη του 15ου αιώνα. Πλήθος ανθρώπων παραληρούν από συγκίνηση, ώσπου, ο Μέγας Ιεροεξεταστής τον συλλαμβάνει. Την νύχτα επισκέπτεται ο Μέγας Ιεροεξεταστής τον «Χριστό» στο κελί του, λέγοντάς του ότι αυτό που τον έφερε στη Γη δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί, γιατί παρεξήγησε τη «φύση» των ανθρώπων και στην προσπάθειά του να κάνει καλό, έκανε κακό. Οπως σημειώνει ο Κωνσταντίνος Κωνσταντόπουλος - «πιστεύεις ότι ο Ιεροεξεταστής έχει δίκιο. Σταδιακά, όμως, μπορεί να δει κανείς την αδυναμία των επιχειρημάτων, που είναι και η αδυναμία κάθε δικτατορίας - είτε αυτή είναι θρησκευτική είτε κοινωνική. Αν ακολουθήσεις τη σειρά των επιχειρημάτων του έργου μπαίνεις στην καρδιά αιώνιων ερωτημάτων. Ο πυρήνας του μύθου είναι διαχρονικός. Αναφέρεται σε κάθε είδος και μορφή εξουσίας. Πρόκειται για μια εκπληκτική ανατομία της ανθρώπινης προσωπικότητας - σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο - όσον αφορά το ερώτημα "εξουσία ή ελευθερία;"».