Χωριά και πόλεις βομβαρδίζονται, χιλιάδες άνθρωποι έχουν ξεσπιτωθεί, καμένη γη μένει πίσω τους. Μνήμες ιστορικές εξαερώνονται, μαζί με τους ανθρώπους στη γειτονική Γιουγκοσλαβία. Η καταστροφή της πολιτιστικής κληρονομιάς στη γειτονική χώρα είναι και αυτή ένα άλλο έγκλημα πολέμου.

Σύμφωνα με την έκθεση του ελληνικού τμήματος του Διεθνούς Συμβουλίου Διαφύλαξης Μνημείων και Τοποθεσιών (ICOMOS), εξαιτίας των βομβαρδισμών του ΝΑΤΟ στο Κοσσυφοπέδιο, έχουν υποστεί ανεπανόρθωτες ζημιές ή έχουν καταστραφεί εντελώς πάνω από είκοσι σημαντικά μνημεία, πολλά από τα οποία χρονολογούνται πριν ακόμα και από τον 11ο αιώνα. Ανάμεσά τους μοναστήρια, φρούρια, γέφυρες, το κέντρο της παλιάς πόλης. Οι πύραυλοι με τις ηχητικές δονήσεις τους καταστρέφουν και ό,τι βρίσκεται μέσα στα κτίρια, ακόμα και αν αυτά δεν καταστράφηκαν, π.χ. τοιχογραφίες, αφού οι δονήσεις τις αποχωρίζουν από τον τοίχο και σίγουρα αργότερα θα καταρρεύσουν. Τώρα όμως, εκτός από μνημεία ιστορικά, καταστρέφουν στο Βελιγράδι και μνημεία της πρόσφατης σερβικής αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, όπως κτίρια σχεδιασμένα από διεθνούς φήμης αρχιτέκτονες - μνημεία μιας κληρονομιάς πλούσιας και σημαντικής...

Ομως, υπάρχει και μια άλλη πολιτιστική παράδοση, εκτός από την αρχιτεκτονική, μια παράδοση που φορείς της είναι κατά μεγάλο μέρος οι γυναίκες. Ποιες θα είναι οι συνέπειες του πολέμου στην προφορική παράδοση - τα τραγούδια, τα νανουρίσματα, τα μοιρολόγια, τα παραμύθια κι ακόμα στα χειροτεχνήματα, στα υφαντά κ.ά. Ισως εδώ οι καταστροφές να είναι λιγότερο άμεσες και οφθαλμοφανείς, αλλά πιο σημαντικές... Συζητάμε με την πρόεδρο της Ενωσης Ελληνίδων Νομικών Ιριδα Αυδή - Καλκάνη, που έχει ασχοληθεί με το θέμα και πρόσφατα παρακολούθησε σχετικό συνέδριο που έγινε στην Αθήνα:

"Η καταστροφή της πολιτιστικής κληρονομιάς της Γιουγκοσλαβίας είναι και αυτή έγκλημα πολέμου, υπογραμμίζει, σύμφωνα με ελληνικούς νόμους, αλλά και τη Συνθήκη της Γενεύης. Ειδικότερα σε ό,τι αφορά την προφορική, αλλά και τις άλλες μορφές παράδοσης που συνέχιζαν από γενιά σε γενιά κυρίως οι γυναίκες, πιστεύω ότι μετά τον πόλεμο δε θα μπορεί πια να συνεχιστεί όπως πριν".

- Πραγματικά, οι γυναίκες, ο λαός της Γιουγκοσλαβίας ξεριζώνεται βίαια από το παραδοσιακό του περιβάλλον, από τις ιστορικές του μνήμες, από την πολιτιστική του συνέχεια... Είναι, λοιπόν, πιθανό να εξαφανιστεί με τον πόλεμο η παράδοση, που για αιώνες διατηρούσαν οι γυναίκες και όλος ο λαός;

- Οχι, δε νομίζω ότι θα εξαφανιστεί, εξαρτάται βέβαια αυτό και από την έκταση των βομβαρδισμών, από την έκταση της προσφυγιάς. Πολλά θα σταματήσουν, αυτό είναι αναπόφευκτο, όταν οι γυναίκες θα βρεθούν σε άλλες πολιτιστικές συνθήκες και θα προσπαθούν πρώτα απ' όλα να επιβιώσουν. Σίγουρα, θα υπάρξει μεγάλο πισωγύρισμα, αλλά όχι ολοκληρωτική καταστροφή. Νομίζω ότι οι Γιουγκοσλάβοι έδειξαν ότι έχουν τόσο δυνατές ρίζες και έχουν κάνει τόση προσπάθεια να διατηρήσουν το χαρακτήρα τους - γιατί μέσα από την αντίσταση φαίνεται κι αυτό - που δύσκολα μπορείς να καταστρέψεις την πολιτιστική κληρονομιά ενός τέτοιου λαού... Υπάρχει και μια άλλη θετική παράμετρος από το παρελθόν: Στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, στις πρώην σοσιαλιστικές χώρες, η πολιτιστική κληρονομιά είχε διατηρηθεί μέχρι πρόσφατα πολύ περισσότερο σε σύγκριση με άλλες χώρες. Κι αυτό γιατί και το κράτος ενδιαφέρθηκε να τη διατηρήσει και δεν πέρασαν αυτή τη λαίλαπα του καταναλωτισμού, που γνώρισαν οι χώρες της Δυτικής Ευρώπης.

