Ορισμένοι αστοί οικονομολόγοι παραδέχονται, περισσότερο ή λιγότερο άμεσα, την παρούσα οικονομική κρίση ως κρίση υπερπαραγωγής, όχι μόνο για τις καπιταλιστικές οικονομίες της Ανατολικής και Νοτιοανατολικής Ασίας, αλλά και για την παγκόσμια καπιταλιστική παραγωγή. Γιατί αυτό ακριβώς σημαίνει η αναμφισβήτητη πρόβλεψή τους ότι θα υπάρξει μείωση των ρυθμών παραγωγής εμπορευμάτων για το '98 και το '99, ότι θα υπάρξει συρρίκνωση του ΑΕΠ, σε σχέση με τις προβλέψεις που έγιναν στην αρχή του τρέχοντος έτους, και στις ΗΠΑ και στην ΕΕ.

Παραδέχονται ότι η κρίση στην καπιταλιστικοποιημένη Ρωσία ήταν η κορυφή του παγόβουνου. Διάφοροι οίκοι πιστοληπτικής αξιολόγησης θεωρούν υπερτιμημένες τις αξίες στα χρηματιστήρια, στις αγορές κρατικών ομολόγων, συναλλάγματος κλπ. στις σημαντικότερες οικονομίες της Λατινικής Αμερικής, όπου ήδη έχουν εκδηλωθεί προ "κραχ" φαινόμενα και διαβλέπουν άμεσο κίνδυνο όξυνσης της κρίσης. Αμεσο κίνδυνο, και σε ορισμένες περιπτώσεις πιο μεσοπρόθεσμο, υποτίμησης των αξιών και νομισμάτων διαβλέπουν για το σύνολο των λεγόμενων αναδυομένων αγορών. Μεταξύ αυτών και οι καπιταλιστικοποιημένες οικονομίες του πρώην σοσιαλιστικού συστήματος, όπως της Τσεχίας και της Ουκρανίας, που έγιναν πόλοι προσέλκυσης των κεφαλαίων της διεθνούς ολιγαρχίας. Η αγορά των ΗΠΑ θεωρείται ως υψηλού κινδύνου υποτίμησης αξιών, αφού προς τη Λατινική Αμερική κατευθύνεται μεγάλο τμήμα των εμπορικών εξαγωγών της.

Η σημερινή, σχετικά ισχυρή θέση του ΜΣΙ - 2 της ΕΕ, σε σχέση με το δολάριο, δεν μπορεί να κρύψει τις ανησυχίες για αλυσιδωτές συσταλτικές επιπτώσεις στην παραγωγή της ΕΕ, τουλάχιστον σε περίπτωση μιας κάθετης πτώσης αξιών και παραγωγής στις ΗΠΑ.

Μέχρι πριν από λίγους μήνες, η διαβόητη "παγκοσμιοποίηση της οικονομίας" είχε γίνει η "στάχτη στα μάτια" των εργατικών μαζών για να μην αντιδράσουν στις καπιταλιστικές αναδιαρθρώσεις που στοχεύουν να καταστήσουν σε διάφορες εθνικές και περιφερειακές αγορές την εργατική δύναμη φθηνότερη για το κεφάλαιο. Τώρα, καθώς εξελίσσεται η επιδείνωση της κρίσης, η αστική ερμηνεία της "παγκοσμιοποίησης" των οικονομιών γίνεται η βάση για τη θεωρητική εξήγηση της κρίσης. Δυο από αυτές, θα σχολιάσουμε στο παρόν σημείωμα, γιατί στο έδαφός τους προβάλλονται εναλλακτικές πολιτικές διαχείρισης της κρίσης.

Η άποψη αυτή επιχειρεί να αποσυνδέσει τα φαινόμενα κερδοσκοπίας που αναπτύσσονται στη σφαίρα της κυκλοφορίας του χρηματεμπορικού κεφαλαίου, και με τον ιδιαίτερο ρόλο του τομέα της πίστης, από τις νομοτέλειες που διέπουν την καπιταλιστική διευρυμένη αναπαραγωγή και τις αντιθέσεις που αναπτύσσονται στον κύκλο της και ανάμεσα στις διάφορες σφαίρες κυκλοφορίας του κεφαλαίου.

