Πέρασαν 33 χρόνια από τη Συνδιάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για το περιβάλλον που πραγματοποιήθηκε στη Στοκχόλμη, όπου ιδρύθηκε το Περιβαλλοντικό Πρόγραμμα του ΟΗΕ. Αφορμή, ο διεθνής προβληματισμός και η ανάδυση της αναγκαιότητας δράσεων για την αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών προβλημάτων, τα οποία κάτω από την πίεση του οικολογικού κινήματος και κυρίως τις επιστημονικές ανακοινώσεις έπαιρναν τεράστια δημοσιότητα από τα ΜΜΕ. Η ανησυχία της κοινής γνώμης και το ενδιαφέρον των πολιτών σ' όλες τις πλευρές του πλανήτη πίεζαν τις κυβερνήσεις και τους διεθνείς οργανισμούς για τη λήψη μέτρων, γιατί έγινε κατανοητό ότι το μέλλον του πλανήτη είναι αβέβαιο αν δε γίνει κάτι. Η Παιδεία, και πιο συγκεκριμένα η τυπική εκπαίδευση, δεν μπορούσε απλά να παρακολουθεί τα όσα συνέβαιναν, με αποτέλεσμα το 1977 στην Τιφλίδα της πρώην Σοβιετικής Ενωσης να πραγματοποιηθεί Διεθνής Διάσκεψη για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση (ΠΕ) με τη συμμετοχή πολλών χωρών.

Από πολλούς, κι όχι άδικα, θεωρείται η σημαντικότερη, με δεδομένο ότι για πρώτη φορά συναποφασίστηκαν οι στόχοι, οι σκοποί και το περιεχόμενο της ΠΕ και οι μεθοδολογικές προσεγγίσεις για την επίτευξη των στόχων που τέθηκαν. Στο διάστημα που μεσολάβησε, πραγματοποιήθηκαν δεκάδες διασκέψεις και συνέδρια, ενώ παράλληλα στο χώρο του σχολείου εκπαιδευτικοί και μαθητές υλοποιούν Προγράμματα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης (ΠΠΕ), τα οποία δεν περιορίζονται στην παροχή γνώσης, αλλά κυρίως στην αλλαγή στάσεων και συμπεριφορών και μακροπρόθεσμα στη δημιουργία πολιτών κριτικά σκεπτόμενων με άμεση εμπλοκή στην επίλυση τοπικών προβλημάτων και την υπεράσπιση του περιβάλλοντος. Φυσικά, όλα αυτά με πολλές δυσκολίες και αδυναμίες που συχνά οδηγούν σε αντίθετα από τα επιθυμητά αποτελέσματα. Στο χώρο της έρευνας, η ΠΕ γνωρίζει μια πρωτόγνωρη άνθηση και με δεδομένη την αναγκαιότητα της διεπιστημονικής προσέγγισης των εν λόγω ζητημάτων πολλοί επιστήμονες απεκδύονται το μανδύα του «ειδικού», συνεργάζονται με συναδέλφους τους άλλων ειδικοτήτων, αφού πλέον αποτελεί κοινό τόπο ότι η εμπλοκή των κοινωνικών επιστημών (οικονομία, κοινωνιολογία, ψυχολογία κτλ.) είναι εξίσου απαραίτητη με τις θετικές επιστήμες (φυσική, χημεία, βιολογία, οικολογία κτλ.). Οι παιδαγωγικές επιστήμες καλούνται πλέον να προσανατολιστούν στην καλλιέργεια δεξιοτήτων που να καθιστούν ικανούς τους μαθητές να αντιλαμβάνονται την πολυπλοκότητα των οικολογικών προβλημάτων, να αποκτούν αξίες και πεποιθήσεις φιλοπεριβαλλοντικές και αποδομώντας τον ατομικισμό και την προσωπική ευδαιμονία να είναι σε θέση να λειτουργούν συλλογικά για το κοινό καλό, όσο σχετική μπορεί να είναι η έννοια αυτή.

