Αύγουστος, ο πυρπολητής...

Μια άλλη φωτιά πριν από σαράντα πέντε χρόνια, στις 13 Αυγούστου 1953 εξαφάνισε ό,τι είχε απομείνει όρθιο στην παλιά πόλη της Ζακύνθου από τον καταστροφικό σεισμό της προηγούμενης. Εμπρηστής τότε όχι κάποια ανθρωπόμορφα, αλλά ο φοβερός Εγκέλαδος: Ο πρώτος μεγάλος σεισμός είχε γίνει στις 12 του μήνα. Μέσα σε λίγα λεπτά η "καλλιτεχνική μητρόπολη του Ιονίου" σωριάστηκε σαν τραπουλόχαρτα. Οι πνευματικοί θησαυροί του νησιού των ποιητών εξαφανίστηκαν - οι περισσότεροι για πάντα. Η φωτιά που ακολούθησε έφερε την κόλαση στο παραδεισένιο νησί που οι ξένοι το ονόμασαν "Λουλούδι της Ανατολής" - "Φιόρο του Λεβάντε".

Δεν καταστράφηκαν μόνο τα ψηλά καμπαναριά, τα μακρόστενα καντούνια, οι πλακόστρωτοι δρόμοι, εικόνες που ήταν αριστουργήματα τέχνης, αρχεία πολύτιμα, βιβλιοθήκες, το Δημοτικό Θέατρο "Φώσκολος". Το ρήγμα που άνοιξε ο σεισμός και η φωτιά που πήρε τόσες ανθρώπινες ζωές, οριοθέτησαν μια καινούρια εποχή, αφήνοντας πίσω μια πολιτιστική καταστροφή. Γιατί η Ζάκυνθος, πατρίδα του Σολωμού (να θυμηθούμε και το φετινό έτος Σολωμού) είχε μακραίωνη παράδοση στο Θέατρο, στην ποίηση, και στη Μουσική, παράδοση που παρέμενε ζωντανή στα τραγούδια αλλά και στη συνείδηση των ανθρώπων του λαού...

Η παλιά Ζάκυνθος έμεινε μόνο στη μνήμη, "όμορφη ως είναι τ' όνειρο". Σήμερα ο τουρισμός έχει εισβάλει ανεξέλεγκτα στο νησί ,καταστρέφοντας φύση, αρχιτεκτονική κληρονομιά, οικολογικούς θησαυρούς, αλλά και την ανεκτίμητη παράδοση του ζακυνθινού λαού. Το κέρδος πρυτανεύει, η επιδίωξη οικονομικής και κοινωνικής ανόδου κυριαρχεί. Απομακρύνουν τη νεολαία σκόπιμα από τη γνώση της ιστορίας του νησιού. Ελάχιστοι νέοι γνωρίζουν και διδάσκονται την παράδοση του νησιού τους, τη λαϊκή και την έντεχνη, τα έργα των πνευματικών ανθρώπων που τη λάμπρυναν, αλλά και την ανώνυμη δημιουργία που μεταδιδόταν από γενιά σε γενιά...

Εθιμα, λαϊκό θέατρο, "ομιλίες", αρέκιες, παραδοσιακά όργανα, χοροί κατασκευή ζακυνθινών επίπλων, κέντημα, αργαλειός και τόσα άλλα θα χαθούν για πάντα αν δε διδαχτούν στους νέους, αν οι νέοι δεν αγαπήσουν την πολιτιστική κληρονομιά του νησιού τους. Ούτε θέατρο, ούτε μουσική μπορούν να επιβιώσουν, όταν δεν υπάρχει μέριμνα από την πολιτεία και όταν οι πνευματικοί άνθρωποι δεν ενεργοποιούνται.

Οι μέρες κόλασης που μεταμόρφωσαν το καταπράσινο νησί σε σωρούς μαύρων ερειπίων ενέπνευσαν όχι μόνο άντρες αλλά και γυναίκες ποιήτριες. Αξίζει μάλιστα να αναφερθεί ότι για τη σημαντική σύγχρονη Ζακυνθινή ποιήτρια Μάχη Μουζάκη η πρώτη ποιητική σύνθεση ήταν ένας θρήνος για τη Ζάκυνθο που χάθηκε για πάντα:

Τότε, όπως γράφει ο λογοτέχνης και φιλόλογος Διονύσης Σέρρας στον πρόλογο του βιβλίου του "Κείμενα για τη Μάχη Μουζάκη" τόμος Β (εκδόσεις "Σύγχρονη Εποχή") πρωτόριξε γόνιμα τον ποιητικό της σπόρο "στο χάσμα του σεισμού" της ιδιαίτερης πατρίδας της με τη λιγοσέλιδη σύνθεσή της "Η Ζάκυνθος μέσα στις φλόγες".

