Ο τηλαυγής αστέρας, ο Σοβιετικός συνθέτης Ντμίτρι Ντμιτρίεβιτς Σοστακόβιτς και το μέγιστο έργο του αποτελεί, κατά ευτυχή συγκυρία, έμπνευση και δημιούργημα του πρώτου εργατικού κράτους στον κόσμο. Οταν αναφερόμαστε στα βιογραφικά στοιχεία του προσώπου του και στα μουσικά αποτελέσματά του, πρέπει να το αντιμετωπίζουμε ως ένα κατ' εξοχήν γέννημα - θρέμμα της εποχής του.

Οταν ξέσπασε η μεγάλη ζωογόνα Οκτωβριανή Επανάσταση, τον βρήκε στην ηλικία των 11 ετών. Μέσα σ' αυτά τα αναμορφωτικά νάματα σφραγίζεται από τα πρώτα χρόνια των μουσικών σπουδών, στο Ωδείο του Λένινγκραντ, πάντα με υψηλή συνείδηση καλλιτέχνη, ο οποίος ουδέποτε διαγράφει από τη σύλληψη των μεγαλοφυών έργων του το πλατύ λαϊκό ακροατήριο.

Ουδέποτε μπήκε σε μικροαστικά διλήμματα, ούτε καν του πέρασε από το μυαλό, έστω και ως υποψία σκέψης, ν' αυτομολήσει στον «παράδεισο» του δυτικού καπιταλιστικού κόσμου, όταν είχαν αρχίσει οι μεγάλες ορχήστρες να παίζουν συμφωνίες του, σε Αμερική και Ευρώπη.

Αρνητικά σχόλια και εν πολλοίς ανυπόστατα - που μέχρι σήμερα αναπαράγονται κυρίως για αντικομμουνιστικούς σκοπούς - γράφτηκαν για τη σχέση του με τον Ιωσήφ Στάλιν, ότι τάχατες ο ηγέτης της Σοβιετικής Ενωσης ανώνυμα υπέγραψε το άρθρο που δημοσιεύτηκε, στις 28 Γενάρη του 1936, στην «Πράβντα», με τίτλο «Κακοφωνία αντί για μουσική», το οποίο ασκούσε «οξεία και άδικη κριτική» στην όπερα «Λαίδη Μάκβεθ του Μτσενσκ».

Ποια ήταν η αντίδραση αυτού του πρωτοπόρου της μουσικής, που σφράγισε με μοναδικό και καθοριστικό τρόπο τον εικοστό αιώνα; Διαβάζουμε στην επανέκδοση του τόμου Λ. Γκριγκόριεφ - Γ. Πλάτεκ (επιλογή - παρουσίαση κειμένων) «Ντμίτρι Σοστακόβιτς - για τον ίδιο και την εποχή του», σε μετάφραση Νίκου Σαραντάκου (εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή») - μία σημαντική και αναντικατάστατη έκδοση που κυκλοφορεί στα Ελληνικά:

« (...) Ταξίδεψε στο Αρχαγγέλσκ, όπου έδωσε μαζί με τον τσελίστα Βίκτορ Κουμπάτσκι (1891-1970) ένα κοντσέρτο στο οποίο περιλαμβανόταν η "Σονάτα για βιολοντσέλο, έργο 40". Τότε ήταν που διάβασε την επίμαχη κριτική, που δεν ήταν η μοναδική. Στις 5 Φλεβάρη, ακολούθησε μία δεύτερη προσέγγιση, ανάλογου ύφους, που προβαλλόταν ως "Κίβδηλο μπαλέτο" για τη σύνθεση "Φωτεινό ρυάκι"».

Οι επιμελητές του τόμου σχολιάζουν τις δύο δημόσιες κριτικές για το μουσικό αποτέλεσμα των συνθέσεών του και την αντίδραση του «βαλλόμενου»:

« (...) Πληγώθηκε πολύ από τις άδικες επικρίσεις, αλλά δεν αφέθηκε να οδηγηθεί στην κατάθλιψη ή σε πτώση της δημιουργικότητάς του. Αντίθετα, ακόμα και κάτω από τέτοιες συνθήκες, επιδίωξε να αναλύσει προσεκτικά τη δουλειά του, να διακρίνει τα θετικά και τα αρνητικά της, και να βγάλει έναν κόκκο λογικής ακόμα κι από την τόσο αβάσιμη και αδικαιολόγητα αυστηρή κριτική. Σε αυτούς τους δύσκολους μήνες ο συνθέτης βρήκε συμπαράσταση από τους φίλους του και θαυμαστές του: τον Τουχατσέφσκι, τον Στανισλάβσκι, τον Μέγιερχολντ και πολλούς μουσικούς και κριτικούς».