Ο διάλογος και ο προβληματισμός γύρω από τα ζητήματα αυτά δεν έχει κλείσει. Θα λέγαμε ότι βρίσκεται στα σπάργανα, αν συνυπολογίσουμε το τοπίο εντός του οποίου εξελίσσεται. Η άκρατη κυριαρχία του νεοφιλελευθερισμού σε μια παγκόσμια οικονομία, όπου τα πάντα λειτουργούν υπέρ του κέρδους και τα πάντα γίνονται θυσία στο κέρδος (των λίγων σε βάρος των πολλών) δυσκολεύει την πρακτική αποτύπωση των θεωρητικών προσεγγίσεων, ενώ ελλοχεύει ο κίνδυνος της ενσωμάτωσης (και) της ΠΕ σ' ένα σύστημα, οι εκπρόσωποι του οποίου προβάλλουν επιχειρήματα περί της αναγκαιότητας των επενδύσεων, της παραγωγικότητας, της ανταγωνιστικότητας με κατακλείδα την απασχόληση, χωρίς φυσικά να «θυμούνται» ότι βασικός παράγοντας είναι τα υπερκέρδη των πολυεθνικών επιχειρήσεων, οι οποίες λεηλατούν το περιβάλλον εδώ και έναν αιώνα τουλάχιστον. Ας μην ξεχνάμε ότι τα φυσικά αγαθά αέρας - νερό - έδαφος, ακόμα και σήμερα, σε πολλά πανεπιστημιακά εγχειρίδια, καταγράφονται ως «ελεύθερα» με ό,τι μπορεί να σημαίνει αυτό. Οι παραπάνω παρατηρήσεις σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να εφησυχάζουν ή να οδηγούν σε απογοητεύσεις. Το ένα ζήτημα - κυριαρχία του νεοφιλελευθερισμού - είναι αμιγώς πολιτικό και πρέπει να ενταθεί η πάλη για την αλλαγή των υπαρχόντων συσχετισμών για την αλλαγή του προσανατολισμού του προτύπου της οικονομικής ανάπτυξης που αποτελεί την κύρια αιτία των περιβαλλοντικών ζητημάτων. Η επιστήμη όμως έχει καθήκον να συνεχίζει την έρευνα και τις αναζητήσεις της σε όλους τους τομείς και εν προκειμένω στο επιστημονικό πεδίο της ΠΕ, κάτι το οποίο συμβαίνει, ανεξαρτήτως αν ο προσανατολισμός που συχνά αυτή λαμβάνει (κι εδώ πρόκειται πάλι για τους υπάρχοντες συσχετισμούς), υπό την καθοδήγηση των καθεστωτικών μηχανισμών τείνει να ακυρώσει πολλά στοιχεία της που εν δυνάμει μπορεί να μην είναι αρεστά στο σύστημα.

Στον ελλαδικό χώρο, όπως έχουμε σημειώσει και παλιότερα, παρατηρείται μια «υποχώρηση» συγκριτικά με τον ενθουσιώδη τρόπο που αγκαλιάστηκε από την εκπαιδευτική κοινότητα στην πρωτοβάθμια και τη δευτεροβάθμια βαθμίδα η ΠΕ. Τις αιτίες τις έχουμε εξηγήσει και εν ολίγοις δε συσχετίζονται με την αδιαφορία ή την κόπωση των μελών της, όπως συχνά ακούγεται, αλλά με εγγενή προβλήματα του εκπαιδευτικού συστήματος (διπλοβάρδιες στα σχολεία, γραφειοκρατία, καχυποψία των διευθυντικών στελεχών όταν τα ΠΠΕ ξεφεύγουν από τα εσκαμμένα, έλλειψη υποδομών, δυσκαμψία του αναλυτικού προγράμματος, ανεπαρκής οικονομική στήριξη, παντελής έλλειψη επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών κτλ.). Παρ' όλα αυτά, η ΠΕ συνεχίζεται και το στοίχημα σε καμία περίπτωση δεν έχει χαθεί. Στα παραπάνω να προσθέσουμε και τη δραματική μείωση των τίτλων με οικολογικό περιεχόμενο. Αρκεί να σημειώσουμε ότι τα βιβλία σχετικά με την ΠΕ δεν ξεπερνούν τους 20 τίτλους, ενώ μια αναζήτηση στο Amazon προτείνει μερικές χιλιάδες.

