Η δραστηριότητα για τη λύση του Κυπριακού, κατά το πρώτο μισό της δεκαετίας του '50 δεν εξαντλείται μόνο σε κινήσεις διπλωματικού χαρακτήρα και στις προσφυγές στον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών. Η διπλωματική οδός είναι η μία πλευρά του θέματος, που κυρίως αφορά την επίσημη κρατική πολιτική της Ελλάδας με τα γνωστά τραγικά αποτελέσματα. Η άλλη πλευρά - και ίσως η πιο σημαντική για μια ολοκληρωμένη προσέγγιση του ζητήματος - σχετίζεται με τη δράση του λαϊκού παράγοντα και τις μορφές πάλης που ακολουθήθηκαν, για νααπελευθερωθεί η Κύπρος από τον αποικιοκρατικό ζυγό της Μεγάλης Βρετανίας και ο λαός της να αποκτήσει το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης.

Αμέσως μετά τη λήξη του Β Παγκοσμίου Πολέμου ο κυπριακός λαός συνειδητοποίησε την ανάγκη να διεκδικήσει αγωνιστικά την εθνική του απελευθέρωση, δεδομένου ότι η Μεγάλη Βρετανία έδειξε χωρίς περιστροφές ότι δεν ήταν διατεθειμένη να λύσει τα αποικιοκρατικά δεσμά με τα οποία κρατούσε το νησί υπό τον έλεγχό της. Στους αγώνες αυτούς, πρωταγωνιστικός ήταν ο ρόλος των κομμουνιστών, του κόμματος τους ΑΚΕΛ, (Ανορθωτικό Κόμμα Εργαζόμενου Λαού), που ιδρύθηκε τον Απρίλη του 1941 ως συνεχιστής του Κομμουνιστικού Κόμματος Κύπρου. Ετσι το Δεκέμβρη του 1945 και το Γενάρη του 1946 οργανώνονται στην Κύπρο μεγάλες διαδηλώσεις ενάντια στο αποικιοκρατικό καθεστώς, τα όργανα του οποίου για να τρομοκρατήσουν τον αγωνιζόμενο λαό δε διστάζουν να συλλάβουν, να οδηγήσουν σε δίκη και να καταδικάσουν σε βαριές ποινές φυλάκισης - παρά τη διεθνή κατακραυγή - ύστερα από 35 μέρες ακροαματικής διαδικασίας, 18 συνδικαλιστές ηγέτες. Ο λαός όμως δεν κάμπτεται. Οι διαμαρτυρίες, οι διαδηλώσεις και οι κάθε μορφής αγωνιστικές κινητοποιήσεις συνεχίζονται, ενώ παράλληλα προωθείται και η οργάνωση των λαϊκών στρωμάτων. Ετσι μέσα στο 1946 με πρωτοβουλία του ΑΚΕΛ συγκροτείται η Ενωση Αγροτών Κύπρου (ΕΑΚ) που συσπειρώνει στις γραμμές της την πλειοψηφία της φτωχής αγροτιάς και την κινητοποιεί για τα προβλήματά της και για την επίτευξη των στόχων του απελευθερωτικού, αντιαποικιακού κινήματος. Ακόμη συγκροτούνται οργανώσεις των επαγγελματιών, της νεολαίας, των γυναικών, των διανοουμένων κλπ. (Βλέπε: Γ. Ζωίδη - Τ. Αδάμου: "Η πάλη της Κύπρου για τη Λευτεριά", εκδόσεις ΠΛΕ 1960, σελ. 106-107).

Στη 1/12/1947 το ΑΚΕΛ, οι προοδευτικές και οι εθνικές - πατριωτικές δυνάμεις της Κύπρου συγκροτούν τον Εθνικό Απελευθερωτικό Συνασπισμό (ΕΑΣ), που ας, σημειωθεί, συσπείρωνε στις γραμμές του ευρύτατες δυνάμεις (ακόμη και στελέχη της Δεξιάς), τις οποίες ένωνε ο κοινός στόχος της εθνικής απελευθέρωσης (Βλέπε: στο ίδιο σελ. 107-108 και Μακάριος Δρουσιώτης: "ΕΟΚΑ: Η σκοτεινή πλευρά", εκδόσεις ΣΤΑΧΥ, σελ. 42).

