"Βότσεκ" στο Μέγαρο Μουσικής

Θα το σημειώσουμε εξαρχής. Το ανέβασμα της όπερας του Αλμπαν Μπεργκ "Βότσεκ" στο Μέγαρο Μουσικής ήταν ένα καλλιτεχνικό γεγονός μεγάλου μεγέθους. Ενα καλλιτεχνικό γεγονός, όμως, του οποίου αποδέκτης υπήρξε το λίγο - πολύ σταθεροποιούμενο και μονιμοποιούμενο, σύμφωνα με τη διαμορφωμένη για επαφιοντες και οικονομικά εύπορους "φύση" του ΜΜ, κοινό, ενώ ο φυσικός αποδέκτης του έπρεπε να είναι το πλατύ λαϊκό κοινό, αφού φύσει και θέσει και το πρωτότυπο έργο του Μπίχνερ και η όπερα του Μπεργκ, κυρίως, στο λαό αφορούν και απευθύνονται με το περιεχόμενο και με τη μορφή τους. Παράδοση σ' έναν καλλιτεχνικό οργανισμό (θεατρικό, μουσικό, λυρικό) "οικοδομείται" μόνο με την ανάπτυξη της σχέσης του με το πλατύ κοινό (μέσω και του ρεπερτορίου) και με ένα ρεπερτόριο, που θα περιλαμβάνει εκτός από νέες παραγωγές και επαναλήψεις επίλεκτων, παλαιότερων παραγωγών του. Η επισήμανση αυτή (παρότι προσκρούει στη διαφορετικά προσανατολισμένη και διαμορφωμένη αντίληψη των διευθυνόντων το ΜΜ), γίνεται για να υπογραμμίσει πόσο κρίμα είναι που ο φυσικός αποδέκτης της δε θα δει, έστω στο μέλλον, την αριστουργηματική - σε μορφή και περιεχόμενο - όπερα του Μπεργκ, στην εξίσου αριστουργηματική (μουσικά, σκηνοθετικά - σκηνογραφικά, ερμηνευτικά) παρουσίασή της στο ΜΜ.

Ο Μπεργκ, κουβαλώντας πικρές προσωπικές εμπειρίες από τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο, "συμμέτοχος" στο αντιπολεμικό πνεύμα και τον κοινωνικό προβληματισμό της προοδευτικής διανόησης την εποχή του Μεσοπολέμου και στις αισθητικές αναζητήσεις της για να εκφράσει αυτό τον προβληματισμό της, μέσα από νέους τρόπους καλλιτεχνικής έκφρασης, περιεχομένου - μορφής, πρωτοπόρος ο ίδιος στον τομέα της μουσικής και της όπερας, "θεμελίωσε" το αίτημα για μια ριζοσπαστική τομή στη μορφή και το περιεχόμενο της όπερας στον αιώνα μας. Το θεμελίωσε και το ανύψωσε ως "αξίωμα" της πιο προοδευτικής δημιουργίας της εποχής του, με την όπερά του "Βότσεκ" (1927-'28), χρησιμοποιώντας δεκαπέντε (από τις 26) σκηνές του επαναστατικού για την εποχή του έργου του Μπίχνερ "Βόιτσεκ" (όπως είναι ο τίτλος του πρωτοτύπου, 1836-'37). Ο Μπεργκ, τόσο πίστευε στην ποιητική, αλλά και κοινωνική αξία της καταγγελίας του Μπίχνερ για τα κοινωνικά αίτια και τους υπαίτιους που δημιουργούν δύστυχα πλάσματα σαν τον στρατιωτικό κουρέα Βόιτσεκ, που δεν έκανε δικό του λιμπρέτο. Κράτησε το πρωτότυπο κείμενο, υλοποιώντας αυτό που διατύπωσε ο Μπρεχτ, την ίδια εποχή και ως "ιστορικοποίηση" και με τον προβληματισμό του για μια μορφή αντι-όπερας ως "λογοτεχνοποίηση" της όπερας, εννοώντας την αντικατάσταση του "παρασταινόμενου" με το "διατυπωνόμενο", ώστε ο θεατής, αποστασιοποιημένος, να σκέφτεται υπεράνω της ροής του μύθου και των προσώπων. Ο Μπεργκ υπηρέτησε με τη μουσική του το έργο και το μήνυμα του Μπίχνερ, δεν υπηρετήθηκε η μουσική του απ' αυτό. Η μουσική του "ανασαίνει", "μιλά", "σωπαίνει", "εκρήγνυται", ακολουθώντας το κείμενο και τη μουσική που πηγάζει απ' αυτό. Μια μουσική καταγγελία για την κοινωνική αδικία, την κάθε είδους εκμετάλλευση και την εξαθλίωση των φτωχών και καταφρονεμένων.