Ετσι, κάθε τίτλος είναι καλοδεχούμενος, όπως και αυτός που πρόσφατα κυκλοφόρησε «Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, Ερευνητικά Δεδομένα και Εκπαιδευτικός Σχεδιασμός» από τις εκδόσεις Ατραπός και αποτελεί ένα συλλογικό τόμο στον οποίο καταθέτουν τον προβληματισμό τους 35 πανεπιστημιακοί (διαφορετικών ειδικοτήτων) και 15 μεταπτυχιακοί φοιτητές και υποψήφιοι διδάκτορες. Ο τόμος είναι χωρισμένος σε οχτώ ενότητες. Στην πρώτη συγκαταλέγονται τρία κείμενα που αναδεικνύουν μια σειρά ενδεικτικών προβληματισμών σχετικά με το χαρακτήρα, τις μεθοδολογικές ιδιομορφίες, τους στόχους και τις δυσκολίες που ενέχει το εγχείρημα της ΠΕ. Στη δεύτερη παρουσιάζονται πέντε ανακοινώσεις γύρω από τις στάσεις και τις αναπαραστάσεις μαθητών, εκπαιδευτικών και πολιτών για τα περιβαλλοντικά ζητήματα. Η τρίτη ενότητα περιλαμβάνει κείμενα που αφορούν τη θεματολογία, τη στοχοθεσία και τις παιδαγωγικές μεθόδους που εφαρμόζονται στην ΠΕ. Ακολουθεί μια ενότητα γύρω από τη διεπιστημονικότητα στην ΠΕ. Η πέμπτη ενότητα, η οποία έρχεται να συμπληρώσει ένα κενό στο επιστημονικό πεδίο της ΠΕ, το οποίο είτε υποτιμάται είτε θεωρείται ως δεδομένο αφορά στην περιβαλλοντική ηθική και την εξέλιξη ιδεών στο πεδίο αυτό. Περιβάλλον, οικονομία, βιώσιμη ανάπτυξη και Δίκαιο αποτελούν το υλικό της έκτης ενότητας και ακολουθούν οι ενότητες για την ΠΕ και τα οικολογικά κινήματα και η αντίστοιχη για στοιχεία των επιστημών που αξιοποιεί ή μπορεί να αξιοποιήσει η ΠΕ.

Το εύρος της θεματολογίας είναι σαφές ότι είναι μεγάλο. Σε πολλές περιπτώσεις γίνονται απλώς νύξεις και θα χρειαστούν ίσως σε μια συνέχιση της προσπάθειας συμπληρώσεις, λ.χ. στην ιστορία του οικολογικού κινήματος και πώς αυτό επηρέασε τη γένεση της ΠΕ και όπου κρίνεται αναγκαίο ένας γόνιμος διάλογος, όπως στα ζητήματα της οικονομίας - περιβάλλοντος, τα οποία συνδέονται άμεσα με την οικολογική κρίση. Η έννοια της βιωσιμότητας είναι ασαφής, επιδέχεται πολλαπλές ερμηνείες και αν μη τι άλλο στο πλαίσιο του καπιταλιστικού συστήματος οι δυνατότητές της είναι περιορισμένες. Φυσικά, δε συζητάμε για τον «πράσινο καπιταλισμό». Αν παρόμοιες εργασίες, οι οποίες σποραδικά εμφανίζονται, φθάσουν στους εμπλεκόμενους -μάχιμους εκπαιδευτικούς και τους φοιτητές των παιδαγωγικών σχολών το όφελος θα είναι πολλαπλό. Οχι μόνο από τη γνωστική του πλευρά, αλλά κυρίως με το άνοιγμα ενός γόνιμου διαλόγου, που ελέω αγοράς και ΕΕ ολοένα και συρρικνώνεται στο χώρο της εκπαίδευσης ή στρέφεται (ή μήπως διαστρέφεται) γύρω από ζητήματα της σύνδεσης πανεπιστημίου - αγοράς, ιδιωτικής τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και βεβαίως - βεβαίως της περιβόητης αξιολόγησης!