Πρόσφατα σε μια σύντομη επίσκεψή μας στο νησί γνωρίσαμε τον Διον. Σέρρα που ζει στη Ζάκυνθο και εργάζεται εκεί σαν εκπαιδευτικός. Λογοτέχνης και ερευνητής, είναι από τους ελάχιστους πνευματικούς ανθρώπους που μελετά συστηματικά την πολιτιστική της κληρονομιά και ακόμα από τους ελάχιστους που είχαν την πρωτοβουλία να μελετήσουν και να αναδείξουν έργα αξιόλογων ποιητριών. Μέσα από τα βιβλία του η νεολαία θα γνωρίσει πολλούς από τους πνευματικούς θησαυρούς του νησιού - αλλά επίσης και μέσα από τα "επτανησιακά φύλλα" του που συνεχίζουν την παράδοση του αξέχαστου λογοτέχνη και ερευνητή Ντίνου Κονόμου.

Διαβάζουμε, λοιπόν, κάποια αποσπάσματα από το ποίημα της Μάχης Μουζάκη:

Παντού καπνός, πέτρες, κλάμα. / Να το! / Ολόδροσο σαν την αυγή / που η συμφωνία της γης μας / δεν το φτάνει, / ένα τριαντάφυλλο μισάνοιχτο / στα ερείπια του σπιτιού μου / μου χαμογελά. /

Τ' άφησα εκεί με την τριανταφυλλιά / που νέο θ' ανθίζει καθ' αυγή. /

Σύμβολο / μέσα στα χαλάσματα / ζωής, χαράς και πνεύμα νέο / των παιδιών σου, / Νησί μου

(1953)

"Ρόγχος και ρόδο" 1985

(Από το βιβλίο "Η Ζάκυνθος στην ελληνική και ξένη ποίηση - Ανθολόγηση Διονύση Σέρρα, εκδόσεις "Οι φίλοι του Περίπλου")

Και σε ένα άλλο ποίημά της, με τίτλο "Ζακύνθου μεταμοσχεύσεις") 1982) διαβάζουμε:

ΜΕ ΤΟ ΣΕΙΣΜΟ / τα ερείπια, μορφές εξαϋλωσαν. / Η αλαζονεία / σε αφθονία τριγμών ταπεινώθηκε/

Ομως και μια άλλη σύγχρονη και πολύ αξιόλογη - Ζακυνθινή ποιήτρια, η Λούλα Βάλβη - Μυλωνά θρηνεί το χαμό της Ζακύνθου που γνώρισε:

Στείλαμε το χαμόγελό μας στη δημοσιά / την ώρα που άνοιγε η γη / τα σκοτεινά της πεζούλια/

Τη θάψαμε στα γρήγορα / με το βιαστικό παπά / φοβόμαστε τα σκυλιά που γυρνούσαν πεινασμένα. / Η Ζάκυνθος χόρευε τυλιγμένη / στη φωτιά. /

Πάνω στο κάρο / δε βρίσκαμε πού να κρύψουμε / τα χέρια μας. /

Ετσι, γυμνή μπήκα στο χωριό/ που γεννήθηκες. / Τη νύχτα τουρτούριζα / μοναχή με τα χέρια γιομάτα χώμα / και αίμα.

Τα όνειρα ζητούσαν / να σβήσουν τα σπαθιά τους / στο μέτωπό μου. /

Εμοιαζε με πηγάδι / που στέρεψε σε μια νύχτα/

Ενα πηγάδι στη μέση / του καπνού / γιομάτο απορία μπρος / στα διάπλατα του ουρανού/μάτια.

Από τη συλλογή της "Στα μονοπάτια του Κρίνου" ποίημα που διαβάσαμε στο βιβλίο του Διονύση Σέρρα "Η ποιητική διαδρομή της Λούλας Βάλβη - Μυλωνά" (Εκδόσεις "Περίπλους")

Γράφει ο Διονύσης Σέρρας: "Το ανθρώπινο (και το προσωπικό) στοιχείο έντονα κυριαρχεί εδώ, ο χώρος και η τότε κατάσταση φρίκης και πόνου προσδιορίζονται με ακρίβεια και ρεαλιστική "εικονογράφηση". Ο λυγμός μεταδίδεται συγκρατημένος, όλη η θανάσιμη ατμόσφαιρα (και μάλιστα για όσους έζησαν - κι επέζησαν - εκείνον τον Αύγουστο της στάχτης και των ερειπίων) προβάλλει με τις χαίνουσες πληγές της, την αγωνία του τρόμου, την ασφυξία της αβεβαιότητας και του άγνωστου μα και με τις απορίες, το πείσμα και το θαυμασμό για την αντοχή και την αντίδραση στη δύναμη της άρνησης και του θανάτου. Αλλο ελεγείο κι αυτό το ποίημα, μια μικρογραφία ανθρωπογεωγραφική και ιστορική λυρικά χαραγμένη με "χέρια γιομάτα χώμα / και αίμα" με αγάπη για τη ζωή, τον άνθρωπο και τη γενέθλια γη, με πίστη και όνειρα για το αύριο".

