Μεταξύ των τηλεσκοπίων, το διαστημικό τηλεσκόπιο «Ευκλείδης», του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Διαστήματος (ESA), δεν ξεχωρίζει ιδιαίτερα από πλευράς μεγέθους. Διαθέτει ένα κάτοπτρο διαμέτρου 1,2 μέτρων, υποδιπλάσιο εκείνου του τροχιακού τηλεσκοπίου «Χαμπλ» και μόλις το ένα πέμπτο του κατόπτρου του «Τζέιμς Γουέμπ» της NASA. Παρά το μικρότερο μέγεθός του, το κάτοπτρο του «Ευκλείδη» είναι από μια σημαντική πλευρά ανώτερο από εκείνα των δύο άλλων περίφημων διαστημικών τηλεσκοπίων. Αντί για το στενό οπτικό πεδίο του «Χαμπλ» και του «Γουέμπ», ο «Ευκλείδης» προσφέρει αντίθετα ένα ευρύ, συγκριτικά πανοραμικό πεδίο. Καθεμιά από τις λήψεις φωτογραφιών, που κάνει, απεικονίζει μια περιοχή του ουρανού με εμβαδό το διπλάσιο της φαινόμενης διαμέτρου του φεγγαριού (μισή τετραγωνική μοίρα). Επιπλέον, μπορεί να σαρώνει μια φαρδιά λωρίδα ουρανού κάθε μέρα, με στόχο πριν από τη λήξη της αναμενόμενης διάρκειας της αποστολής να έχει παρατηρήσει συνολικά 15.000 τετραγωνικές μοίρες, δηλαδή περισσότερο από το ένα τρίτο του ουράνιου θόλου. Και αυτό θα το κάνει σε υψηλή ανάλυση, που θα επιτρέπει να γίνουν εμφανείς πολύ μικρές λεπτομέρειες.

Ο «Ευκλείδης» εκτοξεύτηκε τον Ιούλη του 2023 και αργότερα μέσα στο έτος δημοσιεύτηκαν οι προκαταρκτικές φωτογραφίσεις του. Τον περασμένη Μάη, ο ESA έδωσε τις πρώτες φωτογραφίες μετά την ακριβή βαθμονόμηση των οργάνων του τηλεσκοπίου και μαζί με αυτές τις επιστημονικές δημοσιεύσεις που τις συνοδεύουν. Τα αποτελέσματα αυτά είναι εντυπωσιακά τόσο οπτικά, όσο και από επιστημονικής πλευράς και αναδεικνύουν τις δυνατότητες του «Ευκλείδη».

Μια από τις παρατηρήσεις του τηλεσκοπίου αποκάλυψε έναν αστρικό πληθυσμό στο σμήνος γαλαξιών Abell 2390, που ήταν σχεδόν αόρατος στις καταγραφές όλων των προηγούμενων τηλεσκοπίων. Πρόκειται για τα άστρα που συναντώνται ανάμεσα στους γαλαξίες. Αυτά τα άστρα από μόνα τους είναι αμυδρά, αλλά η συνδυασμένη φωτεινότητά τους επιτρέπει να γίνουν ορατά, τουλάχιστον από τον «Ευκλείδη». Μεμονωμένα άστρα αυτού του τύπου είχαν εντοπιστεί και παρατηρηθεί από το «Χαμπλ», όμως ο «Ευκλείδης» φωτογραφίζοντας μονομιάς ολόκληρο το σμήνος γαλαξιών, μπόρεσε να συνδυάσει το φως από όλα αυτά τα ...χαμένα στον διαγαλαξιακό χώρο άστρα. Ανάλογη παρατήρηση έκανε το τηλεσκόπιο του ESA και στο γαλαξιακό σμήνος του Περσέα, με τους αστρονόμους να προσδιορίζουν ότι το φως από άστρα εκτός των γαλαξιών του σμήνους, πρέπει να αντιστοιχεί σε πολλά δισεκατομμύρια αστέρια. Αυτά τα ...απόκληρα άστρα είναι τόσο πολλά, που θα μπορούσαν από μόνα τους να είχαν σχηματίσει έναν γαλαξία, αν δεν βρίσκονταν διασκορπισμένα στον διαγαλαξιακό χώρο. Οι επιστήμονες εκτιμούν ότι τα άστρα αυτά πρέπει να εκτινάχτηκαν από μικρούς γαλαξίες στα άκρα του σμήνους, εξαιτίας των τεράστιων βαρυτικών παλιρροϊκών δυνάμεων από μεγάλες ομάδες γαλαξιών.