- Ωστόσο, όταν θα αρχίσει η ανοικοδόμηση με τη "βοήθεια" των ΗΠΑ και των άλλων "εταίρων", ένα είδος "σχεδίου Μάρσαλ", αυτοί δε θα προσπαθήσουν να ασκήσουν και την πολιτιστική επιρροή τους;

- Εξαρτάται από τη δύναμη του χαρακτήρα των Σέρβων - και τους έχω πια σε πολύ μεγάλη εκτίμηση. Αναμφισβήτητα όμως, ένα σημαντικό μέρος της πολιτιστικής κληρονομιάς θα έχει καταστραφεί και, μάλιστα, ένα μέρος από την παράδοση που μεταδίδουν οι γυναίκες. Γιατί δε θα έχει αλλάξει μόνον ο τρόπος ζωής, αλλά και ο τρόπος σκέψης. Γιατί μετά από μια τέτοια καταστροφή, που εμείς, όσο και αν τη φανταζόμαστε, δεν τη ζούμε, νομίζω ότι αρχίζεις να βλέπεις αλλιώς πολλά, ίσως και να θέλεις να ξεχάσεις ορισμένα πράγματα. Και αυτές οι γυναίκες, ακόμα και οι χωρικές που κεντάγανε, ίσως δε θα κεντάνε πια με τον ίδιο τρόπο μετά τον πόλεμο. Ισως τα χρώματα που θα χρησιμοποιούν δε θα είναι πια το ίδιο ζωηρά, θα είναι πιο μουντά. Αλλά και πάλι έχω εμπιστοσύνη στο λαό. Και αύριο να τελειώσει ο πόλεμος, αυτός ο λαός δε νικήθηκε. Αυτό νομίζω ότι θα περάσει και μέσα από την παράδοσή τους. Είναι τελείως διαφορετικό να έχεις νικηθεί και μετά τον πόλεμο να είναι για σένα όλα καμένα, μαύρα, ακόμα και μέσα στην ψυχή σου και τελείως διαφορετικό να έχεις γράψει με τον τρόπο σου τους επιδρομείς στα παλιά σου τα παπούτσια.

-Είναι φανερό ότι δε θέλεις να ενστερνιστείς τα πρότυπά τους...

- Ακριβώς αυτό εννοώ. Και σ' εμάς, γινόταν από παλιά λόγος για τον "αμερικανικό τρόπο ζωής", τώρα πραγματικά νομίζω ότι αυτός ο τρόπος ζωής έχει γίνει απωθητικός, κανείς δεν τον θέλει - είναι τόσο ξεκάθαρο ότι οδηγεί στη βία, ότι οδηγεί στο οποιοδήποτε "στέγνωμα". Δεν είναι κακό πράγμα τα κομπιούτερ, ούτε η τηλεόραση, κακός είναι ο τρόπος, που χρησιμοποιούνται από τους κρατούντες για να κάνουν πλύση εγκεφάλου σ' έναν ολόκληρο λαό. Στην Αμερική χρησιμοποίησαν την τηλεόραση για να αποβλακώσουν τον κόσμο - παλιότερα δεν πίστευα ότι γινόταν επίτηδες, τώρα αρχίζω να το πιστεύω - γιατί; Γιατί δεν αντιδρά ο αμερικανικός λαός;.. Δε φταίει αυτός που δεν αντιδρά, τον "φτιάχνουν" από χρόνια σιγά - σιγά, τον καλουπώνουν συστηματικά... Και τα πρόσφατα γεγονότα έδειξαν ότι εμείς είμαστε ένας λαός, που δεν έχει ενσωματωθεί εντελώς σε αυτό το οικονομίστικο "ρεαλιστικό" πρότυπο που πάνε να μας επιβάλουν.

Αυτό το βλέπω και το απολαμβάνω ιδιαίτερα στα νέα παιδιά. Ο πόλεμος ήταν γι' αυτά ένα σοκ. Εχουν καταλάβει τι γίνεται, έχουν συνειδητοποιηθεί. Ποτέ δε θα είναι όπως πριν...