Το θέμα είναι αρκετά θεωρητικό, γι' αυτό έχει και την ανάλογη δυσκολία στην εκλαϊκευση και κατανόησή του. Ωστόσο, μπορούμε να σημειώσουμε τα εξής: Τα κερδοσκοπικά Hedge Funds είναι γέννημα της συσσώρευσης και συγκεντροποίησης του κεφαλαίου. Η λειτουργία τους - υψηλού κινδύνου βραχυχρόνιες επενδύσεις χρηματικού κεφαλαίου - είναι συνδεδεμένη με τα "κλασικά" χρηματοπιστωτικά ιδρύματα (τράπεζες) και με την αγοραπωλησία αξιών, με στόχο την εξασφάλιση μεγάλης κερδοφορίας σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα. Τα μεγάλα τους ανοίγματα - 1 προς 50, 1 προς 100, όπως ήδη έχουν ανακοινώσει κολοσσιαίοι χρηματοπιστωτικοί όμιλοι - ήταν αποτέλεσμα πολιτικών - κρατικών και διακρατικών - που διευκόλυναν τη συγκεντροποίηση του κεφαλαίου, την ελεύθερη κίνησή του προς τις αγορές με φθηνότερο εργατικό δυναμικό και πρώτες ύλες, με στόχο την υπερεκμετάλλευσή τους.

Χαρακτηριστική είναι η τοποθέτηση του Μ. Σάλλα, προέδρου της Τράπεζας Πειραιώς: "Η βαθύτερη αιτία (της κρίσης) βρίσκεται στην υπερεκμετάλλευση του πλούτου, των πρώτων υλών και της εργασίας χωρών του Τρίτου Κόσμου και διαφόρων αναπτυσσομένων αγορών, γεγονός που μεταφράζεται σε μείωση της ζήτησης" (ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 8.10.98).

Τα διάφορα μέσα νομισματικής πολιτικής (π. χ. ύψος επιτοκίων) ή τα διάφορα σύγχρονα παράγωγα στον τομέα της πίστης (π. χ. χρηματιστηριακή πράξη κάλυψης ή αντιστάθμισης κινδύνου - Hedging - στις αγορές χρηματοοικονομικών παραγώγων) είναι μέσα εξυπηρέτησης της κερδοφορίας του κεφαλαίου. Σαν τέτοια περικλείουν τις αντιφάσεις του κύκλου της καπιταλιστικής αναπαραγωγής. Για παράδειγμα, η ίδια η ανισόμετρη ανάπτυξη του καπιταλισμού είναι που σπρώχνει την εξαγωγή κεφαλαίων προς τις καπιταλιστικά λιγότερο αναπτυγμένες αγορές. Ετσι, τα κεφάλαια, για κάποια χρονική περίοδο, έχουν τη δυνατότητα να εκμεταλλευτούν φθηνή εργατική δύναμη, όταν στις αναπτυγμένες καπιταλιστικές οικονομίες που συσσωρεύτηκαν έχουν ήδη μπει στη φάση της "υπερσυσσώρευσής" τους. Δηλαδή, όταν ήδη έχουν εκδηλωθεί οι ανισορροπίες στην αναπαραγωγή ("ανακύκλωση" κατά την αστική ορολογία) τους. Η κίνηση όμως αυτή των κεφαλαίων σπρώχνει την καπιταλιστική ανάπτυξη στα άκρα της και για τις "νέες", "αναδυόμενες" καπιταλιστικές αγορές.

Η "ευνοϊκή" μεταχείριση από τις τράπεζες προς τα Hedge Funds υπήρξε γιατί εξυπηρετούσε γενικότερα αυτή την κίνηση εξαγωγής κεφαλαίων. Δεν είναι τυχαία η ύπαρξη 3.000 Hedge Funds, με έδρα τις ΗΠΑ, που εξόρμησαν σε όλες τις αγορές του κόσμου. Η πολιτική της Διεθνούς Τράπεζας και του ΔΝΤ ήταν πολιτική που εξυπηρετούσε τη συγκέντρωση "υπερσυσσωρευμένων" κεφαλαίων από όλες τις καπιταλιστικές οικονομίες και τη διοχέτευσή τους στις πιο πρόσφορες αγορές, από την άποψη του βαθμού εκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης.