Ωστόσο, για τη σχέση Στάλιν - Σοστακόβιτς διαφωτιζόμαστε από τη διπλωματική εργασία της Ινας Ανταρανιάν, «Ο ρόλος του Στάλιν στη διαμόρφωση του μουσικού κόσμου της περιόδου του σοσιαλιστικού ρεαλισμού (1936-1953)», που εκπόνησε για το Τμήμα Μουσικών Σπουδών, στη Σχολή Καλών Τεχνών του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης:

«Πολλοί μελετητές υποστηρίζουν πως πίσω από αυτά τα ανώνυμα άρθρα βρίσκεται ο ίδιος ο Γενικός Γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος, μιας και την επόμενη μέρα από την παρουσία του στο θέατρο για την παρακολούθηση της "Λαίδη Μάκβεθ" εμφανίστηκαν τα άρθρα. Επίσης, ο τρόπος γραφής του άρθρου - οι φράσεις και ο κοφτός τρόπος - δείχνουν προς τον Στάλιν.

Ο (σ.σ. Ρώσος ιστορικός) Λεονίντ Μαξιμένκοφ ανέλυσε το ιστορικό των άρθρων που δημοσιεύτηκαν στην "Πράβντα" σε βάθος και κατέληξε πως οι ισχυρισμοί πως ο Στάλιν ήταν ο συγγραφέας τους είναι αβάσιμοι. Σύμφωνα με τον συλλογισμό του Μαξιμένκοφ, αν ο Στάλιν παρακολουθώντας την όπερα δεν έμεινε ικανοποιημένος, θα μπορούσε να διατάξει αυτό το άρθρο και ακόμα να συμβάλλει με κάποιες προτάσεις, αλλά ενδείξεις που να προτείνουν κάτι τέτοιο δεν υπάρχουν. Οι πιο πιθανοί υποψήφιοι θα ήταν άτομα κοντά στα υψηλά όργανα του κόμματος, όπως ο Γκοροντίνσκι. Ο Μαξιμένκοφ προτείνει ως συγγραφέα τον Πλάτον Κερζέντσεφ (1881-1940), που ανελίχθηκε στη θέση του υψηλότερου πολιτιστικού αξιωματικού στο κόμμα». Ο συγκεκριμένος ανέλαβε, τον Γενάρη του 1936, πρόεδρος της Κρατικής Επιτροπής Τεχνών, υπεύθυνος για το θέατρο, την όπερα και τη μουσική, τη ζωγραφική και τη γλυπτική.

Αλλά δεν μπορούμε να μη σταθούμε στην επιχειρηματολογία της «Σύγχρονης Εποχής» αναφορικά με το ξανατύπωμα ενός έργου - συνθέματος, εξαιρετικά πολύτιμου για τη γνωριμία με τον Σοστακόβιτς:

Μέσα από άρθρα, ομιλίες, συνεντεύξεις του ίδιου του δημιουργού, η έκδοση αναδεικνύει τη στενή σχέση μεταξύ της ζωής και του έργου του μεγάλου Σοβιετικού συνθέτη, η οποία αποτυπώνεται στην αντίληψή του για τη μουσική δημιουργία.

Μπορούμε να βρούμε αυτοβιογραφικές σημειώσεις, σκέψεις, κρίσεις πάνω στη σύνθεση, στην προετοιμασία και στις πρώτες εκτελέσεις των έργων του.

Ετσι, ο αναγνώστης ή η αναγνώστρια που κρατάει το βιβλίο στα χέρια του, θα μπορέσει να αναπλάσει τη ζωντανή εικόνα της μουσικής πορείας του, που είναι συνδεδεμένη με το χτίσιμο της ΕΣΣΔ, ιδιαίτερα με τις πιο ένδοξες νίκες και κατακτήσεις του σοβιετικού λαού, υπό την καθοδήγηση του Κομμουνιστικού Κόμματος: Την Οκτωβριανή Επανάσταση, τη Μεγάλη Αντιφασιστική Νίκη των Λαών, τα ηρωικά επιτεύγματα στο πεδίο των μαχών, την ακατάβλητη εργασία και πάλη για την ανάπτυξη της σοσιαλιστικής οικονομίας, τη διαπαιδαγώγηση του Σοβιετικού ανθρώπου.

Ομως ας δώσουμε μία πρωτογενή εικόνα, με τα δικά του λόγια, για τα πρώτα βήματά του στον κόσμο της μουσικής:

«Μέχρι που άρχισα να μαθαίνω πιάνο δεν είχα εκφράσει καμιά επιθυμία για να μάθω, αν και είχα νιώσει ένα κάποιο ενδιαφέρον για τη μουσική. Καμιά φορά οι διπλανοί μας έφτιαχναν κουαρτέτα κι έπαιζαν, κι εγώ πήγαινα και κόλλαγα τ' αυτί μου στον τοίχο και τους άκουγα.

Βλέποντάς το αυτό, η μητέρα μου, η Σοφία Σοστακόβιτς, επέμεινε ν' αρχίσω μαθήματα πιάνου. Αντιστάθηκα με κάθε τρόπο. Την άνοιξη του 1915 πήγα στο θέατρο για πρώτη φορά, να δω το "Παραμύθι του Τσάρου Σαλτάν" (του Νικολάι Ρίμσκι-Κόρσακοφ). Μου άρεσε η όπερα, αλλά αυτό δεν υπερνίκησε την απροθυμία μου ως προς το ν' αρχίσω να σπουδάζω μουσική».

(Συνεχίζεται)