Την όπερα του Μπεργκ δε θα μπορούσε να τη δει κανείς "ξένη", μακρινή από την μπρεχτική αντίληψη. Δεν μπορεί να μη διακρίνει και αναδείξει τις μεγάλες ιδεολογικές και αισθητικές συγγένειές τους. Διαφορετικά, θα ήταν καλλιτεχνικά "τυφλός", ή σκόπιμα αρνητής και διαστρεβλωτής του έργου του Μπεργκ.

Αν σημειώσαμε εξαρχής το μέγεθος του καλλιτεχνικού γεγονότος, είναι, όχι μόνο για την επιλογή αυτού του μεγάλου και πρωτοπόρου - και σήμερα στην υπόθεση της όπερας - μουσικού δημιουργήματος, αλλά και για την αντίστοιχης με αυτό αξίας ερμηνεία του. Μουσικά, με την έξοχη (πρώην ανατολικογερμανική)Συμφωνική Ορχήστρα Βερολίνου, με μαέστρο τον Μίκαελ Σάινβαντ,τη συμμετοχή των άψογα διδαγμένων χορωδιών της Ραδιοφωνίας του Βερολίνου και της παιδικής της Γερμανικής Σχολής Αθηνών. Εικαστικά, με το υπέροχα αφαιρετικό, εκπληκτικής σύλληψης (σύλληψη, που προσιδιάζει στην μπρεχτική ερμηνευτική αντίληψη) σκηνικό, που σχεδίασε ο σκηνοθέτης Γκεόργκ Ρόοτερινγκ, με τη συνεργασία του Ούβε Μπέλτσνερ (ο οποίος το φώτισε θαυμαστά). Ενδυματολογικά, με τα συμβολιστικά αρμόζοντα κοστούμια του Δαμιανού Ζαρίφη.Σκηνοθετικά, με τη δυναμική ιδεολογικά και αισθητικά εύγλωττη, συνειδητά μπρεχτικής αντίληψης διδασκαλία του Γκεόργκ Ρόοτερινγκ.Μια σκηνοθετική διδασκαλία, που θα μας μας μείνει αλησμόνητη. Ερμηνευτικά, με εξαίρετους ηθοποιούς - τραγουδιστές, που μορφοποίησαν τα σύμβολα - ρόλους. Θαύμα ερμηνευτικό ήταν ο "λοχαγός" του Ούντο Χόλντορφ.Σπουδαίες ερμηνείες θεατρικά και τραγουδιστικά ήταν και των Ρούντολφ Ματσόλα, Μπόντο Μπρίνκμαν, Βόλφγκανγκ Φάσλερ, Ναντίν Σεκούντε, Ντόναλντ Κάας, Φερντινάντ Ζάιλερ.Πρέπει να σημειωθεί η αξιόλογη ερμηνευτική παρουσία των Ελλήνων καλλιτεχνών Τάσου Γέρου, Παναγιώτη Αθανασόπουλου, Τάση Χριστογιαννόπουλου, Μαρίνας Φιδέλη.

"Η αγριόπαπια" στο "Εμπρός"

Συχνά, απορούν όσοι έχουν περιορισμένη γνώση της δραματουργίας του Ιψεν,που ελκύει τόσο τον κόσμο του θεάτρου στη δύση του 20ού αιώνα και κυριαρχεί σε ορισμένες περιόδους (όπως στη φετινή, που παίζονται πέντε έργα του). Η ρεπερτοριακή παρουσία του Ιψεν στο θέατρό μας δεν εξηγείται μόνο με τη δραματουργική εμβέλεια, αυτή καθ' αυτή, των έργων του. Η τελειότητα της μυθοπλασίας του, η ψυχογραφική του δεινότητα στην "οικοδόμηση" των χαρακτήρων, η ποίηση της ρεαλιστικής γλώσσας του, ο φιλοσοφικός στοχασμός του για την πορεία της ανθρώπινης ύπαρξης, έχουν απασχολήσει πολλές αναλύσεις της δραματουργίας του. Τα στοιχεία που πρέπει να επισημανθούν - και σαν εξήγηση της δύναμης του ιψενικού έργου στην εποχή μας - είναι η βαθύτατα κοινωνική βάση, πάνω στην οποία ο Ιψεν συνειδητά "έχτισε" την πρωτοπόρα, βαθύτατα προοδευτική, δραματουργία του. Η τολμηρή, διαλεκτικής αντίληψης, κριτική του για την αστική τάξη της εποχής του και το, εκτεινόμενο σ' όλη την κοινωνική πυραμίδα, καθεστώς εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο. Η καταγγελία του για τις δραματικές συνέπειες των κυνικά επιβαλλόμενων συμφερόντων της άρχουσας τάξης, όχι μόνο σε βάρος των εκμεταλλευόμενων λαϊκών τάξεων, αλλά και της φύσης. Η προφητεία του για την καταστροφή του περιβάλλοντος, από τα αχόρταγα συμφέροντα της οικονομικής ολιγαρχίας.