Τα "παιγνίδια" με τις διαφορές των επιτοκίων, την αξιοποίηση διαταραγμένων ισοτιμιών μεταξύ νομισμάτων, με τις "κερδοσκοπικές φούσκες" στις αγορές αξιών και συναλλάγματος, είναι φαινόμενα του καπιταλιστικού ανταγωνισμού, στο έδαφος λειτουργίας του νόμου της ανισομετρίας και της τάσης πτώσης του ποσοστού κέρδους.

Και επειδή πρόσφατα πολλοί θυμήθηκαν τον Μαρξ, εμείς που συνειδητά δεν το απαρνηθήκαμε, θα συγκεντρώσουμε την προσοχή του αναγνώστη μας στην ιστορική επαλήθευση της επιστημονικής ανάλυσής του, προβάλλοντας ένα πολύ χαρακτηριστικό απόσπασμα:

"Αν πέσει το ποσοστό του κέρδους, τότε, από τη μια μεριά, το κεφάλαιο εντείνει τις δυνάμεις του για να μπορέσει ο ξεχωριστός κεφαλαιοκράτης, χρησιμοποιώντας καλύτερες μέθοδες κλπ., να συμπιέσει την ατομική αξία της μονάδας του εμπορεύματός του κάτω από τη μέση κοινωνική αξία του και να βγάλει έτσι, με δοσμένη την αγοραία τιμή, ένα έκτακτο κέρδος. Από την άλλη μεριά, αναπτύσσεται η κερδοσκοπία και η γενική εύνοια της κερδοσκοπίας από τις μανιώδεις προσπάθειες με νέες μέθοδες παραγωγής, με νέες επενδύσεις κεφαλαίου, με νέες τυχοδιωχτικές περιπέτειες να εξασφαλίσουν κάποιο έκτακτο κέρδος που να είναι ανεξάρτητο από το γενικό μέσο όρο και που να υψώνεται πάνω από αυτόν" (Κ. Μαρξ: Το Κεφάλαιο, εκδ. ΣΕ, τ. 3ος, σελ. 327).

Τα αμοιβαία κεφάλαια Hedge Funds δεν είναι παρά μια συγκεκριμένη μορφή χρηματικών κεφαλαίων, που οι κινήσεις τους εντάσσονται στις "τυχοδιωκτικές περιπέτειες για να εξασφαλίσουν κάποιο έκτακτο κέρδος", όπως το αναλύει ο Κ. Μαρξ. Σαν μορφή χρηματικών κεφαλαίων διασυνδέονται με τις τράπεζες όλου του κόσμου, πηγαίνουν εκεί που αναμένεται μεγαλύτερο κέρδος ("απόδοση" κατά την αστική ορολογία), ανάλογα με τη ζήτηση κεφαλαίων σε κάποια εθνική οικονομία (ύψος επιτοκίων), ανάλογα με τις συνθήκες αναπαραγωγής του κεφαλαίου και επομένως ανάλογα με τη δυνατότητα για μεγαλύτερα δυνατά ποσοστά κέρδους κλπ. Αυτό γίνεται γιατί λειτουργούν στα πλαίσια της πίστης, που ο ρόλος της συνδέεται οργανικά με τις λειτουργίες και με την εκδήλωση των αντιφάσεων και των ανισορροπιών του κύκλου της διευρυμένης αναπαραγωγής.

Δηλαδή, πρόκειται για κερδοσκοπικές λειτουργίες, οι οποίες όμως σχετίζονται και συνδέονται με την κυκλοφορία εμπορευμάτων (αξιών).

Η άποψη αυτή, που προβλήθηκε από τον μεγαλοχρηματιστή Τζ. Σόρος, περιβλήθηκε πρόσφατα την "εγκυρότητα" της Εκθεσης της Επιτροπής Αναπτυξιακού Σχεδιασμού του ΟΗΕ.