Ελάχιστοι άνθρωποι μέσα στην καταστροφή είχαν τη δύναμη αλλά και το θάρρος να σπεύσουν να διασώσουν ό,τι απόμεινε από τη μακραίωνη παράδοση της Ζακύνθου. Ανάμεσά τους η φιλόλογος Μαρία Καραμαλίκη. Πριν από μερικούς μήνες η Ενωση Ζακυνθίων της Αθήνας τίμησε την εκπαιδευτικό που τόσα πρόσφερε στην κοινωνική και πολιτιστική ζωή της ιδιαίτερης πατρίδας της, αλλά και ευρύτερα.

Για το έργο της μιλώντας ο Ιωάννης Βούλτσης, πρώην πρόεδρος της "Ενωσης" αναφέρθηκε στην πολύτιμη συμβολή της αμέσως μετά τους καταστροφικούς σεισμούς του 1953 για τη διάσωση των πνευματικών και πολιτιστικών θησαυρών της Ζακύνθου, ιδιαίτερα του συγγραφικού αρχείου του Διον. Σολωμού. Την ίδια εποχή η Μαρία Καραμαλίκη δούλεψε σκληρά για τη διανομή βοήθειας στους σεισμοπαθείς, στην οργάνωση συσσιτίων και στους καταυλισμούς που δημιουργήθηκαν...

(Η Μαρία Καραμαλίκη εργάστηκε σαν καθηγήτρια φιλόλογος στην ιδιωτική εκπαίδευση και συνέβαλε ενεργητικά ώστε να θεσμοθετηθεί το δικαίωμα των εργαζομένων σε ιδιωτικά εκπαιδευτήρια να μεταπηδούν απ' ευθείας, στη δημόσια εκπαίδευση και να συνυπολογίζεται ο εργάσιμος χρόνος τους. Σήμερα είναι επίτιμη πρόεδρος της Ομοσπονδίας Ιδιωτικών εκπαιδευτικών και ζει στη Ζάκυνθο).

Εκείνες τις φοβερές μέρες και νύχτες του σεισμού εκατοντάδες πολιτικοί κρατούμενοι ζούσαν το δικό τους δράμα μέσα στα κελιά. Η φοβερή φυλακή του νησιού δίπλα στη θάλασσα, με τοίχους που είχαν πάνω από ένα μέτρο πάχος είχε ραγίσει και κατέρρεε, αλλά κανείς δεν ενδιαφερόταν για την τύχη τους. Αρχισαν να φωνάζουν "Ανοίξτε μας να βγούμε".

Πολιτικός κρατούμενος ο ίδιος, ο αξέχαστος Μίμης (Δημήτρης) Λογαράς ο σεμνός αγωνιστής και για χρόνια πρόεδρος της Ενωσης Ζακυνθίων, μας είχε διηγηθεί το μαρτύριο των φυλακισμένων:

"Δεν είχαμε ούτε νερό ούτε φαϊ, κανείς δεν ενδιαφερόταν για μας, ό,τι είχαμε εμείς εκείνη την ώρα.

Στην αρχή φωνάζαμε όλοι μαζί για να ακουστούμε, μετά όταν είδαμε ότι δεν υπάρχει παρέμβαση καμιά, πήραμε την απόφαση να φωνάζουμε ορισμένοι εναλλασσόμενα, με χωνιά (δεν είχαμε βέβαια χωνιά, παίρνεις ένα χαρτόνι, ένα χαρτί και φτιάχνεις το χωνί). Αλλά ποιος να μαςακούσει απ' τον κόσμο απ' έξω που ήταν αλλόφρων. Αλλοι έτρεχαν, άλλοι φώναζαν, άλλοι θρηνούσαν, οι κραυγές έφταναν μέχρι εμάς και αγωνιούσαμε για τους δικούς μας... Κλάματα γυναικών ακούγονταν παντού.