Είναι για όλους αυτούς τους λόγους, που το έργο του Ιψεν παραμένει κοινωνικά επίκαιρο. Δραματικά σύγχρονο, αφού η σύγχρονη αστική κοινωνία έγινε σκληρότερη και ο ταξικά αδύναμος άνθρωπος πληρώνει πολύ ακριβά τις επιλογές των ταξικά ισχυρών και με την καταστροφή του περιβάλλοντος.

Ολες οι προαναφερόμενες αρετές - μορφής και περιεχομένου - της ιψενικής δραματουργίας αντανακλώνται στην "Αγριόπαπια" (1884). Ενα από τα λιγότερα παιζόμενα έργα του, που ανεβάστηκε φέτος από το θίασο "Μορφές" στο θέατρο "Εμπρός",σε μια παράσταση υψηλού καλλιτεχνικού ήθους, υποδειγματικής - αισθητικά και κοινωνικά - "ανάγνωσης", από τις καλύτερες της χειμερινής περιόδου, που αξίζει από κάθε άποψη την ανταπόκριση του θεατρόφιλου κοινού.

Μια "ανάγνωση", που θεμελιώνεται στην ανεπιτήδευτη, ρεαλιστική φυσικότητα, ευαισθησία, αλλά και κυριολεκτικότητα της μετάφρασης (Νίκος Καραναστάσης)."Εικονογραφείται" κοινωνιολογικά με το έξοχο σκηνικό και τα κοστούμια (Λιλή Κεντάκα) και τους ευέλικτους φωτισμούς (Ανδρέας Σινάνος). "Χρωματίζεται" με το ατμοσφαιρικό κλίμα και τις χαμηλόφωνες εντάσεις της μουσικής (Νίκος Κυπουργός) και των υπονοηματικών ήχων (Δημήτρης Ιατρόπουλος). Ολοι οι παραπάνω συντελεστές, όπως και οι ηθοποιοί, καθοδηγημένοι από τον σκηνοθέτηΤάσο Μπαντή, με ευαισθησία και μέτρο, λεπτομερειακή εμβάθυνση και επεξεργασία του έργου και των προσώπων, και με καθάρια και γερά χτισμένη ιδεολογο-αισθητική άποψη, συνθέτουν κλιμακωτά τη δραματική πορεία της φτωχής οικογένειας Εκνταλ και οριοθετούν, σαφέστατα, τα κοινωνικά αίτια του πολλαπλού οικογενειακού δράματός της. Ενα δράμα, οφειλόμενο στις ταξικές επιδιώξεις και τα οικονομικά συμφέροντα του μεγαλέμπορα και ιδιοκτήτη ορυχείου Βέρλε, που - καταστρέφοντας και την ισορροπία της φύσης - εκμεταλλεύεται και "σκοτώνει" ανθρώπινες ψυχές, την ίδια την αγνότητα, την ελευθερία, την αξιοπρέπεια και το δικαίωμα του ανθρώπου να ορίζει τη ζωή του. Ενα δράμα ψυχολογικό σε πρώτη ανάγνωση, βαθύτερα όμως κοινωνικό, γι' αυτό και τόσο ζωντανό και επίκαιρο.

Η όμορφη αυτή παράσταση προσφέρει και καλές ερμηνείες, με κυρίαρχες: ΤουΔημήτρη Καταλειφού,στον τρυφερό, αφελή, εξαπατημένο, Γιάναρ Εκνταλ. ΤουΓιώργου Μοσχίδη στον πληγωμένο, αποκομμένο από τη φύση, κλεισμένο στον κόσμο του γερο - Εκνταλκ. Της Ράνιας Οικονομίδου,που με ευαισθησία, αλλά και κριτική αντίληψη, υποδύεται την Γκίνα Εκνταλ - το διπλό θύμα της εκμετάλλευσης (ο Ιψεν καταγγέλλει τη διπλή εκμετάλλευση της φτωχής γυναίκας). Σημαντική ερμηνευτική δουλιά, με εσωτερικότητα και έλεγχο των μέσων της, έκανε η νέα ηθοποιός Ιωάννα Παγιατάκη.Ο Αρης Λεμπεσόπουλος, με τον ενδιαφέροντα (αλλά όλο και μανιεριζόμενο) υποκριτικό "κώδικά" του (έκφρασης προσώπου, παύσεων, χειρονομιών, στάσεων του κορμιού, ιδιότυπων τονισμών του λόγου), είναι μια ακόμη ελκυστική ερμηνεία. Αξιόλογες ερμηνείες είναι και των Στάθη Κακκαβά, Νινή Βοσνιάκου, Ηλία Πετρόπουλου, Χρήστου Νάστου, Δημήτρη Κουτρουβιδέα.

ΘΥΜΕΛΗ