Η έκθεση επικεντρώνει τα αίτια της κρίσης στους όρους με τους οποίους έγινε η εισροή - εκροή κεφαλαίων στις χώρες της Ανατολικής και Νοτιοανατολικής Ασίας. Περιγράφει δηλαδή τα φαινόμενα στα οποία αναφερθήκαμε παραπάνω ("ελκυστικές διαφορές στο ύψος επιτοκίων", "χαμηλό κόστος χρηματοδότησης", "σύναψη βραχυπρόθεσμων δανείων... με αποτέλεσμα την επικίνδυνη έκθεση στο συναλλαγματικό κίνδυνο" κλπ.).

Στην "ανεπαρκή πληροφόρηση" των λεγόμενων θεσμικών επενδυτών αποδίδει την "υπερβολική εισροή κεφαλαίων", για να προτείνει:

Τη δημιουργία Παγκόσμιου Οργανισμού με βελτιωμένα συστήματα πληροφόρησης και μηχανισμούς πρόβλεψης και διάγνωσης και κυρίως με πολιτικές αρμοδιότητες παρέμβασης και ταυτόχρονη ύπαρξη Μόνιμου Ταμείου Εκτακτης Ανάγκης, ώστε να διαμορφωθούν μηχανισμοί παρέμβασης στον κύκλο της κρίσης, επιβράδυνσής της ή ανακοπής της γενικευμένης επέκτασής της.

Ως προς την ουσία της αναλυτικής προσέγγισης, πρόκειται για ανάλυση φαινομένων στη σφαίρα κυκλοφορίας του κεφαλαίου, αποσπασμένη από την ανάλυση των αντιθέσεων στη σφαίρα της παραγωγής του, δηλαδή ως παραγωγή αξιών (εμπορευμάτων) που εμπεριέχουν υπεραξία (παραγόμενη αξία που δεν επιστρέφει στον άμεσο παραγωγό της, αλλά ιδιοποιείται από τον καπιταλιστή). Ως προς την πολιτική σημασία των προτάσεων του ΟΗΕ, το ερώτημα είναι: Τι ρεαλισμό μπορεί να διαθέτουν για τα συμφέροντα του κεφαλαίου;

Η απάντηση θα πρέπει να διερευνηθεί σε σχέση και με τις συγκλίσεις και αντιθέσεις στα πλαίσια των οικονομικο-πολιτικών Ενώσεων του διεθνούς ιμπεριαλιστικού συστήματος.

Η πρόσφατη συνάντηση των εφτά ισχυρότερων καπιταλιστικών οικονομιών και η ετήσια Σύνοδος του ΔΝΤ δεν κατέληξαν σε κανένα απολύτως κοινό μέτρο για την αντιμετώπιση της κρίσης. Ακόμη και αυτή η περίπτωση δανειοδότησης της Βραζιλίας μόνο ως ευχολόγιο εκφράστηκε.

Σημεία εκδήλωσης των αντιθέσεων των ηγετικών δυνάμεων του ιμπεριαλισμού αποτέλεσαν: Το ύψος των επιτοκίων, που για την ώρα αφήνει σε μια σχετική υπεροχή το γερμανικό μάρκο έναντι του δολαρίου. Ο τρόπος χρηματοδότησης του ΔΝΤ (ποιος δίνει τι) ή ενός Ταμείου αρωγής προς τις "αναδυόμενες" χώρες. Το ενδεχόμενο μιας κάποιας φορολόγησης των Hedge Funds, κάτι που "προστατεύει" τις τράπεζες της ΕΕ σε σχέση με τα αμερικανικά αμοιβαία κεφάλαια. Το ενδεχόμενο ορισμένων συναλλαγματικών ελέγχων από ορισμένα κράτη που οι οικονομίες τους βρίσκονται σε βαθιά κρίση.

