Σπουδαία έργα λαϊκών μαστόρων, οι παραδοσιακές κρήνες (βρύσες), αποτελούν σημαντικά δείγματα της αρχιτεκτονικής μας κληρονομιάς. Κρυόβρυση, σωληνάρι, κρήνη, βρυσούλα, κρυοπηγή, βρύση, είναι μερικές από τις ονομασίες που έδινε ο λαός στα κτίσματα αυτά με την τόση ομορφιά, χρησιμότητα και μεγαλοπρέπεια. Σήμερα, ελάχιστες, δυστυχώς, έχουν διασωθεί από το καταστροφικό έργο που άρχισε, όταν ο πολιτισμός έφερε το νερό μέσα στα σπίτια μας. Κι αυτές, βουβές, χορταριασμένες.

Το 1982 κυκλοφόρησε για πρώτη φορά, ένα βιβλίο - λεύκωμα με σχέδια από τις τριάντα πιο αξιόλογες κρήνες - βρύσες που σώθηκαν στην περιοχή των Σερρών, μετά τη μαζική ανοικοδόμηση. Δώδεκα χρόνια μετά, κυκλοφόρησε ένα άλλο λεύκωμα από μεταξοτυπίες, με θέμα τις παλιές κρήνες των Σερρών, έργα του ζωγράφου Χριστόφορου Μελλίδη.Μια σημαντική προσπάθεια για τη μελέτη και τη διάσωση της παραδοσιακής βρύσης, από έναν εικαστικό μας δημιουργό, ο οποίος, αρκετά χρόνια τώρα, εργάζεται με αφοσίωση στη συστηματική απεικόνιση κάθε εικαστικού στοιχείου της ιστορικής παράδοσης των Σερρών. Από τις μαρμάρινες κρήνες της πόλης, έως τα νεοκλασικά αρχοντόσπιτα των Σερρών, που, δυστυχώς, ούτε η ανακήρυξή τους σε διατηρητέα θα μπορέσει να διασώσει.

Οπως αναφέρει ο Χρ. Μελλίδης "βρύσες υπήρχαν συνήθως στην πλατεία κάθε χωριού, δίπλα στον πλάτανο, μάρτυρες όλων των φάσεων της νεότερης ιστορίας μας. Για τους παλαιότερους η βρύση ήταν τόπος συναντήσεων. Πολλά ήθη και έθιμα του λαού, συνδέονται άμεσα με τη βρύση, που εξυμνείται ιδιαίτερα σε πολλά δημοτικά τραγούδια.Μετά το κτίσιμο κάθε βρύσης, υπήρχε εντοιχισμένη η χρονολογία κατασκευής της, κάτω ακριβώς η θέση για το κύπελλο και απαραίτητο συμπλήρωμα η πέτρινη γούρνα. Υπήρχαν ειδικοί λαϊκοί μαστόροι, με γνωστότερους αυτούς της Δυτικής Μακεδονίας, που με πέτρα και μάρμαρο δημιουργούσαν τα αξιόλογα αυτά έργα της αρχιτεκτονικής μας κληρονομιάς. Την περίοδο της τουρκοκρατίας, στην κρυόβρυση του βουνού ξεδιψούσαν στήνοντας μετά το χορό οι αρματολοί και κλέφτες της εποχής".

Οι παραδοσιακές βρύσες των Σερρών, ξεκινούν από τον ελληνικό μεσαίωνα και φτάνουν μέχρι τις αρχές του αιώνα μας.Οπως αναφέρει ο Τούρκος περιηγητής Ελβιά Τσελέμπι στο βιβλίο του "Ταξίδια στην Ελλάδα",τον 17ο αιώνα υπήρχαν στην πόλη των Σερρών επτακόσιες δέκα κρήνες, που έδιναν άφθονο, δροσερό νερό στους κατοίκους της πόλης. Μετά τον εμπρησμό της πόλης το 1913, όταν 4.000 σπίτια και 1.000 καταστήματα κάηκαν, καταστράφηκαν με τον καθαρισμό των ερειπίων και τη χάραξη νέων δρόμων, δεκάδες περίτεχνες βρύσες. Και όσες διασώθηκαν μέχρι τη δεκαετία του 1960, που άρχισε η εισβολή του τσιμέντου και στις Σέρρες, χάθηκαν κι αυτές μαζί με τα τελευταία παραδοσιακά σπίτια της περιοχής.

"Στην πόλη των Σερρών υπήρχαν παλαιότερα πολλές κτισμένες επιβλητικές βρύσες. Κυρίως στα προαύλια των παλιών Σερραϊκών εκκλησιών, με λαμπρότερα δείγματα, τη βρύση των Αγίων Θεοδώρων - που αναστηλώθηκε το 1938 από τον αρχιτέκτονα Ορλάνδο - και τη βρύση του Αγίου Συμεών,συναρμολογημένη το 1937 με μαρμάρινα κομμάτια από παλαιότερες βρύσες. Συνοικίες με αξιόλογες βρύσες ανατολικής μορφής ήταν το Ιμαρέτ,τα Τσερκέζικα και τα Σφαγεία".

"Από την ευρύτερη περιοχή των Σερρών, τις σπουδαιότερες κρήνες διαθέτει το μοναστήρι του Ιωάννη Προδρόμου,του 13ου αιώνα. Η αριστουργηματική μαρμάρινη βρύση στην είσοδο της μονής με τη λεοντοκεφαλή του 1857, είναι μοναδικό εύρημα. Οι βρύσες στο προαύλιο είναι οι παλαιότερες βρύσες του νομού, με χρονολογία 1642.Χωριό με τις περισσότερες σωζόμενες βρύσες είναι το Αγιο Πνεύμα,στους πρόποδες του Μενοίκιου όρους, με δέκα τουλάχιστον βρύσες του 18ου και 19ου αιώνα. Μάλιστα, σε μοναστήρι του χωριού, υπάρχει βρύση με εντοιχισμένη ανάγλυφη πλάκα ρωμαϊκής εποχής. Οι παραδοσιακές αυτές πέτρινες βρύσες, αναπαλαιώθηκαν και αποτελούν κόσμημα για την περιοχή".

"Επίσης, στους πρόποδες του Κερδυλίου όρους, στο χωριό Αηδονοχώρι,υπάρχουν τέσσερις επιβλητικές βρύσες του 18ου αιώνα. Πρέπει σύντομα να κριθούν διατηρητέες, πριν καλυφθούν και αυτές με τσιμέντο, όπως συνέβη σε δεκάδες άλλες παραδοσιακές βρύσες, που υπήρχαν στις πλατείες όλων των κοινοτήτων της περιοχής".

ΗΛΙΑΝΑ ΜΟΡΤΟΓΛΟΥ