Η «Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης» θεσμοθετήθηκε το 1985 μετά από πρόταση της τότε υπουργού Πολιτισμού, Μελίνας Μερκούρη, με αρχικό τίτλο «Ευρωπαϊκή Πολιτιστική Πόλη». Μεταξύ των στόχων ήταν να «ανοίξουν στο ευρωπαϊκό κοινό ορισμένες πολιτιστικές πλευρές της συγκεκριμένης πόλης, περιοχής ή χώρας» με εκδηλώσεις που είχαν διάρκεια ένα χρόνο.

Αν και εξαρχής υπονοούνταν οι κυρίαρχες «πολιτιστικές πλευρές», δηλαδή οι «αξίες» της τότε ΕΟΚ, ωστόσο θα περνούσαν μερικά ακόμη χρόνια για να «αναβαθμιστεί» ο θεσμός σε ένα από τα «εργαλεία» ιδεολογικής χειραγώγησης των λαών της Ευρώπης, ακολουθώντας τις οργανωτικές «μεταλλάξεις» της ιμπεριαλιστικής Ενωσης, οι οποίες, με τη σειρά τους, αντανακλούν τις κάθε φορά προτεραιότητες του κεφαλαίου.

Ετσι το 1999 η «Ευρωπαϊκή Πολιτιστική Πόλη» μετονομάστηκε σε «Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης» (η ΕΟΚ είχε ήδη «βαφτιστεί» Ευρωπαϊκή Ενωση). Μέχρι και τότε ο θεσμός λειτουργούσε σε διακυβερνητική βάση, δηλαδή τα κράτη - μέλη επέλεγαν ομόφωνα τις Πολιτιστικές Πρωτεύουσες. Από τότε όμως η επιλογή γίνεται από επιτροπή, η οποία λαμβάνει υπόψη την άποψη άλλης κριτικής επιτροπής «εμπειρογνωμόνων».

Το καλοκαίρι του 2005 τέθηκαν οι βάσεις για ακόμη πιο ασφυκτικό ιδεολογικό - πολιτικό πλαίσιο, από το υπάρχον ήδη αντιδραστικό, για τις «Πολιτιστικές Πρωτεύουσες». H Ευρωπαϊκή Επιτροπή «πρότεινε» νέα διαδικασία επιλογής των Πολιτιστικών Πρωτευουσών με «σαφέστερα» κριτήρια, αυξάνοντας την «έμφαση σε μια ευρωπαϊκή διάσταση» του θεσμού. Δηλαδή, στην ικανοποίηση της ευρωπαϊκής κεφαλαιοκρατικής επιταγής για «ενιαία ευρωπαϊκή ταυτότητα».

Ο νέος κανονισμός ενισχύει το «ανταγωνιστικό στοιχείο της διαδικασίας επιλογής» μεταξύ των πόλεων (σ.σ. ποιος θα είναι περισσότερο «ευρωπαϊστής») και «αυξάνει το ρόλο της επιτροπής επιλογής». Προτείνεται μια «μεικτή» επιτροπή επιλογής που θα αποτελείται από τους «εμπειρογνώμονες» της ΕΕ και από τα ενδιαφερόμενα κράτη - μέλη. Συστήνεται και μια «ευρωπαϊκή ελεγκτική επιτροπή» που θα αποτελείται αποκλειστικά από τους «εμπειρογνώμονες» της ΕΕ και θα παρέχει στις πόλεις «την υποστήριξη και την καθοδήγηση» για τη διαμόρφωση του προγράμματός τους, έτσι ώστε να «εξασφαλίζεται» η «ευρωπαϊκή προστιθέμενη αξία του». Θα υπάρχει, μάλιστα, και βραβείο αν η πόλη ικανοποιήσει αυτά τα βασικά κριτήρια.

Για να «τσιμπήσουν» ακόμη περισσότερο οι πόλεις, η Επιτροπή λέει ότι «θα επέτρεπε μέχρι έναν τριπλασιασμό της κοινοτικής οικονομικής συμβολής». Η «πρόταση» θα τεθεί σε ισχύ από το 2007. Δηλαδή, οι πρώτες πόλεις που θα επιλεγούν με τη νέα διαδικασία θα υλοποιήσουν το θεσμό το 2013.