Η δύναμη που αποκτούσε το ΑΚΕΛ μέρα με τη μέρα, η εμπιστοσύνη που του έδειχναν οι λαϊκές μάζες και η ικανότητά του να δημιουργεί ευρύτατες συσπειρώσεις ενάντια στην αποικιοκρατία - όπως ήταν αναμενόμενο - θορύβησαν τις βρετανικές αρχές κατοχής. Ετσι ο ίδιος ο κυβερνήτης του νησιού αρχίζει περιοδείες στα χωριά, βγάζοντας λόγους εναντίον του κόμματος των Κυπρίων κομμουνιστών. Αλλά δε θορυβήθηκαν μόνο οι Βρετανοί. Θορυβήθηκε και η ελληνική αντιδραστική κάστα, η ελληνόφωνη οικονομική ολιγαρχία, οι κάθε λογής συντηρητικοί παράγοντες, η Δεξιά κι όλο το αντικομμουνιστικό σινάφι που συσπειρώθηκε γύρω από την εκκλησία, η οποία και ανασυγκροτήθηκε, δημιουργώντας τον Ιούλη του 1948 το Εθναρχικό Συμβούλιο.

Μέσα στο 1948 ξεσπούν στην Κύπρο με την καθοδήγηση του ΑΚΕΛ μεγάλες απεργιακές κινητοποιήσεις των εργαζομένων, όπως οι απεργίες των οικοδόμων της Λευκωσίας, της Λεμεσού κλπ., καθώς και η τετράμηνη απεργία των 2 χιλιάδων Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων μεταλλωρύχων στην αμερικανική "Κυπριακή Μεταλλευτική Εταιρεία" (Βλέπε: Παντελή Βαρνάβα: "Ενας μεταλλωρύχος θυμάται", έκδοση β ΠΕΟ 1989, σελ. 54-78 και του ιδίου: "Κοινοί εργατικοί αγώνες Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων", Λευκωσία 1997, σελ. 26-27). Στην αλυσίδα των λαϊκών αγώνων του 1948 εντάσσεται, πέραν των άλλων και το παλλαϊκό συλλαλητήριο, που οργάνωσε το ΑΚΕΛ στα τέλη Οκτώβρη του προαναφερόμενου έτους με αίτημα την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα. Η αντίδραση των Αγγλων υπήρξε ακαριαία. Συνελήφθησαν και φυλακίστηκαν 120 στελέχη και μέλη του κόμματος, αλλά και πάλι δεν κάμφθηκε το λαϊκό φρόνημα, αφού λίγες μέρες μετά, στις 18 Νοέμβρη, παρόμοια σε περιεχόμενο και μαζικότητα συλλαλητήρια θα συγκλονίσουν το νησί. Ηταν τέτοιος δε ο αντίκτυπος διεθνώς που ο βρετανικός Τύπος θα κρούσει τον κώδωνα του κινδύνου, υπογραμμίζοντας ότι με τα απολυταρχικά μέσα δεν αντιμετωπίζεται ένας λαός που ζητάει την ελευθερία του (Γ. Ζωίδη - Τ. Αδάμου, στο ίδιο, σελ. 108-109).

Οι λαϊκές μαζικές κινητοποιήσεις θα συνεχιστούν ποικιλόμορφα και ποικιλότροπα σ' όλο το πρώτο μισό της δεκαετίας του '50 - στο οποίο άλλωστε και αναφερόμαστε επί του παρόντος. Σημειώνουμε την τεράστια συμμετοχή του κυπριακού λαού στο δημοψήφισμα για την αυτοδιάθεση του κυπριακού λαού και την ένωση με την Ελλάδα (ήταν τότε καθολικό αίτημα των Κυπρίων που προσδοκούσαν ότι και αυτό θα συνέβαλε στην απελευθέρωση από τους Αγγλους), που οργάνωσε το Γενάρη του 1950 η Εθναρχία και στήριξε μ' όλες του τις δυνάμεις το ΑΚΕΛ, τις κινητοποιήσεις ώστε να πιεστεί η Ελλάδα και να θέσει το Κυπριακό στον ΟΗΕ, τις μεγάλες διαδηλώσεις και απεργίες με έντονο αντιβρετανικό και αντιαμερικανικό περιεχόμενο που συγκλόνισαν το νησί, το Δεκέμβη του 1954, όταν απορρίφθηκε η ελληνική προσφυγή στον ΟΗΕ. Τέλος, μεγάλη στιγμή στους πολύχρονους αγώνες του κυπριακού λαού υπήρξε η 24ωρη απεργία και οι διαδηλώσεις που ακολούθησαν στις 29/9/1955, απ' αφορμή και πάλι στη στάση Βρετανών και Αμερικανών να μην επιτρέψουν ούτε καν την εγγραφή του Κυπριακού στην ημερήσια διάταξη της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ. Παλλαϊκός ξεσηκωμός, με αντιιμπεριαλιστικό, αντιαποικιακό περιεχόμενο που ήταν δύσκολο να το παραβλέπει κανείς.

