Ο Γιάννης Ρίτσος, δύο χρόνια μετά την έκδοση του «Επιτάφιου», στο σανατόριο Πάρνηθας (1938)

Η υποδοχή του θρηνητικού ποιήματος «Επιτάφιος», με το οποίο εγκαινιάζεται ο κομμουνιστικός ανθρωπισμός του Γιάννη Ρίτσου, ήταν τόσο ισχνή, λες και ποτέ δεν κυκλοφόρησε. Ο αυστηρός οφθαλμός του λογοκριτή, ελέω δικτατορίας του Μεταξά, βρισκόταν παντού, και τα έντυπα τον έτρεμαν.

Ενώ λοιπόν η πλειονότητα της κριτικής επιλέγει την ένοχη σιωπή, ο επηρεασμένος από το δυτικό μοντερνιστικό παράδειγμα συγγραφέας Αλκιβιάδης Γιαννόπουλος (1896 - 1981) υπογράφει μια σύντομη βιβλιοκρισία στο βορειοελλαδίτικο περιοδικό «Μακεδονικές Ημέρες» (έτος δ', αρ. 6-7, Ιούλης - Αύγουστος 1936).

Να σημειώσουμε ότι ανήκει στον σκληρό πυρήνα της ονομαζόμενης Σχολής της Θεσσαλονίκης και ότι είναι συνιδρυτής του εντύπου, μαζί με τους Πέτρο Σπανδωνίδη (1890 - 1964), Βασίλειο Τατάκη (1897 - 1986), Στέλιο Ξεφλούδα (1902 - 1984), Γιώργο Δέλιο (1897 - 1980) και Γιώργο Θέμελη (1900 - 1976).

Βέβαια πρέπει να επισημάνουμε ότι το κείμενο - το οποίο τυπώνεται με τα αρχικά Α. Γ. - εν πολλοίς αποχρωματίζει το ποίημα από το πολιτικό και ιδεολογικό πλαίσιό του και οδηγεί την αναγνωστική προσέγγιση στην ακινησία των αρχέτυπων. Μάλιστα δηλώνει, μάλλον παραπειστικά, άγνοια της προηγούμενης εργασίας του δημιουργού:

Χειρόγραφο του ποιήματος, που βρέθηκε στο αρχείο της ηθοποιού Ασπασίας Παπαθανασίου

Το θέμα - ανεξάρτητα του κοινωνικού του περιεχομένου - είναι αυτό καθ' αυτό μεγάλο, αποκτάει ακόμα μια πανανθρώπινη συμβολική έννοια και θα μπορούσε να γίνη ο ανανεωμένος μύθος της αιώνιας πάλης των ανθρώπων που πολεμούν και πεθαίνουν, θύματα της νοσηρής νοοτροπίας των όσων νομίζουν κάθε φορά, σ' όποια εποχή και μ' όποιον τρόπο, πως κρατούν την τύχη της οικουμένης στα χέρια τους και πως είναι βαλμένοι απ' άγραφο νόμο να ρυθμίζουν την πορεία της στο άπειρο. Αλλά κυρίως η τραγικότητα του μύθου αναβλύζει απ' το δράμα της μητέρας, της μάνας που 'ναι μονάχα μάνα - τίποτε λιγώτερο, τίποτε περισσότερο βέβαια δεν υπάρχει - και σαν μάνα και δέρνεται και σφαδάζει πάνω στο πτώμα του γιου της: Δίχως κατευθύνσεις, δίχως επιδιώξεις, δίχως προγράμματα, δίχως ιδέες και δίχως κοινωνική σκοπιμότητα.

Μ' αυτό το θέμα αρχίζει ο κύριος Γ. Ρίτσος τον "Επιτάφιό" του. Και βρίσκει, στηρίζοντας πολλά στη μνήμη του, στα δημοτικά τραγούδια και σε γνωστές μυριολιθογραφημένες παραστάσεις, μια αρκετά ποικίλη εναλλαγή εικόνων, έως να συγκινηθή στιγμές - στιγμές ο ίδιος και να δώση με ιδιόρρυθμη φωνή την εντύπωση πως κάτι ξυπνάει μέσα του και πως το κάτι αυτό θα μπορούσε να το εκμεταλλευτή με πιο γόνιμα αποτελέσματα. Επειτα όμως, ωσάν να νοιώθη ο ποιητής πως αρκετά είπε για το θέμα που του ενέπνευσε μερικούς άριστους στίχους, περνάει σ' άλλη υπόθεση. Παρεξηγεί τα πάντα θεληματικά. Παραχαράζει τα αισθήματα, αλλοιώνει τις έννοιες, και αρθρογραφεί αφόρητα κι ανώφελα.