... Τέλος πάντων, κάποιοι και κάποιες ενδιαφέρθηκαν απ' έξω για τους δικούς τους που ήταν φυλακισμένοι, τρέξανε να δουν τι γίνονται. Αναγκάστηκε λοιπόν να έρθει εισαγγελέας. Ο διευθυντής της φυλακής, ο Μπαλάφας είχε εξαφανιστεί... Μετά τον πρώτο σεισμό ήταν μόνο ένας αρχιφύλακας, Κεφαλονίτης, ο Δρακονταειδής, άλλο κουμάσι!

Καθώς είχαμε σταματήσει να φωνάζουμε όλοι μαζί, αλλά φώναζαν μόνο ορισμένοι, αυτός, νομίζοντας ότι έχουμε σκοτωθεί όλοι μέσα, στη διάρκεια του δεύτερου σεισμού λέει στον εισαγγελέα που ήρθε: "Πέντε - έξι παλιόσκυλα έχουν μείνει μονάχα μέσα". Κι όταν μας είδε αναπήδησε: "Μπα, όλοι εδώ είναι", νιώθαμε σαν κλεισμένοι στη φάκα, ότι θα θαφτούμε ζωντανοί, ότι η φυλακή θα γίνει ο τάφος μας.

Ενα μέτρο χοντρός ο τοίχος κι έπεσε. Αν έπεφτε στο κεφάλι σου δεν υπήρχε περίπτωση να επιζήσεις... Ενας φύλακας στο μεσιανό κτίριο πλακώθηκε κι εμείς τον ξεπλακώσαμε, είχε σπάσει το πόδι του. Εμείς τρέξαμε μέσα σ' αυτή τη φασαρία και τον βγάλαμε, ούτε γι' αυτόν δε φρόντισαν... Κάποιον που αποπειράθηκε να βγει από τα χαλάσματα από την πλευρά των ποινικών τον πυροβόλησαν και τον τραυμάτισαν στο λαιμό. Δε σκοτώθηκε όμως κανείς...

... Τέλος πάντων, μετά το μεγάλο σεισμό της επόμενης μας βγάλανε έξω το απόγευμα και μας συγκέντρωσαν σ' ένα πλάτωμα δίπλα από τη φυλακή. Και μάλιστα παραλίγο να σκοτώσουν ένα φύλακα, το Ρηγάτο τον Τάση - τον θεωρούσαν ότι ήταν φίλα διακείμενος προς εμάς γιατί υπέδειξε το πλάτωμα αυτό που ήταν κοντά στο σπίτι του.

Πήγε να τον σκοτώσει ένας αξιωματικός της χωροφυλακής και τον εγλίτωσε ένας υπονωματάρχης που έπεσε επάνω του και αστόχησε η σφαίρα.

Είμαστε τότε διακόσιοι πενήντα πολιτικοί κρατούμενοι και μόνο 25 - 30 ποινικοί. Το βράδυ με βάρκες μας βάλανε σ' ένα καϊκι και μας κράτησαν ανοιχτά από τις ακτές. Ασφαλώς φρουρούμενους μέσα από τις βάρκες αγναντεύαμε την ακτή... Βλέπαμε γκρεμισμένα σπίτια, κουρνιαχτό... Η μέρα είχε γίνει νύχτα γιατί ήδη είχε πιάσει φωτιά, η φωτιά που συμπλήρωσε το έργο της βιβλικής καταστροφής. Κραυγές σηκωνόντουσαν μέσα από την πολιτεία, κραυγές απόγνωσης...

Η φωτιά άρχισε από εκεί που είναι σήμερα το Πνευματικό Κέντρο, από τότε θέατρο Φώσκολου... (σ. σ. από τότε δεν ξαναχτίστηκε) από εκείνη την περιοχή... Είδαμε την πόλη σωριασμένη σε χαλάσματα, σε ερείπια. Εικόνα φοβερή, οδυνηρό θέαμα ιδιαίτερα για τους Ζακυνθινούς κρατούμενους. Ακουγες την οχλαγωγή, τους θρήνους των κατοίκων που γκρεμίστηκε το σπίτι τους... Γιατί η φωτιά δεν είχε φτάσει ακόμη πολύ μέσα... ύστερα προχώρησε... Η Ζάκυνθος καιγόταν μέρες ολόκληρες. Εμείς τη βλέπαμε τη φωτιά και μέσα στη νύχτα ο χαλασμός φάνταζε σαν κόλαση...

Το μεγαλύτερο μέρος των φυλακών της Ζακύνθου γκρεμίστηκε με το σεισμό... Ολα μετά ισοπεδώθηκαν. Η φυλακή εξαφανίστηκε... ".

Επιμέλεια:

ΑλίκηΞΕΝΟΥ - ΒΕΝΑΡΔΟΥ