Στην Ελλάδα, το ίδιο χρονικό διάστημα, ο αγώνας του κυπριακού λαού συνεγείρει τη λαϊκή ψυχή και αποτελεί την αφορμή για μεγάλες μαζικές αγωνιστικές κινητοποιήσεις των εργαζομένων και της νεολαίας, παρόλο που το λαϊκό κίνημα έχει δεχτεί τεράστια χτυπήματα κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου, παρόλο που η ηγεσία του βρίσκεται στην παρανομία, στις φυλακές ή στην πολιτική προσφυγιά μετά την ήττα του ΔΣΕ και οι ευρύτερες προοδευτικές, αντιιμπεριαλιστικές δυνάμεις υπό συνεχή διωγμό. Δε θα ήταν έξω από τα πράγματα να πούμε πως το Κυπριακό είναι ένα από τα σημαντικά ζητήματα που συνέβαλαν στην ανασυγκρότηση του αντιιμπεριαλιστικού κινήματος στη χώρα μας μετά την ήττα του ΔΣΕ. Την πραγματικότητα αυτή την αντιλαμβάνεται το μετεμφυλιακό καθεστώς, που κάνει ό,τι μπορεί για να ελέγξει τις λαϊκές κινητοποιήσεις υπέρ της αυτοδιάθεσης της Κύπρου, αφού δεν μπορεί να τις εμποδίσει, εφαρμόζοντας χωρίς φειδώ την τακτική των κατασταλτικών μέτρων κάθε φορά που τα άλλα μέτρα ελέγχου αποδεικνύονται ανεπαρκή. Θα σημειώναμε μάλιστα πως σε κάθε περίπτωση φάνηκαν ανεπαρκή άλλου είδους μέτρα ελέγχου, γι' αυτό και οι συγκρούσεις λαού και αστυνομίας ήταν σύνηθες φαινόμενο ύστερα από κάθε λαϊκή συγκέντρωση για την Κύπρο στην Ελλάδα της δεκαετίας του '50 - ιδιαίτερα μάλιστα στο πρώτο μισό της. Ετσι, μεταξύ άλλων, συγκρούσεις με την αστυνομία είχαμε μετά τη συγκέντρωση της 21/6/1950 στο Στάδιο, στο συλλαλητήριο της σπουδάζουσας νεολαίας στις 22/11/1951, στις μεγάλες διαδηλώσεις του 1954 (Μάρτης, Αύγουστος, Δεκέμβρης) και γενικά κάθε φορά που ο λαός έβγαινε στους δρόμους για να υπογραμμίσει ότι ο δρόμος της δικαίωσης των πόθων των Κυπρίων ήταν σε αντίθετη κατεύθυνση απ' αυτόν, της υποταγής στον αγγλοαμερικανικό ιμπεριαλισμό που ακολουθούσε η ελληνική καθεστηκυία τάξη. Ηταν μάλιστα τέτοια η πίεση των λαϊκών αγώνων που το μετεμφυλιακό καθεστώς και τα στηρίγματά του δεν μπορούσαν να παραγνωρίσουν. Γι' αυτό και εμφανίζεται το... παράδοξο φαινόμενο για τις συνήθειες της ελληνικής πλουτοκρατικής ολιγαρχίας, τόσο το Δεκέμβρη του 1954 όσο και το Σεπτέμβρη του 1955, ύστερα από το στραπάτσο των ελληνικών προσφυγών στον ΟΗΕ να εμφανίζονται στον ελληνικό αστικό Τύπο άρθρα με αντιαμερικανικό, αντιβρετανικό και αντιΝΑΤΟικό περιεχόμενο. Μάλιστα ανεπίσημες κυβερνητικές πηγές, ειδικά το Σεπτέμβρη του 1955, άφηναν να διαρρεύσει η είδηση πως μελετάται η περίπτωση απομάκρυνσης της Ελλάδας από την Ατλαντική Συμμαχία (Α. Γ. Ξύδη - Σπ. Λιναρδάτου - Κ. Χατζηαργύρη: "Ο Μακάριος και οι σύμμαχοί του", σελ. 286 και Σπ. Λιναρδάτου: "Από τον εμφύλιο στη χούντα", τόμος β, σελ. 360). Στην πραγματικότητα βεβαίως επρόκειτο για μπλόφα, για μια φαινομενική συμπόρευση με τα λαϊκά αισθήματα ώστε να κερδηθεί χρόνος, να ξεγελαστούν οι λαϊκές μάζες, να αποπροσανατολιστούν και να επανέλθει η ίδια πολιτική της υποτέλειας δριμύτερη.

Στο επόμενο:

Η ΕΟΚΑ και η ένοπλη πάλη