Το εξώφυλλο και η κριτική του Αλκιβιάδη Γιαννόπουλου, στο θεσσαλονικιώτικο μηνιαίο περιοδικό «Μακεδονικές Ημέρες» (Ιούλης - Αύγουστος 1936)

Ο κριτικός λόγος του 40χρονου Αλκιβιάδη Γιαννόπουλου παρατηρούμε ότι προσπαθεί να είναι ακριβοδίκαιος (αν και δεν το επιτυγχάνει στο τελικό συμπέρασμά του), να κρατήσει τις ισορροπίες και να μη θυσιάσει την κρίση του στο αστικό περιβάλλον μέσα στο οποίο είναι γαλουχημένος ταξικά και αισθητικά. Ωστόσο, δεν του διαφεύγει ότι η περίπτωση του 27χρονου Ρίτσου δεν είναι γέννημα της κοσμοθεωρίας του, γι' αυτό τον χτυπάει στις τελευταίες αράδες, παρομοιάζοντας την ποίηση του «Επιτάφιου» με προκήρυξη.

Αντίθετα πορεύεται ο βουτηγμένος στα νάματα του διαλεκτικού και ιστορικού υλισμού Μάρκος Αυγέρης. Αναζητήσαμε τον πρωτογενή και πρωτότυπο λόγο του, όπως δημοσιεύτηκε το διήμερο 2-3 Μάη 1975 (Παρασκευή και Σάββατο) στον «Ριζοσπάστη» (βλ. και «Θεωρήματα», «Ικαρος», 1972). Αποσπασματικά τον αναπαράγουμε, μα πόσο καίριος είναι:

«Ο "Επιτάφιος" του Ρίτσου», διαβάζουμε, «είναι συνθεμένος σε στίχους δεκαπεντασύλλαβους και σε δίστιχα ομοιοκατάληκτα. Και σ' όσα έγραψε στη μορφή της παράδοσης, η τεχνική του είναι άρτια, ο στίχος του καλοδουλεμένος κι αστραφτερός (...) Βλέπουμε τον στιβαρό στίχο του, μεστό από ένα αίσθημα ζεστό σαν αίμα. Θέμα κι εκτέλεση προχωρούν γεμάτα νεανικό σφρίγος. Κι η αισθητική παράσταση αναπτύσσεται και φτάνει στην αποκορύφωσή της, μ' ένα βάδισμα θριαμβικό.

Ο,τι δημοσίευσε ύστερα από τον "Επιτάφιο" είναι δουλεμένο στη νέα μορφή, που ο Ρίτσος την προίκισε με το ρωμαλέο τάλαντό του και με την ψυχική ευφορία του».

Ο οξύνους και πολύπλευρος κριτικός βρίσκει αντιστοιχία στην επεξεργασία της ποιητικής σύνθεσης με τη μουσική σύλληψη, όπως δηλαδή ένας συνθέτης θα έβαζε στην παρτιτούρα το βασικό θέμα με τις παραλλαγές και τις επαναλήψεις του.

Το εξώφυλλο και η κριτική του Αλκιβιάδη Γιαννόπουλου, στο θεσσαλονικιώτικο μηνιαίο περιοδικό «Μακεδονικές Ημέρες» (Ιούλης - Αύγουστος 1936)

Στην αρχή του, που έχει και μεγαλύτερη διάρκεια, το ποίημα είναι ένας ολοφυρμός και τα συναισθήματα παθητικά.

Ακολουθεί μια δεύτερη, πιο σύντομη ενότητα, όπου το πάθος γίνεται ενεργητικό, η πάσχουσα μάνα διαμαρτύρεται για τον άδικο θάνατο του γιου της, καταριέται και ζητάει εκδίκηση.

Στο τρίτο και τελευταίο μέρος το πάθος βρίσκει παρηγοριά στην ελπίδα για το αύριο, στην πίστη στον άνθρωπο και στη βεβαιότητα ότι η θυσία δεν θα πάει χαμένη, παρά θα φανερώνεται σαν ενέργεια στο μέλλον, όπου το ιδανικό του γιου της θα βρει την πραγμάτωσή του».

(Συνεχίζεται)

Ο Αλκιβιάδης Γιαννόπουλος, αν και αναγνωρίζει την αξία του ποιητή, ακολουθεί φιλοσοφικά την αστική προσέγγιση

Ο Μάρκος Αυγέρης, με βάση τον διαλεκτικό και ιστορικό υλισμό, τοποθετεί το έργο στην εποχή του και αναγνωρίζει ότι απευθύνεται στον αγωνιζόμενο λαό