Οι εκπληκτικές φωτογραφίες του «Ευκλείδη» προκύπτουν από δύο κάμερες. Η μία ονομάζεται VIS και ανιχνεύει φως κατά βάση στο ορατό τμήμα του φάσματος και συγκεκριμένα από το πράσινο ως το εγγύς υπέρυθρο. Η άλλη ονομάζεται NISP και μπορεί να δει πιο βαθιά στο εγγύς υπέρυθρο, μέχρι μήκος κύματος 2 μικρόμετρων, περίπου τρεις φορές πιο μεγάλο από το πιο μακρύ μήκος κύματος που μπορεί να δει το ανθρώπινο μάτι. Και οι δύο κάμερες είναι μεγάλες. Η NISP έχει ανιχνευτή 64 εκατομμυρίων εικονοστοιχείων (megapixels) και η VIS 600 εκατ.! Αυτή η υψηλή ανάλυση είναι που επιτρέπει στο τηλεσκόπιο να παίρνει λεπτομερείς εικόνες μεγάλων λωρίδων του ουρανού.

Πιο κοντά στη Γη, ο «Ευκλείδης» φωτογράφισε τον σπειροειδή γαλαξία NGC 6744, που απέχει 30 εκατομμύρια έτη φωτός, αναδεικνύοντας ολόκληρο τον γαλαξία και τον γύρω του χώρο με εξαιρετική λεπτομέρεια. Το τηλεσκόπιο μπορεί να διερευνήσει για τυχόν ύπαρξη μικρών δορυφόρων γαλαξιών, που είναι πολύ συχνό φαινόμενο γύρω από μεγάλους γαλαξίες, όπως ο NGC 6744, αλλά και ο δικός μας, ο οποίος διαθέτει δεκάδες μικρούς δορυφόρους γαλαξίες.

Από τις πιο εντυπωσιακές είναι η φωτογραφία του ουράνιου σώματος Messier 78 ή M78, μιας περιοχής σχηματισμού άστρων από αέρια και σκόνη, που απέχει 1.300 έτη φωτός από τη Γη. Είναι μέρος του μεγάλου συμπλέγματος του Ωρίωνα, που περιλαμβάνει το Νεφέλωμα του Ωρίωνα, το Νεφέλωμα της Αλογοκεφαλής και πολλά άλλα χαρακτηριστικά νεφελώματα. Το M78 είναι ένα νεφέλωμα ανάκλασης, όπως ονομάζονται τα νεφελώματα που φωτίζονται από δύο νεαρά πολύ φωτεινά γαλάζια άστρα υπεργίγαντες. Καθώς το φως τους σκεδάζεται πάνω στη σκόνη του νεφελώματος, την κάνει να φαίνεται γαλάζια.

Τα νεοσχηματισμένα άστρα αλληλεπιδρούν έντονα με το «κουκούλι» υλικών που τα περιβάλλει. Μερικά, που βρίσκονται ακόμη στη φάση σχηματισμού, έλκουν υλικό προς τα μέσα, ενώ τα πιο ώριμα μπορεί να γίνουν τόσο έντονα φωτεινά, που το φως τους σπρώχνει προς τα έξω το γύρω υλικό, δημιουργώντας τεράστιες κοιλότητες. Αυτή η διαδικασία αστρικής ανατροφοδότησης δεν έχει γίνει πλήρως κατανοητή, γι' αυτό οι φωτογραφίες υψηλής ανάλυσης αναμένεται να βοηθήσουν πολύ. Μέσα στα νεφελώματα μπορούν να σχηματιστούν και μικρότερα σώματα, όπως πλανήτες που δεν περιφέρονται γύρω από κάποιο άστρο. Ο «Ευκλείδης» μπορεί να εντοπίσει τέτοιους πλανήτες στο M78, από τέσσερις φορές τη μάζα του Δία και πάνω.

Μπορεί τα άλλα διάσημα διαστημικά τηλεσκόπια να δίνουν εξαιρετικές λεπτομέρειες για πολύ μικρά κομμάτια του ουρανού, αλλά ο «Ευκλείδης» μπορεί να δώσει τη γενική εικόνα, να βοηθήσει να γίνει ένα μεγάλο βήμα στην κατανόηση του σύμπαντος.