Οι αναζητήσεις αυτές, καθώς και η αδυναμία να καταλήξουν, αποτελούν τις δυο όψεις του ιδίου νομίσματος: Από τη μια αναζήτηση κοινής πολιτικής για την εξασφάλιση του γενικού ταξικού συμφέροντος, τη "διάσωση" του καπιταλιστικού συστήματος, μέτρα παρέμβασης στον κύκλο της κρίσης μέσω των δυνατοτήτων που παρέχει η ανισομετρία στην ανάπτυξη του καπιταλισμού. Από την άλλη, εξασφάλιση του ταξικού συμφέροντος σε ένα συγκεκριμένο κράτος ή και διακρατική καπιταλιστική περιφερειακή ένωση έναντι άλλης, επομένως όξυνση των αντιθέσεων για το μοίρασμα των αγορών, ένταση των ανταγωνισμών για να κερδίσει ο ισχυρότερος περισσότερα ή και να χάσει λιγότερα.

Η Εκθεση του ΟΗΕ φέρει τη σφραγίδα αυτής της διαπάλης. Θα ισχυριζόμασταν μάλιστα ότι εκδηλώνει μια συγκυριακή συσπείρωση ασθενέστερων καπιταλιστικών οικονομιών με τη Μ. Βρετανία και γενικότερα συμφέροντα του κεφαλαίου στην ΕΕ, σε σχέση με τις ΗΠΑ.

Η παρακολούθηση των αντιθέσεων στην εξέλιξή τους έχει σημασία για το επαναστατικό εργατικό κίνημα, για την τακτική και στρατηγική του, την αξιοποίηση έγκαιρα κάθε ρήγματος στις δυνάμεις της διεθνούς χρηματιστικής ολιγαρχίας, ανάμεσα στα καπιταλιστικά κράτη, στα κέντρα του διεθνούς ιμπεριαλιστικού συστήματος (ΗΠΑ - ΕΕ - Ιαπωνία). Η αξιοποίηση κάθε τέτοιου ρήγματος, κάθε πρόβλεψης για όξυνση των αντιθέσεων, ώστε να επιταχυνθεί η διαδικασία ενότητας της εργατικής τάξης - σε εθνικό, περιφερειακό και διεθνές επίπεδο - να αναπτυχθεί η ταξική μαχητικότητά της, η ικανότητά της να συγκρούεται με τον ταξικό αντίπαλο, η ικανότητά της να συσπειρώνει σε αυτές τις συγκρούσεις και πρωτοπόρα τμήματα συμμάχων δυνάμεων.

Μόνο έτσι μπορεί και προετοιμάζεται και να αναπτύσσεται το εργατικό κίνημα, πρώτα απ' όλα το επαναστατικό κίνημα, ώστε να γίνει ικανό, στις κατάλληλες συνθήκες, να διεκδικήσει την κατάκτηση της εξουσίας.

Το όλο θέμα, σε εθνικό και διεθνές επίπεδο, είναι ζήτημα ενότητας επαναστατικής θεωρίας και πολιτικής πράξης, μέσα στις εργατικές μάζες, στα κινήματα και τα μέτωπα πάλης. Είναι θέμα σχέσης οικονομίας - πολιτικής για τη βαθύτερη κατανόηση και ερμηνεία των εξελίξεων του καπιταλισμού, την κατανόηση των αποχρώσεων και διαφορών στην άσκηση της αστικής πολιτικής διαχείρισης του συστήματος, ώστε να μην εγκλωβίζεται μεγάλο τμήμα του εργατικού κινήματος πότε στη μια πότε στην άλλη. Αυτή η πλευρά έχει επείγουσα σημασία για το ιδεολογικο-πολιτικό μέτωπο από τη σκοπιά των γενικών συμφερόντων της εργατικής τάξης, διεθνώς και στην Ελλάδα.

Ελένη ΜΠΕΛΛΟΥ

Μέχρι πριν από λίγους μήνες, η διαβόητη "παγκοσμιοποίηση της οικονομίας" είχε γίνει η "στάχτη στα μάτια" των εργατικών μαζών για να μην αντιδράσουν στις καπιταλιστικές αναδιαρθρώσεις που στοχεύουν να καταστήσουν σε διάφορες εθνικές και περιφερειακές αγορές την εργατική δύναμη φθηνότερη για το κεφάλαιο. Τώρα, καθώς εξελίσσεται η επιδείνωση της κρίσης, η αστική ερμηνεία της "παγκοσμιοποίησης" των οικονομιών γίνεται η βάση για τη θεωρητική εξήγηση της κρίσης